مكران را به عنوان محور ترانزيتي طرح توسعه جنوب شرق كشور مي‌خوانند. منطقه‌اي با قابليت‌هاي ويژه؛ مجاورت با آب‌هاي آزاد بين‌المللي در سرتاسر مرز جنوبي، همسايگي مستقيم با كشورهاي پاكستان و افغانستان و به‌طور غيرمستقيم با كشورهاي آسياي مركزي (از طريق تركمنستان) كه يك راه غيرقابل چشم‌پوشي براي اين كشورهاي محصور در خشكي (به جز پاكستان) به درياهاي آزاد محسوب مي‌شود. امري كه باعث شد تا در سال‌هاي گذشته توسعه اين منطقه مورد توجه خاص دولتمردان قرار گيرد. اين منطقه با راه اندازي محور ترانزيتي كشور كه از بندر چابهار آغاز و با عبور از شهرهاي استان سيستان و بلوچستان و خراسان جنوبي، رضوي و شمالي به كشورهاي آسياي ميانه ختم مي‌شود، اين منطقه محروم، از فقر و محروميت خارج خواهد شد و به سوي توسعه حركت خواهد كرد. در همين حال اين موقعيت موجب افزايش قدرت مانور اقتصادي ايران در منطقه خواهد شد امري كه در نهايت موجب شد تا در سال‌هاي گذشته توسعه اين منطقه به يكي از اولويت‌هاي دولت يازدهم و دوازدهم تبديل شده و برنامه‌ريزي‌هاي كلاني را به دنبال داشته باشد.
عليرضا بهداد
همان سال‌هاي نخست دولت يازدهم بود كه رييس‌جمهور در بازديد از سواحل خليج فارس دستور توسعه مكران را صادر كرد و عنوان شد كه اين منطقه بايد به قطب اقتصادي كشور تبديل شود. هرچند طي سال‌هاي گذشته برنامه‌هاي زيادي براي توسعه اين منطقه انجام شده و بازديدهاي زيادي نيز از سوي شركت‌هاي داخلي و خارجي براي توسعه اين منطقه انجام شد تا جايي كه حتي برخي شركت‌هاي بزرگ خارجي عزم خود را جزم كردند تا با همكاري شركت‌هاي خودروساز داخلي سومين قطب توليد خودرو كشور را نيز در اين منطقه پايه بگذارند. با اين حال و با وجود برنامه‌هاي متعددي كه در اين زمينه تاكنون انجام شده است اما برخي نگراني‌ها در خصوص وقوع سونامي در منطقه مكران و خليج‌فارس موجب شده تا برخي كارشناسان نگراني‌هايي را در مورد تاسيسات ايجاد شده در اين منطقه داشته باشند. بر اين اساس و براي كندوكاو بيشتر در مورد اينكه تا چه اندازه صنايع مستقر در جنوب كشور تحت تاثير سونامي خليج فارس و درياي عمان خواهد بود با راضيه لك، معاون وزير صنعت، معدن و تجارت و رييس سازمان زمين‌شناسي به گفت‌وگو پرداخته‌ايم.
اخيرا بحث‌هايي در برخي رسانه‌ها درباره ناايمن بودن سواحل جنوب كشور به ويژه سواحل مكران در برابر سونامي به وجود آمده به‌طوري كه برخي كارشناسان با اشاره به سونامي ٧٠ سال پيش در سواحل جنوب هشدار داده‌اند كه توسعه مكران بدون توجه به توصيه‌هاي زمين‌شناسي دريايي صورت گرفته است. نظر شما در اين باره چيست؟
از نظر تاريخي در سواحل جنوب خاوري، منطقه مكران چندين بار سونامي رخ داده است كه آخرين سونامي، مربوط به سال ١٩٤٥ ميلادي و در ارتباط با رخداد يك زمين لرزه با بزرگاي ٨,١ ريشتر بوده است. اين سونامي تلفات جاني و اقتصادي در پي داشت و خسارت‌هاي زياد اقتصادي و همچنين حدود چهار هزار نفر كشته به همراه داشت. اين سونامي سواحل پاكستان، عمان و ايران را تحت تاثير قرار داد كه البته خسارت‌هاي مربوط به سواحل ايران بسيار كمتر از پاكستان و عمان بود چرا كه در آن زمان در نوار ساحلي ايران تاسيسات مهمي وجود نداشت. با اين توضيح بايد تاكيد كنم كه خطر سونامي و توفان‌هاي حاره‌اي در سواحل مكران هميشه وجود دارد. مطالعات و مدل‌سازي‌هايي در اين ارتباط توسط سازمان‌هاي مختلف ازجمله، سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور انجام پذيرفته كه اطلاعات آن در دسترس است.
