در چند سال اخیر که دولت و ملت سوریه با تروریسم بین‌المللی مواجه شده‌اند، روابط و تعاملات دو کشور ایران- سوریه عمدتا از جنبه منافع و مصالح مشترک سیاسی- امنیتی پررنگ‌تر دیده می‌شود، با این حال بررسی‌های آماری نشان می‌دهد در گذشته‌های دور و نزدیک روابط دو کشور علاوه‌بر سیاست، در زمینه‌های اقتصادی بسیار پررنگ‌تر از وضعیت فعلی بوده است، به‌طوری که میزان صادرات ایران به سوریه در سال 89 بیش از نیم‌میلیارد دلار (516 میلیون دلار) بوده که این میزان با کاهش 66 درصدی در سال 96 به 172 میلیون دلار و در نیمه اول سال جاری به 92 میلیون دلار رسیده است.
بررسی «فرهیختگان» نشان می‌دهد برخلاف سیر نزولی مبادلات دوجانبه ایران- سوریه، در این مدت سهم ترکیه از بازار سوریه از حدود 9 درصد در سال 2010 به بیش از 24 درصد در سال 2017 رسیده است. همچنین بررسی‌های آماری نشان می‌دهد، ایران با سهم حدود سه درصدی از بازار سوریه، پس از کشورهای ترکیه، چین، امارات، مصر، لبنان، کره‌جنوبی و روسیه در رتبه هشتم قرار دارد. قابل ذکر است که طرح این نکات از این منظر دارای اهمیت است که طی هفت‌سال اخیر که سوریه به‌نوعی با جنگ و تروریسم و همچنین تحریم‌های غربی‌ها و آمریکا مواجه بوده، این کشور بخش عمده مصارف وارداتی خود را از کشورهای منطقه تامین کرده است. از دیگر نتایج بررسی‌های «فرهیختگان» اینکه سبد صادراتی ایران در اغلب اقلام وارداتی بازار سوریه دارای مزیت بوده و همچنین ظرفیت‌های بلااستفاده‌ای همچون خطوط اعتباری و خدمات بانکی از گذشته بین دو کشور برقرار بوده است که درصورت اجرایی‌شدن تفاهمنامه‌های تجاری و البته وجود اراده لازم در دولتمردان، ظرفیت‌های دوجانبه بار دیگر می‌تواند احیا شوند.
کاهش 66 درصدی صادرات ایران به سوریه
بررسی داده‌های آماری گمرک ایران نشان می‌دهد میزان صادرات غیرنفتی ایران به سوریه طی 10 سال اخیر روند نزولی طی کرده است. بر این اساس، میزان صادرات غیرنفتی ایران به این کشور از 377 میلیون دلار در سال 88 به 516 میلیون دلار در سال 89 و 365 میلیون دلار در سال 90 رسیده بود که طی سال‌های 93-90 روند کاهشی را طی کرده و در سال 93 به 100 میلیون دلار رسید. در سال 94 میزان صادرات ایران به سوریه روندی افزایشی به خود گرفته و این میزان در سال 95 به حدود 256 میلیون دلار رسید، با این حال پس از سال 95 بازهم روند صادرات ایران به سوریه سیر نزولی طی کرده است، به‌طوری که این میزان در سال 96 به 172 میلیون دلار و در 6 ماهه نخست سال 97 به 92 میلیون دلار رسیده است که این میزان حتی نسبت به نیمه اول سال 96 نیز کاهش 29 درصدی را نشان می‌دهد. در یک جمع‌بندی، میزان صادرات ایران به سوریه طی 10 سال اخیر با کاهش 66 درصدی از 516 میلیون دلار در سال 89 به 172 میلیون دلار در سال 96 رسیده است.
