18 اردیبهشت بود که آمریکا از برجام خارج شد. پس از این اقدام یک‌طرفه، آمریکایی‌ها طی 6 ماه شدیدترین جنگ رسانه‌ای و جو روانی را علیه کشورمان طراحی و اجرا کردند. یکی از این اقدامات، جنگ روانی به صفر رساندن خرید نفت ایران بود که با نزدیک شدن به موعد تحریم (پنجم نوامبر) و اعطای معافیت به هشت کشور برای خرید نفت از ایران مشخص شد که هزینه به صفر رساندن صادرات نفت ایران برای آمریکایی‌ها بسیار زیاد بوده و آنان هیچ‌وقت قصد ندارند این هزینه را به بازار نفت و به‌ویژه به شهروندان خود تحمیل کنند. اما این روزها نیز اخبار متفاوت و متناقضی از میزان معافیت‌ها منتشر می‌شود که براساس این اخبار گفته می‌شود خرید نفت از ایران تا حدود یک‌میلیون بشکه کاهش خواهد یافت. این اخبار که همگی از سوی منابع غیررسمی منتشر می‌شود، با یک تناقض‌گویی آشکار قصد دارند وضعیت خرید نفت ایران را بحرانی‌تر از شرایط واقعی نشان دهند. برای مثال در حالی که برخی رسانه‌ها ازجمله «رویترز» و «بلومبرگ» میزان خرید نفت ایران در دوره تحریم را کمتر از 1.3 میلیون بشکه ذکر می‌کنند، اما برخی موسسات مطالعاتی فعال در زمینه رصد نفتکش‌ها این میزان را بیش از 1.5 میلیون بشکه ذکر می‌کنند. بررسی‌های آماری نیز نشان می‌دهد صادرات بیش از 1.5 میلیون بشکه در روز از این منظر قابل باورتر است که در تحریم سال‌های 90 تا 92 نیز به‌رغم تعیین ضرب‌الاعجل برای به صفر رسیدن گام‌به‌گام خرید نفت ایران از سوی آمریکا، میزان صادرات نفت ایران تا پایان سال 92 به کمتر از 1.7 میلیون بشکه نرسیده است. در این زمینه نظر یکی از کارشناسان نفتی نیز این است که شرایط تحریم فعلی حادتر از تحریم دوره 91-90 نیست و دولت باید بتواند روزانه تا حدود دومیلیون بشکه نفت خام، میعانات گازی و نفت کوره صادر کند.
رویترز: فقط 4 کشور نفت ایران را می‌خرند
«بلومبرگ» و «رویترز» ازجمله منابع غیررسمی هستند که در رسانه‌های خبری جهان و کشورمان به کرات به آمار این دو در زمینه صادرات نفت ایران استناد می‌شود. براساس آخرین گزارش «رویترز» آمارهای دولتی و موسسات رصد کشتی‌ها نشان می‌دهد صادرات نفت ایران در ماه اکتبر به مشتریان عمده‌اش در آسیا به کمترین میزان خود در پنج سال اخیر رسیده است. براساس این گزارش، در ماه اکتبر از بین هشت کشور معاف از تحریم، خرید کره‌جنوبی صفر، خرید چین 247 هزار و 200 بشکه، خرید ژاپن 48 هزار و 33 بشکه، خرید هند 466 هزار و 400 بشکه و خرید کشورهای ایتالیا، تایوان، یونان و ترکیه نیز نامشخص است. بر این اساس برمبنای برآورد «رویترز»، در ماه اکتبر صادرات نفت ایران که عمدتا به کشورهای آسیایی بوده، حدود 762 هزار بشکه است.
بلومبرگ: معافیت یک‌میلیون بشکه‌ای برای 4 کشور
براساس گزارش«بلومبرگ»، صادرات نفت ایران به هشت کشور معاف از تحریم آمریکا در قبل از ماه نوامبر (شروع تحریم‌های اصلی) حدود 658 هزار بشکه به چین، 560 هزار بشکه به هند، 300 هزار بشکه به کره‌جنوبی، 230 هزار بشکه به ترکیه، 160 هزار بشکه به تایوان، 160 هزار بشکه به ژاپن، 154 هزار بشکه به ایتالیا و 77 هزار بشکه به یونان بوده است. بر این اساس، هشت کشور معاف از تحریم آمریکا در قبل از تحریم نفتی ایران جمعا نزدیک به دومیلیون و 300 هزار بشکه نفت و فرآورده‌های نفتی از ایران وارد می‌کردند.