در همين حال بايد توجه داشت كه عامل ايجاد سونامي زلزله‌هاي زير بستر دريا است كه باعث ايجاد امواج بلندي در سطح دريا مي‌شود و اگر اين امواج قدرت زيادي داشته باشند، سبب تخريب ساحل هم مي‌شوند. در عين حال كه در برنامه‌ريزي‌هاي توسعه زيرساخت‌هاي مكران اقداماتي از طرف ستاد توسعه سواحل مكران انجام شده اما نماينده‌اي به صورت دايمي از طرف سازمان زمين‌شناسي كشور در اين برنامه‌ريزي‌ها وجود ندارد.
آيا احتمال بروز سونامي با توجه به زلزله‌هايي كه اخيرا در جنوب كشور به عنوان قطب هاي گردشگري و سواحل خليج فارس و درياي عمان روي داده است، وجود دارد؟
شرايط خليج فارس و درياي عمان در اين ارتباط با يكديگر متفاوت است. در جنوب استان سيستان و بلوچستان و در ناحيه مكران، به موازات خط ساحل در داخل درياي عمان فرورانش پوسته اقيانوسي به زير بلوك ايران را داريم كه از بندر گواتر شروع شده و تا سواحل پاكستان و نزديك بندر جاسك ادامه مي‌يابد.
در سواحل مكران تا تنگه هرمز، به دليل ارتباط مستقيم با اقيانوس هند، زمين ساخت پوياي مرتبط با ساختارهاي پيراموني اقيانوس هند و حجم بسيار عظيم آبي كه در اقيانوس وجود دارد پتانسيل رخداد مه موج يا سونامي قابل توجه است. اما در خليج‌فارس، با وجود زمين ساخت پويا و لرزه‌خيزي بالا، به دليل حجم محدود آب احتمال رخداد بسيار كمتر است. وجود خيز قاره‌اي در منطقه درياي عمان كه عمق آب از حدود سه هزار متر به كمتر از ٢٠٠ متر مي‌رسد موجب فراهم شدن پهنه‌اي بسيار مستعد براي زمين لغزش‌هاي بسيار بزرگ شده است كه خود مي‌تواند موجب ايجاد مه موج شود.
البته مه موج‌هايي كه در اقيانوس هند و درياي عمان شكل مي‌گيرند روي سواحل خليج‌فارس تاثير محدود (شايد كمتر از ١٠ درصد) دارند.
با اين روال براي طرح توسعه مكران تا چه اندازه از نظر كارشناسي سازمان زمين‌شناسي بهره گرفته شده است؟
متاسفانه تا اين لحظه هيچ‌گونه استعلامي و نظر كارشناسي از سازمان زمين‌شناسي كشور خواسته نشده است.
چه خطراتي صنايع مستقر در اين سواحل را تهديد مي‌كند؟
بيشتر خطراتي كه صنايع مستقر در اين سواحل را تهديد مي‌كند مرتبط با مهندسي سواحل و مورفوديناميك است. هر نوع موجي از جمله مه موج يا سونامي موجب اعمال نيرو بر ساحل و سازه‌هاي مستقر بر آن مي‌شود. نتيجه اثر اين نيرو بر سازه‌ها توسط مهندسين عمران مطالعه مي‌شود.
اين خطرات تا چه اندازه جزيره‌هاي جنوب كشور را به عنوان قطب‌هاي گردشگري متوجه خود كرده است؟
جزاير جنوب چون تماما در خليج فارس واقع هستند خطر مه موج براي آنها بسيار اندك است.
با توجه به سابقه‌اي كه در خصوص تاريخچه سونامي در خليج فارس و درياي عمان ذكر كرديد، براي جلوگيري از آسيب‌هاي احتمالي و در امان ماندن از سونامي چه اقداماتي بايد انجام داد؟
بهترين راهكار، رعايت فاصله مناسب از خط ساحلي (براساس مشخصات فني پروژه)، ايجاد موج‌شكن‌هاي بزرگ و رعايت اصول مهندسي سازه براساس نتايج مدل‌سازي‌هايي كه ميزان نيروي وارده براي سازه‌ها را برآورد مي‌كنند، است. البته معمولا هر بنايي داراي يك عمر مفيد براي بهره‌برداري است. ممكن است در طول بهره‌برداري با سونامي مواجه شود و ممكن است نشود. اين موضوع بسته به دوره بازگشت دارد. در رابطه با زمين‌لرزه و سونامي محاسبه دور بازگشت با ضريب اطمينان بالا، در حال حاضر تقريبا غيرممكن است اما براي موج‌هاي حاصل از توفان‌هاي حاره‌اي معمولا متخصصان اقيانوس‌شناسي و هواشناسي، دوره بازگشت‌هايي را معرفي مي‌كنند.