سهم ترکیه از بازار سوریه 8 برابر ایران
بررسی آماری نشان می‌دهد میزان واردات سوریه از بازارهای جهانی از حدود 14 میلیارد دلار در سال 2008 به 6/5 میلیارد دلار در سال 2017 رسیده است. بر این اساس در سال 2017 بین کشورهای صادرکننده کالا به سوریه، ترکیه با صادرات بیش از 3/1 میلیارد دلاری خود در رتبه اول، چین با 1/1 میلیارد دلار در رتبه دوم، امارات با 968 میلیون دلار در رتبه سوم، مصر با 235 میلیون دلار در رتبه چهارم، لبنان با 233 میلیون دلار در رتبه پنجم، کره‌جنوبی با 216 میلیون دلار در رتبه ششم، روسیه با 187 میلیون دلار در رتبه هفتم، ایران با 172 میلیون دلار در رتبه هشتم، هند با 146 میلیون دلار و ایتالیا با 105 میلیون دلار در رتبه‌های نهم و دهم، اصلی‌ترین صادرکنندگان کالا به سوریه هستند. به‌عبارت دیگر، در سال 2017 سهم ترکیه از بازار سوریه 37/24 درصد، سهم چین 6/19 درصد، سهم امارات 2/17 درصد، سهم مصر و لبنان هرکدام چهار درصد، سهم کره‌جنوبی، روسیه و ایران تقریبا سه درصد و مابقی نیز در اختیار سایر کشورهای جهان است.
بر این اساس، آمارها نشان می‌دهد تمرکز سوری‌ها روی خرید کالا از کشورهای منطقه است که در این بین تجار ایرانی علاوه‌بر اینکه نتوانسته‌اند سهم شایسته‌ای در بازار این کشور به دست آورند، جایگاه قبلی خود را نیز (جایگاه سال 89) طی سال‌های اخیر از دست داده‌اند، به‌طوری که در حال حاضر میزان صادرات ترکیه به سوریه تقریبا هشت‌برابر صادرات ایران به سوریه است. نکته قابل تامل اینکه برخلاف سیر نزولی صادرات کالایی ایران به سوریه طی 10 سال اخیر، سهم ترکیه در بازار سوریه از حدود 9 درصد در سال 2010 به 15 درصد در سال 2014، حدود 20 درصد در سال 2015 و 24 درصد در سال 2017 رسیده است. لذا با توجه به سابقه دیرینه تجارت دوطرفه ایران- سوریه، براساس آنچه در ادامه خواهد آمد، فرصت‌های بسیار طلایی برای ارتقای میزان مبادلات تجاری دوجانبه وجود دارد و درصورت وجود اراده دو طرف و تقویت زیرساخت‌های مبادلاتی، ایران در کنار ترکیه، چین و امارات می‌توان سهم قابل‌توجهی در بازار سوریه به دست آورد.
ایران چه کالاهایی به سوریه صادر می‌کند؟
همان‌طور که گفته شد در سال 2017 میلادی واردات سوریه پنج‌میلیارد و 600 میلیون دلار بوده است. بررسی داده‌های آماری نشان می‌دهد «ماشین‌آلات و تجهیزات الکتریکی و قطعات آن، وسایل نقلیه غیر از قطار یا تراموا و قطعات آن، پلاستیک و محصولات آن، ماشین‌آلات، وسایل مکانیکی، رآکتورهای هسته‌ای و دیگ‌های بخار، شکر، چربی‌ها و روغن‌های گیاهی و حیوانی، قهوه، چای و ادویه‌جات، غلات، آهن و فولاد، پارچه‌های بافتنی یا قلاب‌دوزی، محصولات دارویی و دخانیات و تنباکو»، 12 قلم عمده واردات سوریه در سال 2017 هستند. همان‌طور که از عنوان این اقلام وارداتی مشخص است، تقریبا همه این اقلام جزء مزیت‌های صادراتی بخش‌های مختلف صنعتی و کشاورزی کشور هستند. اما بررسی اقلام عمده صادراتی ایران به سوریه نشان می‌دهد برخی اقلام مصرفی سوری‌ها در سبد صادراتی ایران به این کشور قرار ندارد، به‌طوری که براساس داده‌های آماری گمرک ایران، 10 قلم از اقلام عمده صادراتی ایران به سوریه شامل «ترکیبات آلی، دستگاه‌های رادار، مکمل‌های دارویی، دستگاه مانیتور علائم حیاتی، ماشین‌آلات و دستگاه‌ها برای آسیاب غلات یا سبزیجات غلاف‌دار، مغز پسته تازه یا خشک، شیرآلات بهداشتی حمام و دستشویی، اجزا و قطعات توربین‌های بخار، ماشین بی‌هوشی و اقلام پزشکی یا دامپزشکی» بوده و در سبد صادراتی ایران به این کشور خبری از آهن و فولاد، پلاستیک و محصولات آن، پارچه‌های بافتنی یا قلاب‌دوزی و ده‌ها اقلام دیگر نیست.
