توسعه صادرات یکی از عوامل توسعه اقتصادی کشورها محسوب می‌شود که توانمندی در این عرصه موجب افزایش پرستیژ (شخصیت) بین‌المللی نیز می‌شود. بررسی‌های آماری از روند صادرات غیرنفتی ایران در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد عرصه صادرات غیرنفتی در ایران از چندین مساله حاد رنج می‌برد. صادرات کالایی نازل، صادرات کالا با ارزش افزوده پایین، تمرکز جغرافیایی شدید بر برخی مقاصد صادراتی، بی‌ثباتی در بخش خارجی اقتصاد ایران، ضعف ساختاری استراتژی صادراتی، عدم بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای، کم‌توجهی به صادرات خدمات به‌ویژه توسعه صادرات فنی و مهندسی، خدمات بندری ضعیف، ضعف ساختار لجستیکی و ضعف زیرساخت‌های تجاری نظیر خطوط ریلی و مشکلات ناشی از مبادلات بانکی ازجمله چالش‌هایی است که بخش صادرات غیرنفتی ایران با آن دسته و پنجه نرم می‌کند.
یکی از نکات قابل‌تامل در رفتار صادراتی ایران، اصرار بر شیوه سنتی یعنی صادرات مواد اولیه یا خام با حداقل ارزش افزوده است، به‌طوری که بررسی «فرهیختگان» از تجارت کالایی ایران نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر قیمت هر تن اقلام وارداتی به کشور حدود چهاربرابر قیمت اقلام صادراتی است. کم‌توجهی به بازار 15 کشور همسایه نیز از دیگر مواردی است که در رفتار صادراتی ایران دیده می‌شود؛ بر این اساس سهم ایران از بازار هزارمیلیارد دلاری همسایگان فقط دو درصد است. کم‌توجهی به ارزش افزوده صادرات بخش فرش و صنایع‌دستی و کم‌توجهی به صادرات خدمات از دیگر نکات رفتار صادراتی ایران است. همچنین 91 درصد از کالاهای ایرانی در 20 بازار خارجی (کشور) به فروش می‌رسد که همین عدم تنوع مقاصد صادراتی نیز می‌تواند برای صادرات ایران مخاطره‌آمیز باشد، زیرا این میزان در سطح جهان بین 50 تا 80 درصد است.
صادرات ایران در حسرت 50 میلیارد دلار
بررسی آماری نشان می‌دهد ارزش اقلام صادراتی ایران در سال 1386 حدود 21.3 میلیارد دلار بوده که طی 11 سال اخیر این میزان در سال 96 به حدود 47 میلیارد دلار رسیده است. بر این اساس، صادرات غیرنفتی ایران طی 11 سال اخیر برخلاف رشد چشمگیر صادرات رقبای منطقه‌ای خود همچون ترکیه (157 میلیارد دلار)، امارات (308 میلیارد دلار) و روسیه (359 میلیارد دلار) هنوز در حسرت رسیدن به 50 میلیارد دلار مانده است.
قیمت اقلام وارداتی 4 برابر اقلام صادراتی است
ازجمله چالش‌های صادراتی ایران، سهم ناچیز کالاهای صنعتی با ارزش افزوده بالاست. به‌عبارت دیگر، عمده کالاهای صادارتی ایران «منبع‌محور» یا حجم‌محور هستند، به‌طوری که اولا میزان وزنی کالاهای صادراتی بسیار بالاتر از ارزش ارزی آنهاست و ثانیا متوسط قیمت هر تن کالای صادراتی نسبت به سال قبل افزایش چندانی ندارد که این دو موضوع نشان از عدم پیچیدگی اقتصاد ایران و صادرات خام با ارزش افزوده پایین دارد. براساس آنچه در جدول و نمودار پایانی آمده است، ارزش هر تن اقلام صادراتی ایران طی سال 89 تا 6 ماهه سال جاری از 378 دلار در سال 89 به 435 دلار در سال 90، 414 دلار در سال 91، 389 دلار در سال 92، 448 دلار در سال 93، 454 دلار در سال 94، 339 دلار در سال 95، 355 دلار در سال 96 و 352 دلار در 6 ماهه سال 97 رسیده است.
همان‌طور که بررسی آماری نشان می‌دهد، ارزش اقلام صادراتی ایران طی 9 سال اخیر نه‌تنها افزایش نیافته، بلکه پس از سال 90 قیمت اقلام صادراتی کشور عمدتا کاهشی بوده است، به‌طوری که قیمت هر تن اقلام صادراتی ایران از 435 دلار در سال 90 با کاهش 19 درصدی به 352 دلار در 6 ماهه سال جاری رسیده است. همچنین در همین مدت یعنی طی سال‌های 89 تا 6 ماهه سال جاری قیمت هر تن اقلام وارداتی به کشور از 1419 دلار در سال 89 به 1368 دلار در نیمه نخست سال جاری رسیده است. در یک جمع‌بندی، قیمت هر تن اقلام وارداتی ایران از کشورهای مختلف جهان تقریبا 3.8 برابر قیمت اقلام صادراتی کشور است.
