مهدیه بهارمست در جهان صنعت نوشت: در دنیای امروز، با توسعه بی‌وقفه ارتباطات آنلاین و اپلیکیشن‌های اجتماعی، سبک زندگی و نگاه نسل نوجوان به مسائل مهمی مانند ازدواج و روابط عاطفی، دستخوش تغییرات اساسی شده است. یکی از پدیده‌های نوظهور، وجود اپلیکیشن‌هایی با محوریت آشنایی و همسریابی، از‌جمله آدم و حواست که در بستری مجاز و قانونی در ایران فعالیت می‌کند. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که عمق معضلات اجتماعی، فرهنگی و حتی قانونی با رصد کاربران این پلتفرم، به‌ویژه ورود نوجوانان زیر سن قانونی، بسیار فراتر از آن چیزی است که مقامات یا حتی جامعه انتظارش را داشتند. اگر به صورت یک فرد مهمان وارد این اپلیکیشن شوید، می‌توانید به صورت رایگان فهرست زنان و مردان را ببینید و حتی رایگان ثبت‌نام کنید. وقتی گذری در این اپلیکیشن می‌زنید متوجه حضور به خصوص زیاد نوجوانان در سنین ۱۳ و ۱۴ سال می‌شوید، پسر و دختر هم ندارد. زمانی که اطلاعات یکی از پسران را باز کردیم، با فاجعه روبه‌رو شدیم. این پسر ۱۶ ساله نوشته بود که دوست دارد همسرش هم‌سن و یا کوچک‌تر از خودش باشد! البته که اهل دخانیات بود و همچنین ذکر کرده که دوست ندارد همسرش شاغل باشد. در واقع یکی از ابعاد فاجعه‌بار این سایت حضور کودکان زیر ۱۸ سال است. پسرانی که هنوز پشت لب‌شان سبز نشده به دنبال کیس عاطفی و همسر هستند، یا دخترانی که هنوز عروسک در آغوش دارند. مشخص نیست چگونه آنها قبل از انتخاب رشته تحصیلی، وارد دنیای مجازی همسریابی شده‌اند؛ دنیایی که قرار بود فرصتی برای ازدواج آسان باشد اما حالا کودکان و نوجوانان زیادی را طعمه قوانین خاکستری و آسیب‌های عمیق‌تری کرده است. انتشار این داده‌ها و تحلیل جغرافیایی و اجتماعی آنها، زنگ خطری جدی برای خانواده‌ها و مسوولانی است که هنوز با واقعیت ریشه‌دار این بحران مواجهه مسوولانه نکرده‌اند.
اپلیکیشن آدم و حوا چیست؟
برای افرادی که نمی‌دانند، باید توضیح دهیم که آدم‌وحوا یکی از پلتفرم‌های رسمی و تایید شده همسریابی در فضای مجازی ایران است که با مجوز نهادهای ذی‌ربط، واسطه‌گری دیجیتال برای ازدواج را هدف گرفته است. شعار این مجموعه، تسهیل آشنایی شفاف، امن و شرعی برای ازدواج جوانان است؛ در این خصوص، رسانه‌های تندرو داخلی نیز از این کودک‌همسری حمایت کردند اما به نظر می‌رسد واقعیت پنهان و غیررسمی این اپلیکیشن، ورود نوجوانان زیر سن قانونی و بحران‌های جدید اجتماعی است که کسی حاضر به پذیرش مسوولیت آن نیست.
داده‌های هولناک از حضور کاربران زیر سن قانونی
تحلیل جدول ارسال شده از داده‌های اپلیکیشن، نشان می‌دهد دست‌کم ده‌ها کاربر ۱۳ تا ۱۷ ساله در این پلتفرم ثبت‌نام کرده‌اند. تمامی این افراد، تحصیلات خود را «دیپلم و پایین‌تر» و اغلب «دانش‌آموز» ذکر کرده‌اند و برخی حتی هنوز وارد انتخاب رشته تحصیلی نشده‌اند یا که بدتر، طبق گزارش خودشان ترک‌تحصیل کرده‌اند! حال سوال اصلی اینجاست، چگونه سامانه‌ای که باید هویت، سن و شرایط کاربران را راستی‌آزمایی کند، پذیرای کودکان و نوجوانانی در بازه سنی ۱۳ و ۱۴ ساله شده است؟ براساس رصد میدانی تقریبا ۴۴ کاربر زیرسن قانونی بودند. از سن ۱۳ تا ۱۴ سال بیشتر در شهرهای مشهد، اصفهان، اسفراین، زنجان، طارم و تهران بوده است. همچنین از سن ۱۵ تا ۱۷ سال عمدتا در شهرهای پرجمعیت‌تر یا مناطق کوچک‌تر حاشیه‌ای هستند. بیشترین موارد ثبت‌نامی آنها نیز اصفهان (شامل شهرها و حومه: ۸ مورد)، تهران (۶مورد)، خراسان رضوی (مشهد و شهرهای تابع: ۸ مورد) کمترین یا بدون نمونه استان‌های محروم مانند سیستان‌وبلوچستان و برخی مناطق جنوبی است.