در گزارش «بلومبرگ»، از بین هشت کشور معاف از تحریم، تنها به معافیت چهار کشور ترکیه، چین، هند و کره‌جنوبی اشاره شده و میزان معافیت چهار کشور دیگر شامل ژاپن، تایوان، ایتالیا و یونان مشخص نیست. بر این اساس، میزان معافیت ترکیه روزانه 60 هزار بشکه، میزان معافیت هند روزانه 300 هزار بشکه، میزان معافیت چین 360 هزار بشکه و درنهایت میزان معافیت کره‌جنوبی 200 هزار بشکه ذکر شده است. حال اگر گزارش‌های غیررسمی «بلومبرگ» را مبنا قرار دهیم، چهار کشور کره‌جنوبی، چین، هند و ترکیه روزانه می‌توانند 920 هزار بشکه نفت و میعانات گازی از ایران خریداری کنند که قطعا اگر معافیت چهار کشور دیگر نیز مشخص شود، می‌توان گفت صادرات نفت ایران در دوره تحریم به کمتر از 1.5 میلون بشکه در روز کاهش نخواهد یافت.
اما در همین گزارش «بلومبرگ» نیز کاملا مشاهده می‌شود که سوگیری آماری وجود دارد، به‌طوری که برخلاف روایت «بلومبرگ» از معافیت 60 هزار بشکه‌ای ترکیه، سارا وخشوری، رئیس شرکت بین‌المللی انرژی SVBمعافیت ترکیه را حدود 150 هزار بشکه در روز ذکر می‌کند.
پیش‌بینی رئیس SVB؛ صادرات تا 5/1 میلیون بشکه
سارا وخشوری، رئیس شرکت بین‌المللی انرژی SVB در آمریکا مدعی شده صادرات نفت ایران در ماه نوامبر حدود 1.1 میلیون بشکه در روز است که با معافیت‌هایی داده شده به هشت کشور، انتظار می‌رود به روزانه 1.3 میلیون بشکه برسد.
براساس اظهارات وخشوری، در حال حاضر صادرات روزانه نفت ایران به چین 247 هزار و 200 بشکه، به هند 466 هزار و 400 بشکه، به ترکیه روزانه 120هزار تا 150 هزار بشکه و صادرات روزانه نفت به ژاپن 48 هزار و 33 بشکه است. به گفته وی، با افزایش نفت و میعانات گازی از سوی کره‌جنوبی و ژاپن از ماه ژانویه (دی‌ماه) صادرات نفت ایران افزایش خواهد یافت.
وی همچنین می‌گوید تنها عاملی که می‌تواند صادرات نفت ایران را به بیش از 1.5 میلیون بشکه در روز افزایش دهد، مذاکرات چین و آمریکا بر سر عوارض است که در این صورت چین می‌تواند واردات خود را به مقدار 550 هزار تا 650 هزار بشکه در روز برگرداند.
پیش‌بینی موسسه کپلر: صادرات تا 1.5 میلیون بشکه
موسسه «پترولجستیکس» که در زمینه رصد نفتکش‌ها فعالیت می‌کند، ادعا کرده صادرات نفت ایران در ماه اکتبر چند صدهزار بشکه کاهش یافته است که بر این مبنا در دوره تحریم صادرات روزانه نفت ایران به‌حدود یک‌میلیون بشکه خواهد رسید. همچنین موسسه «کپلر» میزان صادرات ایران در ماه اکتبر را 1.8 میلیون بشکه در روز ذکر کرده و موسسه دیگری نیز این میزان را 1.5 میلیون بشکه در ماه نوامبر ذکر می‌کند. البته تاکید این گزارش‌ها بر این موضوع است که با ازسرگیری واردات نفت خام و میعانات گازی از سوی کره‌جنوبی در ژانویه و افزایش واردات ژاپن، میزان صادرات نفت ایران به‌حدود 1.5 میلیون بشکه خواهد رسید.
پیش‌بینی نماینده سابق ایران در اوپک: صادرات تا 2 میلیون بشکه
برای راستی‌آزمایی آمارهای ارائه‌شده از سوی رسانه‌ها و مراکز مطالعاتی، «فرهیختگان» گفت‌وگوی کوتاهی با محمدعلی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک و تحلیلگر بازار نفت انجام داده است. وی اساسا معتقد است آمارهایی که این روزها در رسانه‌های خبری گزارش می‌شود، به جهت اینکه از سوی مراجع رسمی کشور ازجمله وزارت نفت منتشر نشده است، نباید به آنها استناد کرد.
خطیبی می‌گوید: «این اخبار عمدتا حدس و گمان هستند و مشخص است که نمی‌توان به حدس و گمان‌ها استناد کرد؛ به‌طوری که علاوه‌بر آنکه تجربه ثابت کرده است این آمار همراه با سوگیری هستند، در همین گزارش هم بین چند گزارش چندین آمار و ارقام متفاوت و متناقض منتشر شده است.»
نماینده سابق ایران در اوپک معتقد است: «نمی‌توان رقم دقیقی برای صادرات نفت و فرآورده‌های آن ذکر کرد، اما به‌نظر می‌رسد با توجه به معافیت داده شده به هشت کشور، علی‌القاعده صادرات نفت خام و فرآورده‌های آن باید بالاتر از دومیلیون بشکه برسد.»
