به طور کلی، حضور دربازار کشورهای همسایه به چند دلیل چون نزدیکی مسافت و کاهش هزینه ترانزیت کالا، اشتراکات فرهنگی، شرایط سهل‌تر در بُعد سرمایه‌گذاری و هزینه پایین خدمات گمرکی آسان‌ترین راه تجارت خارجی برای کشورمان قلمداد می‌شود، ولی با وجود تمام این مزیت‌ها ایران با 15 کشور همسایه خود نتوانست آنگونه که برنامه‌ریزی کرده بود، سطح تجارت خارجی را توسعه دهد.
برنامه دولت برای همسایه گرایی
حسین مدرس خیابانی قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت در گفت‌و‌گویی که با «ایران» داشت، گفته بود: «امروز ما در بخش صادرات 15 کشور اولویت دار و 15 قلم کالای اولویت دار داریم، بدین جهت در این حوزه می‌خواهیم میزهای صادراتی کالاهای داخلی را فعال کنیم و رایزن هایمان را استقرار دهیم تا تجارت با کشورهای همسایه رونق گیرد و از طرفی یکی از چالش‌های دیرینه را که نداشتن بودجه برای جذب و حفظ رایزنان بود حل کردیم تا فعالان این بخش حضور مؤثر و مستمری در بازار همسایه داشته باشند.»این گفته نشان می‌دهد که در سال 98 رویکرد دولت نسبت به کشورهای همسایه تغییر کرده و قرار است شعارها وارد فاز عملیاتی شود.
آمارهای رسمی چه می‌گوید؟
در آمارهای رسمی آمده است (مربوط به سال 97) که سهم ایران در بازار عراق 37 درصد، افغانستان 12.3 درصد، پاکستان 5.2 درصد، ترکیه 9.9 درصد، عمان 3 درصد، روسیه 1.2 درصد، جمهوری آذربایجان 1.7 درصد، ارمنستان، 0.7 درصد، امارات 25 درصد، بحرین 0.05 درصد، ترکمنستان 1.7 درصد، قزاقستان 0.5 درصد، قطر 0.9 درصد، کویت یک درصد و عربستان که ایران در سال 96 از بازار آن 0.003 درصد سهم داشت اکنون به صفر رسیده است.
فاصله تا هدف
اگر به آمارهای صادرات ایران به 15 کشور همسایه حداقل از سال 93 تا سال 97 نگاه کنیم، می‌بینیم که روند تجارت ایران با جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، روسیه، قزاقستان و عربستان بیشترین کاهش را داشته است و در عین حال به کشورهایی چون عراق، امارات و عمان، بیشترین صادرات را داشتیم که البته فاصله معنا‌داری با هدفگذاری‌ها دارد. در این میان صادرات ایران در سال 97 در قیاس با سال 96 در مورد کشورهای امارات، ترکیه، ترکمنستان، روسیه، کویت، قطر، ارمنستان، قزاقستان و عربستان بیشترین کاهش را داشته است. در سال یاد شده(سال 97 در مقایسه با سال 96) ایران توانست تجارت خود را به عراق، افغانستان، پاکستان، عمان و جمهوری آذربایجان بیشتر کند.
فاصله زیاد در تجارت با عراق
اولین کشوری را که می‌خواهیم مورد بررسی قرار دهیم عراق است. در سال 93 میزان صادرات ایران به عراق 6132 میلیون دلار بوده که این رقم در سال 94 به 6237 میلیون دلار، در سال 95 به 6131 میلیون دلار، 96 به بیش از 6543 و سال 97 هم به 8927 میلیون دلار رسید. این در شرایطی است که هدف‌گذاری وزارت صنعت، معدن و تجارت در تجارت با عراق 11730 میلیون دلار بوده است. نکته دیگری که در صادرات به عراق باید مورد اشاره قرار گیرد، تغییرات میانگین به بالاترین رکورد 5 سال گذشته با این کشور منفی 23.9 درصد رسیده است. از طرفی بررسی تجارت 5 ساله به عراق نشان می‌دهد که میانگین تجارت با عراق 6794 میلیون دلار بوده است.
