هند با یک‌میلیارد و 351 میلیون نفر پرجمعیت‌ترین کشور جهان بعد از چین است. به‌لحاظ اقتصادی نیز هند هفتمین اقتصاد بزرگ جهان است که در سال 2017 میلادی حجم واردات کالا و خدمات این کشور به 426 میلیارد دلار رسیده است. این میزان واردات هند حدود پنج‌درصد از کل واردات کالا و خدمات جهان را شامل می‌شود که این آمارها نشان از اهمیت بازار هند برای کشورهای صادرکننده کالا و خدمات ازجمله ایران است. با وجود ظرفیت‌های زیاد در بازار هند، آمارهای تجارت خارجی ایران نشان می‌دهد این بازار چندان از سوی ایران جدی گرفته نمی‌شود. برای مثال در حالی که هند سالانه بیش از 400 میلیارد دلار واردات دارد، اما حدود 6 سال است که صادرات غیرنفتی ایران به هند از 2.7 میلیارد دلار فراتر نرفته است. همچنین اگر صادرات هر دو اقلام غیرنفتی و نفتی را با هم در نظر بگیریم، ایران در سال 96 حدود 11 میلیارد دلار کالاهای نفتی و غیرنفتی به هند (2.7 میلیارد دلار غیرنفتی و 8.3 میلیارد دلار نفت خام و میعانات گازی) صادر کرده است که این میزان، ایران را یازدهمین شریک تجاری هند قرار می‌دهد.
نکته قابل تامل اینکه همزمان با رتبه یازدهمی ایران در بازار هند، در سطح منطقه امارات با 23 میلیارد دلار صادرات در رتبه سوم، عربستان‌سعودی با 21 میلیارد دلار در رتبه چهارم و عراق با 15 میلیارد دلار در رتبه هشتم قرار دارند. بررسی جزئیات کالاهای صادراتی ایران به هند نیز نشان می‌دهد هند در سال 2017، تعداد 4663 ردیف کالا وارد کرده است که ایران در 2724 از این کالاها، پتانسیل صادراتی دارد. با این حال تعداد کل اقلام صادراتی ایران به هند در سال 96 حدود 261 ردیف کالا بوده که این وضعیت نشان می‌دهد ایران فقط از 9.5 درصد ظرفیت صادراتی خود به هند استفاده می‌کند. همچنین از مجموع 4663 قلم کالای وارداتی هند، 297 ردیف کالا بیش از 80 درصد از ارزش اقلام وارداتی هند را تشکیل می‌دهند که ایران در 166 قلم از این کالاها پتانسیل صادراتی دارد، اما ایران 60 ردیف از این اقلام را به هند صادر می‌کند. به‌نظر می‌رسد با توجه به وضعیت صادراتی کشورهای امارات، عربستان و عراق به هند و همچنین مدنظر قرار دادن ظرفیت‌های صادراتی ایران به این کشور، می‌توان گفت درصورت وجود اراده لازم در دولتمردان، میزان صادرات خدمات و کالاهای غیرنفتی ایران به هند می‌تواند حتی به سه‌برابر وضعیت فعلی برسد.
در مجموع علاوه بر صادرات 8.3 میلیارد دلاری نفت و فرآورده‌های آن، در سال 96 بیش از 2.7 میلیارد دلار از صادرات غیرنفتی کشور به هند صادر شده است که این میزان با احتساب صادرات خدمات از طریق بندر چابهار، تقریبا دو برابر حجم صادرات 1.5 میلیارد دلاری ایران به کل 28 کشور عضو اتحادیه اروپا است.