خطیبی در پاسخ به این سوال که صادرات دومیلیون بشکه‌ای نفت چگونه در شرایط تحریمی فعلی امکان‌پذیر است، می‌گوید:«باید به این نکته توجه داشته باشیم که تحریم قبلی را نباید با تحریم فعلی مقایسه کرد، زیرا در تحریم قبلی آمریکا یک اجماع جهانی بر علیه ایران شکل داده بود که در شرایط فعلی این امر مصداق نداشته و ایران صرفا توسط یک کشور تحریم شده است. برای مثال در تحریم قبلی اروپا حتی یک قطره هم از ایران نفت نمی‌خرید، اما در شرایط فعلی نه‌تنها اروپا ایران را تحریم نکرده، بلکه قول‌هایی مبنی‌بر برخی همکاری‌ها در زمینه ایجاد کانال مشترک مالی به ایران داده است. لذا شرایط فعلی بهتر از شرایط تحریم سال‌های 91-90 است. بر این اساس، اگر در تحریم قبلی نفت خام، میعانات و نفت کوره ایران در کمترین میزان به 1.5 میلیون بشکه در روز رسید، با شرایط بهتری که در حال حاضر وجود دارد، باید بتوانیم روزانه حدود دومیلیون بشکه یا بالاتر نفت خام، میعانات و نفت کوره صادر کنیم.»
بورس هم توان خوبی برای صادرات دارد
نماینده سابق ایران در اوپک در پاسخ به این سوال که نظر وی به‌عنوان کارشناس بازار نفت درمورد نقش بخش خصوصی و بورس در صادرات نفت چگونه می‌تواند باشد، می‌گوید: «نباید از بورس انتظار معجزه داشت، اما در حد توان بورس اگر نفت عرضه شود، بورس نیز می‌تواند در زمان تحریم به صادرات نفت کمک کند.»
وی می‌گوید: «تا امروز دو محموله در بورس عرضه شده است و حتی گفته می‌شود برخی خریداران خارجی نیز اظهار تمایل کرده‌اند نفت را از بورس خریداری کنند. لذا کسی که نفت را از بورس خریداری کند، قطعا فکری برای انتقال و فروش آن کرده است.»
خطیبی معتقد است: «اینکه انتظار داشته باشیم همه فروش ما در بورس انجام شود، امر غلطی است، لذا در این زمینه نباید شتاب‌زده عمل کرد و باید اجازه داد فروش نفت در بورس رشد طبیعی خود را انجام دهد. البته ما از قبل نیز عرضه فرآورده‌ها و میعانات را در بورس داشته‌ایم و موفقیت‌هایی در این زمینه به دست آمد.»
تجربه تحریم‌های دوره اوباما چه می‌گوید؟
همه کارشناسان اقتصادی بر این امر متفق‌القولند که تحریم‌های فعلی به‌واسطه اینکه به‌صورت یک‌طرفه از سوی آمریکا اعمال شده و برخلاف میل شرکای تجاری و غیرتجاری ایران در جهان است، به‌لحاظ شدت اثرگذاری، از قدرت کمتری نسبت به تحریم‌های دوره اوباما برخوردار است. در این زمینه بررسی تجربه تحریم در دوره اوباما نیز نشان می‌دهد در این دوره نیز آمریکایی‌ها در سال 90 نیز یک فرصت 180 روزه به برخی خریداران نفت ایران دادند که بنا بر اظهارات مقامات آمریکایی قرار بود میزان خرید نفت ایران به‌طور گام‌به‌گام به صفر برسد، با این حال تجربه این دوره نشان داد به صفر رسیدن خرید نفت ایران عملا در حد جو روانی باقی ماند، به‌طوری که براساس داده‌های «آژانس بین‌المللی انرژی» در مدت 1.5 سال قبل از اجرای توافق ژنو (از تیرماه 91 تا دی‌ماه 92) فروش نفت ایران به‌صورت میانگین در حدود 1.1 تا 1.2 میلیون بشکه در روز ثابت بوده و کاهش نیافته است. در این زمینه علاوه‌بر آمارهای جهانی، داده‌های آماری بانک مرکزی ایران نیز نشان می‌دهد میزان صادرات نفت ایران از روزانه دومیلیون و 121 هزار بشکه در سال 90 به 1.9 میلیون بشکه در سال 91، به 1.7 میلیون بشکه در سال 92 و نزدیک به 1.5 میلیون بشکه در سال 93 رسیده است. بر این اساس مشاهده می‌شود قبل از توافق ژنو (طی سال‌های 90 تا 92) میزان صادرات نفت ایران همواره بالاتر از 1.7 میلیون بشکه در روز بوده و تنها در سال 93 به 1.4 میلیون بشکه در روز رسیده است.
نکته دیگر در زمینه ادعای به صفر رسیدن صادرات نفت ایران این است که در همان سال 90 نیز یک جو روانی شبیه به شرایط فعلی وجود داشت که آمریکایی‌ها خریداران نفت ایران را موظف به کاهش 80 درصدی خرید نفت از ایران کرده‌اند، این در حالی است که در دو قانون «اختیار دفاع ملی 2012 و قانون NDAA 2012» هیچ سخنی از تعیین ارقام مشخص برای خرید نفت از سوی کشورهای معاف از تحریم نفت ایران ذکر نشده است.