اقتصاد بازار: براساس موادی که به پیشنهاد کارگروه منتخب تدوین لایحه بانک مرکزی به دولت ارائه شده، هیات وزیران به ریاست حسن روحانی رییس‌جمهوری در تاریخ چهارشنبه 17 آذر 95، واحد پول ایران را تومان و معادل 10ریال ‏تعیین کرد تا ریال پس از 87سال سیطره بر پول ملی ایران، جای خود را به تومان بدهد و از گردش مالی و بانکی ایران به تدریج حذف شود.
به گزارش پایگاه خبری اقتصاد بازار به نقل از تعادل ، تاریخ اقتصاد ایران نشان می‌دهد که تومان از 800سال پیش تاکنون بدون آنکه پول رسمی ایران باشد در بازار ایران متداول بوده و پس از 800سال بالاخره توانست خود را جایگزین ریال کند تا با حذف یک صفر از پول در گردش ایران، تاحدودی به بانکداران و فعالان اقتصادی در حذف صفرهای بی‌ارزش پول ملی کمک کند.
اگرچه بسیاری از کارشناسان انتظار دارند که با حذف سه تا چهار صفر، می‌توان اسکناس 10هزار ریالی یا 1000تومانی را با کوچک‌ترین واحد با ارزش پولی ملی تبدیل کرد تا ضمن اعتبار بخشیدن به پول ایران، در معاملات، مکاتبات، دفاتر، نوشته‌ها، چک و سفته و حواله‌های بانکی و... کمتر صفر بنویسیم، اما در حال حاضر هیات وزیران تنها به حذف یک صفر رضایت داده و البته ریال که عملا در محاوره استفاده نمی‌شد را حذف و واژه‌یی که 800سال است در بازار ایران استفاده می‌شود، را بالاخره به عنوان پول ملی برگزید.
این نکته نشان می‌دهد که فرهنگ کوچه و بازار، قادر است 800سال واژه‌یی را برخلاف میل دولت‌ها به کار ببرد و سرانجام دولت آن را بپذیرد. براساس شواهد تاریخی ایران و جهان، نه تنها حذف صفر و تغییر واحد پول ملی، بارها در ایران اجرا شده است بلکه در بسیاری از کشورها که درگیر ماجرای صفرهای بی‌ارزش، جنگ، کاهش ارزش پول ملی و... بوده‌اند، تغییر واحد پول ملی و حذف صفرها تجربه شده است.
«آدام اسمیت» می‌گوید که پول یک نهاد طبیعی برای مبادله است و باید به صورت طبیعی ارزش داشته باشد اما پول که روزگاری مظهر اقتدار پادشاهان و حکومت‌ها بود حالا به خاطر هنر کیمیاگران سیاست‌های پولی، به کاغذی بی‌ارزش تبدیل شده است. این موضوع باعث شده که در کشورهای مختلف کاهش ارزش پول، حذف صفر و تغییر واحد پول ملی را شاهد باشیم. از جمله تجربه ترکیه، آلمان بعد از جنگ جهانی دوم، فرانسه، آرژانتین، برزیل، امریکا، انگلیس و... بارها موجبات حذف صفر، تبدیل واحد پول ملی به واحدهای دیگر، کاهش ارزش پول در برابر پول قبلی و... را فراهم کرده است.
بررسی تاریخ اقتصاد ایران نشان می‌دهد که دولت‌ها به دلایل و علت‌های مختلف از جمله جنگ، کسری بودجه و... بارها مجبور شده‌اند واحد پول ملی و سکه را تغییر دهند یا با تنزل رسمی واحد پول ملی موافقت کنند. پول ملی بارها در ایران تنزل رسمی داشته و گاهی نیز دو صفر از جلوی واحد پول در جریان برداشته شده تا پول جدید قابل معامله و مبادله بوده و ارزش داشته باشد.
در شرایط امروز مانند نمونه‌های دیگر تاریخی در زمان صفویه، افشاریه، پهلوی اول و قاجاریه با واحد پولی به نام تومان روبه‌رو هستیم که ارزشی برای معامله ندارد و مردم به جای 10ریال به 10هزار ریالی یا 1000تومانی می‌گویند یک تومان.