عقب‌ماندگی ایران از امارات، عربستان و عراق در بازار هند
براساس داده‌های آماری وبسایت بین‌المللی trademap میزان واردات انواع کالاهای نفتی و غیرنفتی هند در سال 2017 حدود 426 میلیارد دلار است که در این بین 72 میلیارد دلار آن از چین، 24 میلیارد دلار از آمریکا، 23 میلیارد دلار از امارات، 21 میلیارد دلار از عربستان‌سعودی، 20 میلیارد دلار از سوئیس، 16 میلیارد دلار از هر دو کشور اندونزی و کره‌جنوبی، 15 میلیارد دلار از عراق، 14 میلیارد دلار از استرالیا، 13 میلیارد دلار از آلمان و درنهایت 11 میلیارد دلار آن از ایران وارد شده است. بر این اساس حدود 17 درصد از بازار هند در تصرف کالاهای چینی، 5.6 درصد سهم کالاهای آمریکایی، 5.4 درصد سهم کالاهای اماراتی، 4.9 درصد سهم کالاهای نفتی و غیرنفتی عربستان، 4.8 درصد سهم سوئیسی‌ها، 3.8 درصد سهم اندونزی‌ها، 3.7 درصد سهم کره‌جنوبی، 3.6 درصد سهم عراقی‌ها (عمدتا نفت)، 3.3 درصد سهم استرالیایی‌ها، 2.9 درصد سهم آلمانی‌ها و 2.6 درصد از بازار هند سهم کالاهای غیرنفتی و صادرات نفت و میعانات گازی ایران است.
با توجه به بررسی آماری، ایران با صادرات 11 میلیارد دلار کالاهای نفتی و غیرنفتی به هند (2.7 میلیارد دلار اقلام غیرنفتی و 8.3 میلیارد دلار نفت خام و میعانات گازی) رتبه یازدهم را در بازار این کشور دارد. نکته قابل ذکر اینکه در حالی ایران رتبه یازدهم را در بازار هند به دست آورده است که امارات رتبه سوم، عربستان‌سعودی رتبه چهارم و عراق رتبه هشتم را در بازار این کشور دارند.
هند خریدار 18 درصد از نفت ایران
یکی از زمینه‌های تجارت دوجانبه بین هند و ایران، خرید نفت خام و میعانات گازی ایران از سوی هند است. بررسی آماری نشان می‌دهد بین سال‌های 89 تا 92 خرید نفت ایران از سوی هند افزایش و در دو سال 94 و 95 این میزان کاهش یافته است. بر این اساس، میزان صادرات نفت ایران به هند در سال 2010 حدود 12 میلیارد دلار بود که این میزان در سال 2011 به 12 میلیارد و 700 میلیون دلار رسید. در سال‌های 2012 و 2013 نیز میزان صادرات نفت‌خام و میعانات گازی ایران تقریبا 12 میلیارد دلار باقی ماند، اما از سال 2014 میزان خرید نفت ایران از سوی هند به 9.5 میلیارد دلار، در سال 2015 به 4.1 میلیارد دلار، در سال 2016 به 6/6 میلیارد دلار و در سال 2017 به حدود 8.3میلیارد دلار رسیده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، خرید نفت ایران از سوی هند در سال 96 حدود دومیلیارد افزایش نشان می‌دهد که این میزان هند را در ردیف دومین خریدار نفت ایران قرار می‌دهد. همچنین با توجه به صادرات 50 میلیارددلاری نفت ایران در سال 2017، هندی‌ها 18 درصد از نفت صادراتی ایران را خریداری کرده‌اند که نشان از توسعه روابط دوجانبه به‌ویژه در بخش انرژی است.
سهم ایران از بازار کالایی هند کمتر از یک‌درصد
بررسی آماری نشان می‌دهد صادرات غیرنفتی ایران به هند در سال 1387 حدود 1/1 میلیارد دلار بوده است که این میزان در سال 89 به 1.8 میلیارد دلار و در سال 90 به 2.7 میلیارد دلار رسید. نکته قابل تامل اینکه میزان صادرات غیرنفتی ایران بین سال‌های 90 تا 96 در هیچ سالی از 2.7 میلیارد دلار فراتر نرفته و همواره بین 2.5 تا 2.7 میلیارد دلار در نوسان بوده است. همچنین در پنج‌ماهه سال 97 میزان صادرات غیرنفتی ایران به هند 978 میلیون دلار بوده است که اگر همین روند ادامه داشته باشد (بدون لحاظ تحریم‌ها)، برآورد این است که این میزان در پایان سال 97 به بیش از 2.5 میلیارد دلار نرسد.