صادرات فرش و صنایع‌دستی تقریبا هیچ!
اقلام صادراتی غیرنفتی کشور در 6 گروه میعانات گازی، پتروشیمی، صنعت، فرش و صنایع‌دستی، کشاورزی و معدن قابل دسته‌بندی است. بررسی آماری نشان می‌دهد در 6 ماهه سال 97 در مجموع 23 میلیارد و 123 میلیارد دلار انواع اقلام غیرنفتی صادر شده است که در این بین سهم بخش صنعت 46.7 درصد، سهم بخش پتروشیمی 32.2 درصد، سهم میعانات گازی 10.5 درصد، سهم بخش کشاورزی 7.1 درصد، سهم بخش معدن 2.9 درصد و سهم فرش و صنایع‌دستی نیز کمتر از یک‌درصد (0.7 درصد) است. بر این اساس، در نیمه اول سال جاری تنها 163 میلیون دلار فرش و صنایع‌دستی صادر شده که این میزان نسبت به نیمه اول سال 96 (174 میلیون دلار) حدود 6 درصد کاهش یافته است. بر این اساس، جاماندگی صنایع‌دستی و فرش ایران در بازارهای جهانی کاملا مشخص است.
صادرات خدمات، مهم اما فراموش‌شده
یکی از رویکردهای اغلب کشورهای جهان، سرمایه‌گذاری برای افزایش صادرات خدمات است. در ایران نیز صادرات خدمات می‌تواند یکی از رویکردهای تقویت و توسعه صادرات غیرنفتی باشد. بررسی آماری نشان می‌دهد در سال 93 مجموعا 13.5 میلیارد دلار انواع خدمات (شامل بخش گردشگری، خدمات فنی و مهندسی، اعزام نیروی کار به خارج از کشور و صادرات صنایع فرهنگی- هنری) صادر شده است که این میزان با رشد منفی 8.8 درصدی در سال 96 به 12.3 میلیارد دلار رسیده است. بی‌توجهی دولتمردان در ایران به بخش خدمات در حالی است که بخش عمده‌ای از درآمد صادراتی کشوری چون هند از بخش خدمات است.
سهم ایران از بازار 15 همسایه؛ فقط 2 درصد
تجارت با همسایگان یکی از مهم‌ترین رویکردهای سال‌های اخیر دولت‌هاست. همجواری جغرافیایی از این جهت بااهمیت است که بسیاری از کالاهای صادراتی با گذشت زمان ضایعات بسیار بالایی دارند، هزینه حمل‌ونقل آنها بالاست و با افزایش فاصله، صادرات به‌صرفه نیست. همچنین توسعه روابط تجاری با همسایگان موجب تقویت امنیت ملی و وابستگی سیاسی- اقتصادی دوجانبه می‌شود. شباهت‌های فرهنگی و الگوی مصرف نیز از دیگر مزیت‌های تجارت با همسایگان است. بررسی آماری نشان می‌دهد در سال 96 مجموع صادرات غیرنفتی ایران 47 میلیارد دلار بوده که 23.2 میلیارد دلار آن به 15 کشور همسایه صادر شده است. همچنین از این میزان، 19.9 میلیارد دلار آن (85.5 درصد) به چهار کشور ترکیه، افغانستان، عراق و امارات و 3.3 میلیارد دلار آن (حدود 14.5 درصد) به 11 کشور دیگر صادر شده است. همچنین آمارهای جهانی نشان می‌دهد 15 کشور همسایه ایران در سال 2017 بیش از هزار میلیارد دلار انواع کالا وارد کرده‌اند که با توجه به صادرات 23.2 میلیارد دلاری ایران در سال 1396 به این کشورها، سهم کشورمان از این بازار فقط دو درصد است.
صادرات 91 درصد از کالاهای ایرانی به 20 کشور
یکی از چالش‌های صادراتی ایران، عدم تنوع مقاصد صادراتی یا تمرکز جغرافیایی شدید بر تعداد محدودی از مقاصد صادراتی است. بررسی داده‌های گمرک ایران نشان می‌دهد 90.71 درصد از بازار کالاهای ایرانی در 20 کشور متمرکز است، به‌طوری که از مجموع نزدیک به 47 میلیارد دلار صادرات ایران در سال 96، حدود 42.6 میلیارد دلار آن به 20 کشور صادر شده است. تنوع بازارهای صادراتی در تجارت خارجی از این نظر مهم است که محدود بودن بازارهای هدف باعث می‌شود با وقوع تنش در حوزه روابط سیاسی، بحران اقتصادی، جنگ داخلی و خارجی یا مخاطرات طبیعی، آن بازار برای مدتی از دست برود و در کوتاه‌مدت نتوان بازار جایگزین پیدا کرد.