حتي سازمان زمين‌شناسي و پژوهشگاه اقيانوس‌شناسي مدل‌سازي سونامي احتمالي در اثر يك رويداد زمين‌لرزه حدود هفت ريشتر و تاثير بر مناطق ساحلي را در بخش‌هايي از سواحل مكران انجام داده‌اند. در همين حال گاهي مي‌توان با جابه‌جايي جزيي سازه ساحلي در محل احداث ضريب اطمينان آن را تا نود درصد افزايش داد.
آيا اصولا مي‌توان از سونامي‌ها در امان ماند يا بايد صنايع موجود آن را جزيي از ريسك خود بدانند؟
همان‌گونه كه با زلزله نمي‌توان مقابله كرد، از سونامي نيز نمي‌توان به صورت كاملا موفقيت‌آميز در امان ماند. مهم اين است كه شناخت مناسبي از پتانسيل رخداد اين پديده‌ها داشته باشيم و استانداردهاي زندگي‌مان را براساس واقعيت احتمال رخداد آنها تعيين كنيم. شناخت پتانسيل‌ها نيز نياز به پژوهش‌ها و مطالعات ميداني گسترده دارد كه اين كار توسط دستگاه‌هاي مختلف قابل اجراست.
اين خطر تا چه اندازه درياي خزر را تهديد مي‌كند؟
درياي كاسپين به دليل بسته بودن توده آب، نسبت به درياهاي آزاد، از پتانسيل ايجاد و شدت‌هاي كمتري برخوردار است. البته ويژگي زمين‌شناسي درياي كاسپين جنوبي (بخش ايراني كاسپين) به گونه‌اي است كه داراي خيز قاره‌اي با شيب نسبتا زياد است. احتمال رخداد زمين‌لغزش‌هاي بزرگ در هنگام رخدادهاي زمين‌لرزه در اين مناطق زياد است كه خود مي‌تواند موجب تشكيل موج‌هاي بلند شود. البته شدت آن قطعا از حاشيه اقيانوس‌ها كمتر خواهد بود. در ارتباط با كاسپين، مطالعات جامعي را سازمان زمين‌شناسي كشور با همكاري زمين‌شناسان روسيه برنامه‌ريزي كرده است كه اميدواريم دستاوردهاي آن مسائل ناشناخته را مرتفع كند.
بيشتر خطراتي كه صنايع مستقر در اين سواحل را تهديد مي‌كند مرتبط با مهندسي سواحل و مورفوديناميك است.
هر نوع موجي از جمله مه موج يا سونامي موجب اعمال نيرو بر ساحل و سازه‌هاي مستقر بر آن مي‌شود. نتيجه اثر اين نيرو بر سازه‌ها توسط مهندسين عمران مطالعه مي‌شود.
گزارش تحليلي
كدام صنايع در معرض خطر سونامي هستند
نرگس رسولي
بعد از آنكه دولت يازدهم عزم خود را براي توسعه منطقه مكران جزم كرد، برنامه‌ريزي‌هاي مختلفي براي ايجاد قطب‌هاي اقتصادي در اين منطقه انجام شد. دركنار درخواست‌هاي مختلف براي ايجاد قطب سوم خودروسازي در اين منطقه مورد توجه ويژه دولتمردان نيز بود، هر چند كه اين درخواست با وجود پيشنهادهاي مختلف براي احداث كارخانه خودروسازي، در اين منطقه هنوز به نتيجه نرسيده اما هنوز اين بحث دغدغه خودروسازان و دولت است و حتي اتاق بازرگاني ايران پيشنهاد داد تا اين بخش سردمدار احداث قطب سوم خودروسازي كشور باشد و با انعقاد قرارداد با بزرگان خودروساز دنيا به عنوان رقيب بخش دولتي فعال در اين صنعت، وارد بازار شود.
ايجاد صنايع پايين‌دستي صنعت نفت
يكي ديگر از بخش‌هاي فعال در سواحل مكران، بخش نفتي است كه به انعقاد قرارداد سرمايه‌گذاري سازمان تامين اجتماعي نيروهاي مسلح (شستان) در احداث واحد پتروشيمي و واحدهاي فولاد در اين منطقه ختم شده و طبق آن با امضاي قرارداد احداث خط انتقال گاز ايرانشهرـ چابهار كه در ماه گذشته بين وزارت نفت و وزارت دفاع امضا شده است بزرگ‌ترين همكاري وزارت دفاع در اين منطقه رقم خورده است. بنا به گفته بيژن نامدار زنگنه، وزير نفت گام‌هاي نخست احداث و راه‌اندازي ۲ كارخانه بزرگ پتروشيمي متانول در اين منطقه زده شده است. البته امضاي اين قرارداد بزرگ‌ترين پروژه‌اي است كه ميان وزارت نفت و وزارت دفاع امضا شده است.