ناخوشی امارات
دومین کشور همسایه را که تجار روی آن حساب ویژه‌ای باز کرده بودند اما به‌خاطر تحریم و رفتار دوگانه این کشور دستخوش تغییرات شد، می‌خواهیم مورد بررسی قرار دهیم امارات است. سال 93 میزان صادرات ایران به امارات 3767 میلیون دلار بود، این رقم در سال 94 با افزایش جزئی به 4894 میلیون دلار رسید و سال 95 با افزایش قابل توجهی عدد 7417 میلیون دلار را رد کرد و در سال 96 ریزش و نزول تجارت آغاز شد، به نحوی که در سال‌های 96 و 97 به ترتیب حجم صادرات به 6704 و 5976 میلیون دلار رسید.با این توضیح میانگین صادرات به این کشور عربی 5752 میلیون دلار بوده که هدف‌گذاری دولت در حدود 7706 میلیون دلار دیده شده است. بر اساس تحلیل‌های صورت گرفته، میانگین تغییرات به بالاترین رکورد 5 سال گذشته (93 الی 97) منفی 22.5 درصد بوده است.
افغانستان و ادامه کاهش صادرات
سومین کشور همسایه که می‌خواهیم صادرات ایران به آن را بررسی کنیم، افغانستان است. اخیراً به واسطه بندر چابهار مراودات اقتصادی ما با این کشور پررنگ‌تر شده است اما این کشور با وجود همزبانی با ایران سهم اندکی از بازار خود را به کشورمان داده است. سال 93 میزان صادرات ایران به افغانستان 2376 میلیون دلار، سال 94 این عدد به بیش از 2582 میلیون رسید و سال 95 صادرات 2458 میلیون دلار ثبت شد. این رقم در سال 96 به 2784 میلیون دلار و سال گذشته به حدود 2969 میلیون دلار رسیده است.بر این اساس میانگین سال‌های گذشته 2634 میلیون دلار بوده است. این در شرایطی است که هدف‌گذاری دولت صادرات 3347 میلیون دلار بوده است. از طرفی درصد تغییرات میانگین با بالاترین رکورد 5 سال گذشته منفی 11.3 بوده است.
بیشترین کاهش با ترکیه
ترکیه هم با اینکه ایران سهم 9.9 درصدی از بازارش داشته و این رقم سال 96 آن حدود 17 درصد بوده است، به‌سمت کاهش واردات از ایران پیش رفته است که البته فعالان اقتصادی اعتقاد دارند که تجار کم کار شدند و حاضر نیستند ریسک صادرات به این کشور همسایه را قبول کنند. سال 93 صادرات ایران به این کشور 1930 میلیون دلار بود، این رقم در سال‌های 94 و 95 به ترتیب1315 و 3247 میلیون دلار بوده است. در سال 96 این عدد 3962 میلیون دلار شد و در سال گذشته به حدود 2394 میلیون دلار رسید. این در حالی است که قرار بود 3691 میلیون دلار حجم صادرات ایران به ترکیه باشد. بر این اساس تغییرات میانگین به بالاترین رکورد 5 سال گذشته نشان می‌دهد که تجارت با این کشور به منفی 35.1 درصد رسیده است.
صادرات 1245 میلیون دلاری به پاکستان
پاکستان، پنجمین کشور همسایه ایران است که واردات زیادی از کشورمان ندارد. کارنامه 5 ساله صادرات به پاکستان گویای آن است که سال 93 حجم کلی صادرات ایران به این کشور 941 میلیون دلار بوده، سال 94 این رقم کاهشی و به 639 میلیون دلار افت می‌کند، سال 95 هم با کمی افزایش 796 میلیون دلار می‌شود و این روند در سال 96 و 97 به ترتیب 918 و 1245 میلیون دلار می‌رسد. این در شرایطی است که هدف‌گذاری وزارت صمت رسیدن به رقم صادراتی 1707 میلیون دلار بوده است. با این تفاسیر میانگین صادرات کالاهای ایرانی به این کشور 908 میلیون دلار بوده است که بواسطه این اعداد و ارقام درصد تغییرات میانگین به بالاترین رکورد 5 سال گذشته منفی 27.1 درصد است.