البته تعداد پسران ثبت‌نامی زیر سن قانونی هم کم نبود. طبق رصد ۱۳ مورد پسر ثبت نام کردند. از میان ۱۳ تن، پنج موردمربوط به مشهد بود. دو مورد مربوط به اصفهان و تهران، یک مورد یزد، بروجرد و شیراز است.
چرا سیستان‌وبلوچستان غایب است؟!
فقدان داده از استان‌هایی مثل سیستان‌وبلوچستان، یک علامت هشدار است. آیا واقعا نوجوانان این مناطق تمایلی به ازدواج زیر سن قانونی ندارند؟ یا مانند بسیاری از بحران‌های اجتماعی دیگر، باز هم با ناآگاهی دیجیتال ناشی از ضعف زیرساخت اینترنتی و محدودیت‌های ارتباطی مواجهیم؟ دلایل محتمل‌تر نیز، همان مورد دوم است؛ یعنی نوجوانان در این مناطق حاشیه‌ای، حتی فرصت رویت این پدیده را ندارند تا مشارکت اجباری آنان را شاهد باشیم. البته اگر هم داشتند، به خاطر فقدان کارت ملی و شناسنامه توانایی ثبت‌نام هم نداشتند. در نهایت دختران سیستان‌وبلوچستانی از ۱۰سالگی باز به دلیل فقدان اوراق هویت به اجبار پدر، صیغه مردان سن بالا میشوند که طبیعتا جایی هم ثبت نمی‌شود.
بحران بیکاری و بی‌سوادی
نکته مهم و مشترک در همه داده‌ها، پایین بودن سطح تحصیلات و وضعیت دانش‌آموزی کاربران است. این یعنی عمده کسانی که زیر سن قانونی در این اپلیکیشن حضور دارند، یا هنوز مسیر تحصیلی و هویتی خود را نساخته‌اند یا ناگزیر از فشار بیرونی و سنت‌های خانوادگی، زودتر از سن بلوغ اجتماعی به سمت ازدواج سوق پیدا میکنند. از این افراد در توضیحات خود، علاقه به ادامه تحصیل اشاره کرده‌آند چراکه هنگام ثبت‌نام باید یک رابط خواستگار معرفی کنید، در این گزینه تنها نام مادر ذکر شده است، بنابراین مادر و پدر از این قضیه کاملا آگاهی دارند. در این میان، یک سوال جدی به وجود می‌آید: آیا ورود زودرس به عرصه ازدواج، راهبرد پنهانی برای ادامه تحصیل است؟ آیا دختران زیر سن قانونی تحت اجبار والدین تن به ازدواج داده و بحران فرهنگی، دختران نوجوان را در چالشی میان میل به هویت مستقل و فشار خانواده قرار داده است؟
انگیزه‌ها و لایه‌های پنهان بحران
سوالات مطرح شده توسط این کاربران در اپلیکیشن ضربه بزرگی به افکار عمومی وارد می‌کند. از این نوع سوالات (میزان آرایش مقابل نامحرم، اهمیت به حرف مردم، تماشای ماهواره و …) کاملا مشهود است هویت جنسی و اجتماعی نوجوانان در یک بی‌پناهی عمیق و رها شده شکل می‌گیرد؛ چرا باید یک نوجوان ۱۳ساله دغدغه نظر مردم و رابطه با جنس مخالف داشته یا حتی گرایش سیاسی یا تیپ پوست و موی خود را تعیین کند؟ چه کسی قرار است چرایی هویت‌یابی آنلاین با محوریت ازدواج برای دختران و پسران زیر سن قانونی را پاسخ دهد؟
فرزندآوری به چه قیمتی…
اگر کمی بیشتر در این اپلیکیشن به جست‌وجو بپردازید، با بخش یادگیری مواجهه می‌شوید که با گرفتن هزینه‌های نسبتا گزاف، موارد آموزشی مثل دوران عقد و نامزدی، درباره مسائل جنسی می‌پردازد، آموزش این مسائل به یک ازدواج موفق منجر می‌شود اما محتوای آن متاسفانه در اختیار افراد زیر ۱۸سال قرار گرفته است. به عنوان نمونه در بخش آموزش آن محتوایی تحت عنوان ( اتاق خواب رویایی ) به مبلغ یک‌میلیون و ۲۸۰ هزار تومان، در دسترس عموم قرار گرفته است. این محتوا بیشتر به مسائل روابط جنسی و زناشویی اشاره کرده است. این در حالی است که اگر قرار بر یادگیری باشد، باید آموزش‌وپرورش قدمی بردارد. نه اینکه در چنین درون‌مایه‌هایی به این راحتی، در دسترس افراد کم‌سن و سال قرار گیرد.