4 بار تنزل رسمی ریال در دوران پهلوی
در سال‌های قبل از انقلاب حداقل چهاربار کاهش ارزش رسمی ریال داشته‌ایم. در تاریخ 27 اسفند 1308 ارزش ریال معادل 0.3661191گرم طلا یا به قول قدیمی‌ها زر ناب بود که در سال‌های 1310، 1320، 1336 و 1350 با چهاربار تنزل رسمی، عاقبت ارزش ریال به 0.0108055گرم طلا رسید. طی 87سال گذشته ارزش هر گرم طلا 9هزار برابر کاهش یافته است. اگر ارزش تومان را از زمان چنگیز تاکنون بررسی کنیم، می‌بینیم که هر یک تومان از 000ر520 قیراط طلا در زمان چنگیز به 0/00009گرم طلا در سال جاری کاهش ارزش داده یعنی تورم همیشه بوده است.
حذف صفر در آلمان
حذف صفر از واحد پولی کشورها، نخستین‌بار در آلمان و پس از جنگ جهانی دوم رخ داد، این کشور زیر فشار اقتصادی ناشی از جنگ جهانی دوم و خسارت‌های برجای مانده از آن، تورمی شدید را تجربه می‌کرد که سیاست‌گذاران اقتصادی آلمان را وادار به حذف صفرها از مارک کرد. از سال 1960 تاکنون، در 71مورد دولت‌های در حال توسعه مجبور شده‌اند چندین صفر را از پول ملی خود حذف کنند. 19کشور در این مدت یک‌بار اقدام به حذف صفر کرده‌اند و 10کشور نیز دوبار این کار را انجام داده‌اند، آرژانتین چهاربار، یوگسلاوی سابق پنج‌بار و برزیل نیز 6بار صفرهای پول ملی خود را حذف کردند.
تاریخچه ریال
27 اسفند 1308 در زمان رضاشاه طبق قانون تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران، ریال به جای قران با وزن خالص 0.3661191 گرم طلا انتخاب شد و به بیش از یک قرن حاکمیت قران بر بازار پایان داد و ارزش دینار هم یک صدم ریال انتخاب شد.
ریال هم یک لغت بیگانه و اسپانیایی است. در 1514میلادی که پرتغالی‌ها جزیره هرمز را در خلیج‌فارس به دست آوردند در زمان شاه اسماعیل اول مبادله با ایران را آغاز کردند و تا 100سال بعد که به دست شاه عباس جزیره هرمز آزاد شد، مبادله را با ایرانی‌ها ادامه دادند. وقتی اسپانیا، پرتغال را اشغال کرد، اسپانیایی‌ها نیز با ایرانی‌ها مبادله را ادامه دادند و ریال اسپانیا را به ایرانیان معرفی کردند. ریال از قرن دهم هجری به ایران راه یافت که نام یک سکه نقره بود و معنی آن معادل شاهی است. سکه ریال از سال 1947میلادی در اسپانیا ضرب شد و تا سال 1870 پول رایج بود.
در هر حال ریال یادآور روزگاری است که بیگانگان به خلیج‌فارس و تنگه هرمز دست‌اندازی کرده بودند و البته واحد پول عربستان هم ریال است.
سکه 20ریالی به نام پهلوی به وزن خالص 7.322382 گرم طلا و 10ریالی به نام نیم پهلوی به وزن خالص 3.661191 گرم طلا ضرب شد. این سکه‌ها بعدها به 100ریالی پهلوی و 50 ریالی نیم پهلوی تغییر یافتند. سکه ریال نقره نیز به وزن 4/5گرم رایج شد.
از اول فروردین 1311ریال معادل 0.07322382 گرم طلا شد و کاهش ارزش یافت زیرا انگلستان با بحران سال 1929 مواجه شد و اعلام کرد که لیره قابل تبدیل به پول‌های دیگر نیست و همین امر باعث شد که دولت ایران با کاهش ارزش و ذخایر لیره مواجه شود و ریال را تنزل دهد. هر عباسی معادل چهار شاهی بود و هر شاهی معادل 18قیراط نقره بود. عباسی در زمان شاه سلطان حسین فقط 84 قیراط وزن داشت و ارزش تومان دو لیره بود. در زمان نادرشاه نیز عباسی به 72 قیراط نقره تنزل کرد و ارزش تومان یک لیره و 18شلینگ شد. در سال‌های قبل از انقلاب 10شاهی که روی آن نوشته شده بود 50 دینار و سکه زردرنگی بود و احتمالا از آلیاژ مس ساخته شده بود، رواج داشت. یک قران هم متداول بود که معادل 20شاهی بود. عباسی تنها در شهرها به کار برده می‌شد اما در مبادلات تنها از کلمه شاهی و قران استفاده می‌شد و بعدها به تدریج ریال پا گرفت و همراه با تومان واحد پول رسمی شد اما هیچگاه ریال در محاوره ایرانیان به کار نرفته و همیشه قران، شاهی، عباسی و تومان بر سر زبان‌هاست. درحال حاضر نیز مردم با کاهش ارزش ریال به 10000ریالی می‌گویند یک تومان که معادل به کارگیری محاوره‌یی 1000تومان قدیم است.