همچنين در بخش نفتي نيز قرار است اولين پايانه نفتي خارج از خليج فارس در منطقه مكران ايجاد شود و كلنگ بزرگ‌ترين شهر صنعتي كشور در اين منطقه به زمين زده شود. پيش از اين برنامه‌ريزي‌هايي نيز در بخش شهري از سوي وزارت راه و شهرسازي براي توسعه اين منطقه در دستور كار قرار گرفت. برنامه‌هايي كه طبق گفته محسن نريمان، معاون وزير راه و شهرسازي به احداث ۱۰ شهر جديد مانند تيس، جاسك، تابناك، پارسيان، سيراف و پارس در سواحل مكران منتهي مي‌شد.
او حتي اعلام كرد كه احداث برخي شهرها مانند تيس به تصويب شوراي عالي شهرسازي رسيده است و تعدادي ديگر نيز درشوراهاي برنامه‌ريزي و برخي توسط مشاوران در مرحله مكان‌يابي هستند.احداث شهر تيس جزو اولين اقدامات دولت دوازدهم است كه در جزيره مكران سواحل درياي عمان بين چابهار و كنارك بوده و هدف براي احداث اين شهر استفاده از سرمايه‌هاي بخش خصوصي است.
طبق برنامه‌ريزي‌ها قرار بود تا اين شهرها به عنوان شهرهاي گردشگري مسكوني مورد توجه قرار گيرند. شهرهايي با گنجايش ۱۰۰هزار نفر جمعيت. موضوعي كه با حضور صنايع مختلف از جمله صنايع پتروشيمي و نفتي و صنعتي موجب شد تا مناطق مسكوني با گنجايش ٦ هزار نفر نيز در دستور كار وزارت راه و شهرسازي قرار گيرد. در همين راستا نيز وزارت نيرو هم پروژه‌هايي در خصوص آب‌شيرين‌كن و برق در دست اقدام دارد.
گسترش طرح‌هاي فولادي
همچنين از ديگر پروژه‌هاي بزرگ ديگري كه در اين منطقه در حال احداث است طرح «توليد فولاد مكران» است كه يكي از بزرگ‌ترين طرح‌هاي توسعه‌اي اين منطقه به حساب مي‌آيد و در حال انجام است. مشاركت و همكاري ميان هند و ايران در منطقه چابهار در بخش معدني نيز يكي ديگر از اقداماتي است كه در اين منطقه انجام مي‌شود.
توسعه ريلي
از ديگر طرح‌هاي در دست اجرا مرتبط با اين منطقه طرح انتقال خط ريل از افغانستان تا چابهار است كه در راستاي تبديل چابهار به هاب معدني و صنايع معدني در منطقه در دست انجام است. اين طرح به منظور صادرات سنگ‌آهن افغانستان از بندر چابهار است كه در صورت ريل‌گذاري در خاك ايران منافع مالي زيادي را براي كشور ما به همراه خواهد داشت.
پروژه‌ها و حجم سرمايه‌گذاري‌هايي كه توجه و اهميت منطقه مكران را به رخ مي‌كشد اما با اين حال و با وجود اينكه برنامه‌هاي زيادي در اين منطقه پايه‌ريزي شده جاي خالي برخي نهادهاي موثر به رخ كشيده مي‌شود. موضوعي كه راضيه لك، رييس سازمان زمين‌شناسي مطرح كرده و از نبود سازمان زمين‌شناسي در جلسات برنامه‌ريزي مكران صحبت مي‌كند.اين در حالي كه با توجه به موقعيت منطقه در كنار سواحل خليج‌فارس و دريايي عمان وقوع حوادث غيرمترقبه بدون توجه به ساخت زمين‌شناسي اين منطقه مي‌تواند تاسيسات و تجهيزات مختلف احداث شده در اين منطقه را تحت تاثير قرار دهد.
و اين سوال را به ذهن متبادر مي‌كند كه با وجود اين حجم سرمايه‌گذاري و تمايل به توسعه اقتصادي در اين منطقه چرا تيم برنامه‌ريز توجهي به ساخت زمين و مسائل مرتبط با اين بخش نداشته‌اند و از سازمان زمين‌شناسي به عنوان متولي مطالعات زمين كمك نخواسته‌اند؟ اين نگراني زماني تشديد مي‌شود كه طبق گفته‌هاي رييس سازمان زمين‌شناسي ايجاد سونامي و زيان‌ها به اين منطقه مسبوق به سابقه بوده است و حالا كه برخي از كارشناسان با توجه به رخدادهاي طبيعي در سواحل جنوبي از خطر سونامي در اين منطقه خبر مي‌دهند، چرا هنوز سازمان زمين‌شناسي در جلسات برنامه‌ريزي اين منطقه جايي ندارد؟
منبع: اعتماد