مسوولیت با چه کسی است؟
ورود افراد زیر سن قانونی به اپلیکیشن رسمی و مجاز ازدواج، یعنی یا هیچ کنترلی وجود ندارد یا دسترسی به عدد تولد و شناسنامه، تنها یک بازی کودکانه در اینترنت است! اگر ناتوانی سیستم در کنترل هویت را فاجعه ندانیم، پس با این منطق، اپلیکیشن‌های قانونی صرفا بستری برای ترویج قانونی فحشا شده‌اند؛ هرچند به ظاهر قصدشان کمک به ازدواج رسمی و بهنگام است. آن هم در شرایطی که براساس گزارش‌ها سالانه به طور متوسط ۱۳۵هزار ازدواج دختران زیر ۱۸ سال ثبت می‌شود که حدود یک‌هزار و ۷۰۰ مورد از آن، مربوط به دختران زیر ۱۳سال است! تا پایان پاییز سال ۱۴۰۱ حدودا ۲۷هزار مورد، ازدواج دختران زیر ۱۵سال گزارش شده است.
کارشناسان هشدار می‌دهند، ازدواج اینترنتی بازی با آتش است…
کارشناسان هشدار داده‌اند که حدود ۸۰درصد از ازدواج‌های اینترنتی در سه سال نخست به طلاق منجر می‌شود. در فضای مجازی افراد می‌توانند هویت واقعی خود را پنهان کرده و اطلاعات نادرست ارائه دهند. همچنین کارشناسان ذکر کرده‌اند که نوجوانان زیر ۱۸سالی که در این سایت‌ها ثبت‌نام میکنند، به دلیل عدم آگاهی و شناخت و نبود بلوغ عاطفی در معرض سوءاستفاده و آسیب‌های جدی اجتماعی و روانی، آنها را تهدید میکنند. بیشتر پسرانی که در این سایت‌ها ثبت‌نام میکنند، از سر کنجکاوی و سرگرمی وارد این فضا میشوند اما دختران به دنبال رابطه جدی هستند.
مسائل امروزه با فقه‌سنتی پیش نمی‌رود
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدتقی فاضل‌میبدی، عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم در خصوص اینکه ثبت‌نام افراد زیر ۱۸سال در اپلیکیشن آدم و حوا به «جهان‌صنعت» گفت: در مملکتی که قانون وجود دارد، مساله ازدواج باید در چارچوب قانون صورت بگیرد، نه از طریق اپلیکیشن‌ها، زیرا ازدواج موضوع بسیار حساس و مهمی است. به نظرم نباید پای یک کودک را به این امور باز کرد چراکه طبق آمارها طلاق در میان آنها به شدت زیاد است که طبیعتا عواقب مخربی برای جامعه در پی دارد. در نتیجه عادی‌سازی ازدواج در قالب اپلیکیشن‌ها راه بسیار غلط و نادرستی است. اگر چنین افرادی از این طریق ازدواج کردند و فردا روزی کارشان به جدایی و طلاق کشید، چه کسی پاسخگو است!؟
وی افزود: موضوعات ازدواج باید به صورت قانونی و در چارچوب قانون سن ازدواج انجام شود. رواج کودک‌همسری به هر صورت که این روزها شاهد هستیم، اشتباه است چراکه متاسفانه آسیب‌های اجتماعی در جامعه زیاد است. به هر حال از نظر من، دولت باید به این موضوع ورود کند و جلوی این کارها را بگیرد. در حال حاضر، قانون ازدواج کشور می‌گوید ازدواج باید در سنی رخ دهد که رشد در آن وجود داشته باشد. اگر سن آنها در ۱۴ یا ۱۵سالگی باشد، دادگاه باید در این خصوص تشخیص دهد، نه والدین. اگر دادگاه نظر مثبتی دهد، مشکلی ندارد. وگرنه نه‌تنها مشکل جمعیت و ازدواج حل نمی‌شود، بلکه مشکلات اجتماعی سر به فلک می‌کشد.
فاضل‌میبدی با اشاره به فقه بیان کرد: در فقه سنتی، دختر ۹ساله می‌تواند ازدواج کند، حتی یک مرد می‌تواند چندین‌بار همسر اختیار کند اما در دنیای امروز این مسائل فرق کرده است، در بعضی از مسائل امروزه نمی‌شود براساس فقه سنتی عمل کرد به‌ویژه در مساله ازدواج، متاسفانه آمار طلاق در جامعه بسیار بالاست. مسوولان مربوطه باید جلوی این موضوعات را بگیرند زیرا کاهش آسیب‌های اجتماعی به نفع دولت است.