تغییر پول در کشورهای درگیر جنگ جهانی
از زمان سلطه پول کاغذی به جای سکه و طلای پادشاهان، تورم یک پدیده دایمی در اقتصاد جهان شد و بارها باعث کاهش ارزش، حذف صفر، تغییر واحد پول ملی و... در اروپا، امریکای جنوبی، آسیا و خاورمیانه و... شده است. بعد از خاتمه جنگ جهانی دوم رشد قیمت‌ها فروکش کرد و همین عامل باعث ورشکستگی بازرگانان بسیاری شد. اما از سال 1325 قیمت‌ها دوباره رشد کرد و ترقی قیمت‌های جهانی، شورش‌هایی در آذربایجان، کردستان و خوزستان، تشدید کسری بودجه دولت، افزایش هزینه‌های شرکت نفت ایران و انگلیس باعث تورم داخلی و تورم وارداتی شد و قیمت‌ها را در ایران بالا برد.
در آن زمان بسیاری از کشورهای صنعتی و درگیر جنگ که بازسازی ویرانه‌های جنگ و رشد اقتصادی فزاینده اروپا و امریکا را تجربه می‌کردند با تورم‌های بزرگ مواجه شدند که مجبور شدند برای کنترل آن و ارزش دادن به پول ملی خود چند صفر را از واحد پولی مانند لیره انگلیس، مارک آلمان و فرانک فرانسه و... حذف کنند تا پول خود را با ارزش کنند.
کاهش ارزش ریال در زمان اشغال متفقین
شاخص هزینه زندگی که در سال 1315 معادل 100 به عنوان سال مبنای آماری تعیین شده بود تا سال 1322 یعنی طی هفت سال به 1003 رسید و 10برابر شد. علت این بود که اشغال ایران به وسیله متفقین از شهریور 1320 تا پایان جنگ جهانی دوم باعث کاهش ارزش ریال شد و شاخص هزینه متوسط زندگی به 243 در سال 1320، 467 در سال 1321 و 1003 در سال 1322 رسید. به علت کاهش ارزش خارجی ریال، کاهش واردات، سفته‌بازی، احتکار و سیستم حمل و نقل نامناسب کالا و افزایش بدهی دولت و رشد حجم پول و اعتبارات، قیمت‌ها افزایش سریع داشت و ارزش ریال کاهش یافت.
کاهش ارزش در عهد ناصری
در عهد ناصرالدین شاه، وقتی قیمت نان از منی (سه کیلوگرم) 10‌شاهی به یک قران رسید و دو برابر شد مردم کودکان و نوجوانان و مردم کوچه و بازار این شعر را زمزمه کردند که شاه کج‌کلاه، رفته کربلا، نون شده گرون، یک من یک قرون... ناصرالدین شاه که لقب شاه صاحبقران به خود داده بود، دستور رسیدگی می‌دهد. ماموران دولت یک قصاب را دو شقه کردند و یک نانوا را به تنور انداختند تا به زور جلو افزایش قیمت‌ها را بگیرند اما قیمت‌ها باز هم بالا رفت و ارزش پول کمتر شد. در آن دوران یک قران 650 قیراط نقره می‌ارزید.
پول رایج هخامنشیان
پادشاهان سرزمین لیدیا در 550 قبل از میلاد از زر و سیم(طلا و نقره) سکه می‌زدند و ایرانیان در سرزمین مادها که همسایه لیدیا بود با سکه طلا و نقره آشنا بودند. وقتی کوروش هخامنشی در سال 546 پیش از میلاد، پادشاه لیدیا را شکست داد، کارگاه سکه‌زنی یا ضرابخانه آنها به کار سکه‌زنی در زمان کوروش و کمبوجیه پسرش ادامه داد. KARSHA «کرشه» پول رایج ایران در زمان هخامنشیان بود که به قول مورخان تنها کلمه درست ایرانی است که از سرزمین و قوم بیگانه نیست اما بقیه کلمات که در تاریخ ما برای واحد پولی انتخاب شده عمدتا ریشه خارجی دارد. کرشه و شکل و دریک در زمان هخامنشیان رایج بود. دریک با وزن8/4گرم طلا و تنها با سه درصد آلیاژ دیگر چنان شهرت جهانی یافت که یونانیان به آن «دریکوس» می‌گفتند و 13برابر سکه نقره ارزش داشت و قرن‌ها نیز از اعتبار برخوردار بود. «شکل» از جنس نقره که یک بیستم یا پنج درصد «دریک» ارزش داشت بیش از دریک در مبادلات به کار گرفته شد زیرا ارزش کمتری داشت و تعداد آن بیشتر بود. شکل یک دهم کرشه و کرشه یک دوم دریک ارزش داشته است.