سوریه چه کالاهایی به ایران صادر می‌کند؟
داده‌های گمرک ایران نشان می‌دهد در سال 96 حدود 13 میلیون دلار انواع کالا از سوریه به ایران وارد شده است که برخی از اقلام عمده آن شامل «روغن زیتون بکر و اجزای آن، نباتات مصرفی در عطر‌سازی و داروسازی، تخم رازیانه رومی، تخم بادیان، زیره سیاه یا مرزه، تخم سرو کوهی، دانتل‌های مکانیکی از الیاف سنتتیک یا مصنوعی، تخم زیره سبز خردنشده و سابیده‌نشده در بسته‌‌بندی آماده برای غیرخرده‌فروشی، جوراب، پاپوش و کش‌باف یا قلاب‌باف و اشیای تزئینی» است. بر این مبنا اگرچه در گزارش حاضر ظرفیت‌های بازار کالایی ایران برای اقلام صادراتی سوریه مورد ارزیابی قرار نگرفته است، با این حال با توجه به سابقه دیرینه تجارت دوجانبه، در سال‌های آتی و در روزهایی که ملت و دولت سوریه اقدام به بازسازی این کشور خواهند کرد، فرصت‌ها و ظرفیت‌های خوبی در بازار ایران برای محصولات و تجار سوری وجود دارد.
ایران-سوریه چند قدم تا احیای تعاملات تجاری دوجانبه
در زمینه مشکلات و موانع اساسی تجارت دوجانبه ایران- سوریه، پژوهشی در سازمان توسعه و تجارت انجام شده است که این پژوهش موانع و مشکلات را در این موارد خلاصه کرده است: «حاکم‌شدن فضای جنگی در کشور سوریه و غیرفعال‌شدن بخش خصوصی و انتظار بخش دولتی برای دریافت کمک به‌جای انجام مبادلات تجاری، حمل‌ونقل زمینی پرهزینه، عدم آزادسازی و تمدید ضمانت‌نامه‌های بانکی به‌رغم اتمام و تحویل قطعی پروژه‌ها و افزایش هزینه‌های جاری پیمانکاران ایرانی، عدم ایفای تعهدات دولت سوریه مبنی‌بر پرداخت به‌موقع مطالبات شرکت‌ها و... .»
همچنین در این پژوهش راهکارها و اقدامات حمایتی شامل «تقویت جایگاه‌های سازمانی مربوط به سوریه در سازمان‌های اصلی مرتبط مانند سفارت، سازمان توسعه تجارت، گمرک، تشکیل ستاد بازسازی سوریه مستقل از عراق تحت‌نظر ریاست‌جمهوری و راه‌اندازی کارگروه‌های تخصصی مانند ساختمان، نیرو، خدمات، کشاورزی، بانکی، ثبت شرکت، حقوقی مالی و...، بهره‌گیری از ظرفیت تشکل‌ها و انجمن‌های صادراتی در بازسازی، تدوین سیاست‌های تشویقی ویژه برای تجارت با سوریه، احیای موافقتنامه تجارت آزاد تجاری و بازنگری آن ضمن تشکیل کمیته بند 19 آن موافقتنامه، تسریع در اجرایی‌کردن خط اعتباری دوم سوریه، تقویت پوشش بیمه‌ای صندوق ضمانت صادرات برای کشور سوریه، شناسایی موانع موجود و تسهیل تجارت در زمینه‌های بانکی، حمل‌ونقل و قوانین و برنامه‌ریزی جهت رفع آنها، تسریع در راه‌اندازی بانک الامان ایران در سوریه و راه‌اندازی شعبه بانک تجارت سوریه در ایران، تسریع در استقرار و ثبت شرکت‌های خدمات فنی و مهندسی در سوریه و اخذ رتبه‌بندی (به‌جهت امکان استفاده از منابع مالی بین‌المللی، تسریع در راه‌اندازی خطوط راه‌آهن ایران – عراق به سوریه، راه‌اندازی خط مشترک کشتیرانی، حمل‌ونقل زمینی و... ازجمله اقداماتی است که می‌تواند مبادلات دوجانبه ایران- سوریه را در شرایط فعلی و سال‌های آتی بهبود بخشد.