او در ادامه در پاسخ بر اینکه چه راهکاری برای افزایش فرزندآوری و ازدواج وجود دارد، بیان کرد: طبیعتا در مملکتی که مشکلات اقتصادی، تورم و بیکاری بحرانی شده، نمی‌توان از جوانان انتظار ازدواج و فرزندآوری داشت. این روزها دیگر جوانان توانایی تهیه یک سقف یا حتی لوازم داخل آن را هم ندارند. اجاره‌بها به قدری بالاست که دیگر نمی‌توان زندگی را شروع کرد. براساس آمارها هزاران فارغ‌التحصیل بیکار هستند، آنها حتی شغل مناسبی برای تامین معاش خود ندارند چه برسد به فرزندآوری. بنابراین دولت ابتدا باید مشکلات اساسی کشور را حل کند بعد جوانان را تشویق به ازدواج کند، اگر چنین نشود و در شرایط فعلی شروع به تشویق ازدواج کنیم، نه‌تنها کمکی نکردیم بلکه به افزایش آمار طلاق دامن زدیم.
عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم در پایان تذکر داد: این روزها هزینه‌های زندگی به خاطر بی‌تدبیری و سیاست‌های اشتباه، بسیار افزایش یافته است، اگر دختر و پسری بخواهند ازدواج کنند، حتما باید وضع مالی خوبی داشته باشند یا آقازاده باشند تا این اتفاق بیفتد اما در جامعه امروزی به دلیل تورم افسارگسیخته مساله ازدواج بسیار مشکل شده است. اصل موضوع همسریابی، بسیار مثبت است اما با توجه به شواهدی که در این اپلیکیشن‌ها موجود است، بسیار مشکوک است، گویا بازی با آبروی اسلام و ایران است.
سایت‌های همسریابی، زیر ذره‌بین قانون
دکتر محمود علیزاده‌طباطبایی، وکیل و عضو هیات‌مدیره کانون وکلای دادگستری نیز در خصوص فعالیت‌های این اپلیکیشن‌ها به «جهان‌صنعت» گفت: طبق اصل دهم قانون اساسی، از آنجا که خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است، همه قوانین و مقررات و برنامه‌ریزی‌های مربوطه باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از آن و استواری روابط خانوادگی برپایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد. این مبنای تشکیل خانواده از نظر قانون اساسی است. از نظر شرعی برای ازدواج؛ سن خاصی مدنظر قرار گرفته که قانون این سن را به رسمیت نشناخته است. قانون علاوه بر سن شرعی، رشد عقلی را نیز مبنای کار خود قرار داده است. اگر افراد زیر ۱۸سال بخواهند ازدواج کنند باید از پزشکی قانونی، گواهی رشد دریافت کنند.
وی افزود: با وجود عدم اشتغال، بالا رفتن سطح توقع جامعه و پایین بودن درآمد‌ها، متاسفانه چنین سایت‌هایی اقدام به تشویق افراد زیر ۱۸سال به ازدواج میکنند. با وجود این مشکلات امروزه، سن ازدواج دختران و پسران به بالای ۲۵سال رسیده و در عمل امکان ازدواج وجود ندارد. این سایت‌ها متاسفانه می‌توانند، موجب فریب عده‌ای بشوند و کسانی که به دنبال هوسرانی هستند؛ از جوانان ساده لوح سوءاستفاده میکنند.
این وکیل دادگستری بیان کرد: چنین سایت‌هایی اگر بخواهند طبق قانون فعالیت کنند، از نظر من باید زیرنظر مراکز تربیتی و مراقبتی تشکیل شود.
اگر کسی توسط این سایت‌ها، مورد سوءاستفاده قرار گرفت، بتواند از این سایت، دست‌اندرکاران آن و فردی که او را فریب داده، شکایت و اقدامات قانونی انجام دهد، حتی اگر فرد فریب خورده زیر ۱۸ سال باشد که البته باید از طرف ولی یا قیم آن صورت گیرد.
گفتنی است ورود نوجوانان به دنیای جذاب و در عین حال پرخطر اپلیکیشن‌های همسریابی از جمله آدم و حوا، چالشی است که نیاز به بازنگری فوری در ساختار فنی، قانونی و فرهنگی این حوزه دارد. اگر نهادهای مسوول، خانواده‌ها و آموزش‌وپرورش همین امروز برای حذف کودکان از این پلتفرم‌ها دست به اقدام جدی نزنند، آینده‌ای تیره با نسل بی‌هویت، تحقیر شده و آسیب‌دیده در انتظار جامعه ایرانی خواهد بود. کودکی که هنوز دانش‌آموز مدرسه است، هرگز برای انتخاب همسر و نقش‌آفرینی در خانواده آماده نیست. و اپلیکیشن‌هایی که این مسیر را هموار میکنند، مسوول مستقیمی در قبال زوال سلامت اجتماعی هستند.