دینار و درهم هم از زمان چیره شدن اسکندر به ایران از طریق یونانیان رواج یافت و دینار به یونانی به معنی «یک مشت پر» است. در زمان ساسانیان، دینار سکه طلا و درهم سکه نقره بود.
ورود قران به بازار پول ایران
کلمه قران در اصل صاحبقران بوده که در بسیاری از سکه‌های ایران از خاندان صفوی تا ناصرالدین شاه قاجار(1313-1264) دیده شده است. ناصرالدین شاه در سال 1293 با یادگار 30سال پادشاهی خود در یک سکه زرین ضرب تبریز به خود لقب «ناصرالدین شاه غازی خسرو صاحبقران» یا سلطان صاحبقران داد. نخستین ‌بار در عهد فتحعلی شاه قران با وزن 142 قیراط نقره ضرب شد. با کاهش مجدد در وزن قران سکه‌های نقره عباسی به تدریج از بین رفت. وزن قران چندین بار پایین آمد و تبدیل به مس و نیکل شد.
2صفر در آرژانتین
در آرژانتین طی سال 1960 میلادی، هر دلار امریکا در برابر 1100 تا 3500 پزوی آرژانتین مبادله می‌شد، این کشور با حذف دو صفر از پول خود ارزش آن را در برابر دلار افزایش داد در اوایل دهه 1980 میلادی نیز هر دلار امریکا در برابر 18000 تا 180000 پزو داد و ستد می‌شد، دولت آرژانتین در سال 1983 چهار صفر از پول خود را حذف کرد.
6صفر در ترکیه
در ژانویه 2005 نیز، ترکیه لیره جدید را جایگزین لیره قدیم خود کرد، بر این اساس هر یک میلیون لیره قدیم ترکیه (حذف 6 صفر) به یک لیره جدید تبدیل شد. در ترکیه در اوایل دهه 80 ارزش پول ملی این کشور با سرعت زیاد کاهش یافت و در سال 1988 ارزش برابری یک دلار امریکا به 1300 لیر و در سال 2001 به 1650000 لیر رسید. ارزش برابری دلار از 1650000 لیر ترک در سال 2001 به 1350000 لیر ترک در سال 2004 رسید و این رقم در سال 2005 همزمان با اجرای قانون حذف 6 صفر از پول ملی ترکیه 1290000 لیر شد. دولت ترکیه در سال 2005، یک سال بعد از روی کارآمدن حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان با هدف حذف 6 صفر از پول ملی همزمان با لیر ترک، پول جدیدی را با نام لیر جدید ترک معرفی کرد.
4صفر در رومانی و 10 صفر در زیمبابوه
در ماه جولای همین سال نیز رومانی با حذف 4صفر واحد پول جدید خود موسوم به لیو را معرفی کرد، در هر دو مورد، دولت‌های ترکیه و رومانی پیام آشکاری برای مردم و جامعه بین‌الملل فرستادند و آن اینکه سیاست‌های اقتصادی دولت در گذشته اشتباه بوده است. آخرین نمونه در این زمینه به زیمبابوه مربوط می‌شود که طی آن دولت این کشور 10صفر را از پول ملی این کشور حذف کرد.
جایگاه واژه تومان
اگرچه واژه تومان هیچگاه به صورت رسمی پول ایران نبوده اما از 800 سال پیش وارد بازار و فرهنگ ایران شده و از آن زمان تاکنون در کوچه و بازار به کار می‌رفته است. دلیل این موضوع به حدود 800 سال پیش برمی‌گردد که با حمله مغولان به ایران، واژه تومان یا تومانی که یک کلمه ترکی مغولی است بسیار در حکومت مغولان استفاده می‌شد. با حمله چنگیز در سال 1219 میلادی به ایران، تومان در آن روزگار برای 10 هزار سرباز، یک تومان سرباز، یا 10 هزار دینار به کار می‌رفته است.