عمان و کاهش‌های صادراتی
کشور دیگری را که می‌خواهیم مورد واکاوی قرار دهیم عمان است. طبق هدف‌گذاری سال 98، بایستی صادرات ما به این کشور 1058 میلیون دلار می‌شد ولی در سال 97 رقم صادراتی ما 728 میلیون دلار بود. سال 96 نیز میزان صادرات ایران به عمان 552 میلیون دلار بود و این رقم در سال‌های 95، 94 و 93 به ترتیب 544، 376 و 305 میلیون دلار بوده است. بر اساس این داده‌ها تغییرات میانگین به بالاترین رکورد 5 سال گذشته منفی 31.2 درصد شده است.
کویت نزدیک به هدف
کویت هفتمین کشوری است که می‌خواهیم واردات آنها از ایران را رصد کنیم. بررسی 5 ساله صادرات ایران به این کشور ثروتمند نشان می‌دهد که تغییرات میانگین به بالاترین رکورد این مدت منفی 13.3 درصد بوده است. به‌طور میانگین طی سال‌های گذشته حجم صادرات ایران حدود 219 میلیون دلار بوده است که این رقم فاصله زیادی با هدف‌گذاری دولت یعنی 272 میلیون دلار ندارد. در سال 93 میزان صادرات ایران به کویت 178 میلیون دلار بوده و این رقم در سال 94 به بیش از 238 میلیون دلار رسیده است. در سال 95 نیز صادرات ایران 189 میلیون دلار و 96 به 252 میلیون دلار رسید. سال گذشته نیز با کمی کاهش حجم صادرات ایران به کویت در رقم 236 میلیون دلار ثبت شد. در جدول شماره یک 8 کشور باقی مانده همسایه آمده است. آمار کلی تجارت ایران با کشورهای همسایه نشان می‌دهد که در کل سهم ایران از این بازار 2 درصد است. آنگونه که دولت هدف‌گذاری کرده و 15 کالا در اولویت صادرات قرار گرفتند تا سال آینده می‌توان این سهم را به 4 درصد رساند. بدین جهت 57 درصد صادرات و 27 درصد واردات سال 97 از کشورهای همسایه بوده است. بنابراین نرخ رشد 15 کشور همسایه در سال 98 نسبت به سال 97 تقریباً معادل 31.6 درصد است.
نکتـــــه
راهکارهای 15 گانه برای صادرات کالا به همسایگان
کارشناسان در گفت‌و‌گوهایی که با «ایران» داشتند برای اینکه صادرات به کشورهای همسایه روند افزایشی به خود بگیرد و دیگر سهم ما از بازارهای منطقه کم نشود راهکارهایی را ارائه کردند که به‌صورت فهرست‌وار به آنها اشاره می‌کنیم:
1-ایجاد شرکت‌های صادراتی قوی در کشور
2- بازاریایی صحیح از کشورهای منطقه و همکاری با شرکت‌های تجاری کشورهای همسایه
3-حضور فعال رایزنان بازرگانی و سفارتخانه‌ها در کمک به فعالان اقتصادی کشورمان در جهت بازارگشایی
4- تعیین کالاهایی که قرار است به کشورهای هدف ارسال شود. به‌گونه‌ای که بتوان بر اساس آن کالاها هدف‌گذاری کرد
5- ایجاد نمایشگاه‌های دائمی در کشورهای هدف و بالعکس
6-اعتماد به فعالان بخش خصوصی و هموار کردن مسیر حضور آنها در بازارهای منطقه
7-ثبات در سیاست‌های داخلی
8- ادامه پیدا نکردن ممنوعیت‌های صادراتی به کشورهای همسایه
9- ایجاد میزهای صادراتی
10-برندسازی کالاها با هدف صادرات
11- ارتقای کیفی کالاهای صادراتی
12- حرکت به سمت توافقنامه‌های دوجانبه
13- فراهم کردن زیرساخت‌های صادراتی
14- کاهش تعرفه‌های دوجانبه
15-کاهش تعرفه‌های گمرکی