به عبارت دیگر، یک تومان معادل 10 هزار دینار طلا بوده است، اما به تدریج با کاهش ارزش پول ملی در طول تاریخ، ارزش خود را از دست می‌دهد. دینار در قرن سیزدهم میلادی سکه طلای 52 قیراطی بوده و تومان 10 هزار دینار ارزش داشته است. اما در قرن 16 میلادی و زمان شاه‌عباس، تومان مساوی 50 عباسی سکه نقره به وزن 130 قیراط بوده است.
حذف 2 صفر در زمان رضاخان
در دوره رضاشاه پهلوی، برای نخستین بار واژه ریال معادل یک قران و 100 دینار تعیین شد و و یک تومان 10 ریال ارزش داشت و براین اساس، تومان که روزگاری 10 هزار دینار ارزش داشت به 1000 دینار کاهش ارزش داد و 2 صفر از واحد پولی ایران حذف شد. یک ریال نیز در سال 1308 معادل 0.3661191 گرم طلا ارزش داشت. در سال‌های 1308، رضاخان پهلوی با حذف 2صفر از تومان، 1000 دینار را معادل یک تومان قرار داد و ریال که یک واژه پرتقالی بود را معادل 0.366 گرم طلا و هر تومان را معادل 3.66 گرم طلا به عنوان واحد پول ملی ایران اعلام کرد و هر تومان معادل 10 ریال ارزش داشت. از آن زمان تا سال 1350، 4بار در سال‌های 1310، 1320، 1336 و 1350 کاهش ارزش رسمی ریال داشته‌ایم و در سال 50 ریال معادل 0.01 گرم طلا و یک تومان معادل 0.1 گرم طلا بوده است. در سال‌های قبل از انقلاب 1357 هنوز سکه‌های 10 شاهی معادل 50 دینار رایج بود. یک ریال معادل 100 دینار و یک تومان معادل 1000 دینار بود و به وضوح نشان می‌دهد که در دوره پهلوی، 2 صفر از 5 صفر تومان حذف شده است. اکنون در بازار تهران در آذر 1395 هر گرم طلا معادل یک‌میلیون و 130 هزار تومان است. از این رو می‌توان دریافت که از زمان مغول تاکنون ارزش تومان بدون آنکه واحد رسمی پول کشور باشد، از 10 هزار دینار طلا به وضعیت امروز کاهش ارزش داشته و ارزش تومان در 700 سال پیش معادل 11 میلیارد برابر امروز بوده است.
ارزش اسمی پول در مقابل دلار ۱۰برابر تقویت شد
دبیر شورای عالی کانون صرافان با اشاره به مصوبه تغییر پول ملی ایران در دولت از ریال به تومان گفت: با تصویب مجلس ارزش پول رایج کشور به‌طور اسمی در مقابل دلار ۱۰برابر تقویت خواهد شد.
امیر نجومی دبیر شورای عالی کانون صرافان ایران ، با اشاره به تغییر پول ملی کشور از ریال به تومان، گفت: با این اتفاق، ارزش پول ایران به‌طور اسمی در مقابل دلار 10برابر تقویت خواهد شد.
وی افزود: پیش از این هر دلار امریکا 38هزار ریال معامله می‌شد که هم‌اکنون برای هر دلار امریکا به‌طور اسمی 3هزار و 800تومان پرداخت می‌شود. عضو هیات‌رییسه کانون صرافان ایران تحقق این امر را منوط به تصویب مجلس دانست و گفت: در این صورت یک صفر از ریال ایران کاسته خواهد شد.
نجومی ادامه داد: اقدام دولت، مشابه اقدام اردوغان رییس‌جمهور کنونی کشور ترکیه است که در زمان تحویل گرفتن دولت خود، یک شبه اقدام به حذف 6 صفر از واحد پولی این کشور (لیر) کرد که به این ترتیب به ازای هر یک میلیون لیر در بانک‌ها، مردم یک لیر در بانک داشتند. نجومی با بیان اینکه اقدام دولت هیچ اتفاق خاصی را در مراودات و مبادلات پولی و مالی کشور ندارد و تنها یک صفر را از واحد پولی کشور کسر می‌کند، گفت: تا زمانی که اسکناس‌های جدید منتشر نشده، اقدام کنونی دولت تاثیری نخواهد داشت، چراکه باید در چاپ‌های جدید، اسکناس‌های 10هزار ریالی به یک‌هزار تومانی تبدیل شود. وی ادامه داد: تنها موضوعی که باید در این زمینه رعایت کرد اینکه مردم بادید دقت کنند در صدور چک‌ و سایر اسناد اعتباری به اشتباه مبالغ مورد نظر را به ریال ننویسند.