مطابق بررسی آماری، عدم تغییر میزان صادرات غیرنفتی ایران به هند در دوره قبل، حین و بعد از تحریم‌های ظالمانه سال 91-90 نشان می‌دهد که اراده لازم از سوی دولتمردان برای افزایش سهم صادرات غیرنفتی ایران در بازار هند وجود ندارد. این مطلب زمانی بیشتر خودنمایی می‌کند که تصور کنیم سهم کالاهای غیرنفتی ایران از بازار هند در سال 2017 کمتر از یک‌درصد (شصت‌وچهار صدم درصد) است. البته ذکر این نکته الزامی است که میزان کل واردات هند (از جهان) از 350 میلیارد دلار در سال 2010 به 426 میلیارد دلار در سال 2017 رسیده است که طی این مدت (مطابق جدول) سهم اقلام غیرنفتی ایران در بازار هند از حدود (52 صدم درصد) در سال 2010 به‌حدود (60 صدم درصد) در سال 2011، حدود (55 صدم درصد) در سال 2014، حدود (78 صدم درصد) در سال 2016 و حدود (64 صدم درصد) در سال 2017 است.
تراز تجاری به‌نفع ایران
بررسی آماری نشان می‌دهد میزان واردات ایران از هند در سال 87 حدود 1.8 میلیارد دلار بوده است که این میزان در سال 91 به دومیلیارد دلار و در سال 92 به 4.2 میلیارد دلار رسید. با این حال این میزان در سال‌های بعد روند نزولی پیدا کرده و از 3.5 میلیارد دلار در سال 93 به 2/2 میلیارد دلار در سال 96 و 539 میلیون دلار در پنج‌ماهه سال 97 رسیده است. بر این اساس در 10 سال اخیر به‌جز سال‌های 87، 88، 92 و 93 در سایر سال‌ها تراز تجاری بین ایران و هند به‌نفع ایران بوده است.
صادرات فعلی به هند، فقط 9.5 درصد پتانسیل ایران است
آمارهای جهانی نشان می‌دهد 10 قلم کالای عمده وارداتی هند در سال 2017 شامل سوخت‌ها و روغن‌های معدنی با 123 میلیارد دلار، مروارید طبیعی و سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی با 74 میلیارد دلار، ماشین‌آلات و تجهیزات الکتریکی و پخش‌کننده‌های صوتی و تصویری با 46 میلیارد دلار، ماشین‌آلات، وسایل مکانیکی، رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار و سایر قطعات آن با 36 میلیارد دلار، مواد شیمیایی آلی با 18 میلیارد دلار، پلاستیک و محصولات آن با 13 میلیارد دلار، چربی‌ها و روغن‌های گیاهی و حیوانی با 12 میلیارد دلار، آهن و فولاد با 10 میلیارد دلار، دستگاه‌های عکس و نوری با هشت و سنگ‌معدن با 6 میلیارد دلار است.
بررسی داده‌های آمارهای مرکز تجارت بین‌الملل نیز نشان می‌دهد تعداد تعرفه‌های وارداتی هند در سال 2017 بیش از 4663 ردیف بوده است که طبق مطالعات اخیر اتاق بازرگانی تهران، از 4663 تعرفه وارداتی هند، ایران در 2724 تعرفه پتانسیل صادراتی دارد. از این میزان، در سال 96 ایران فقط در 261 ردیف تعرفه به هند کالای غیرنفتی صادر کرده است. بنابراین در حال حاضر ایران علاوه‌بر اقلام صادراتی فعلی، در 2463 تعرفه صادراتی به هند نیز پتانسیل دارد که متاسفانه این ظرفیت‌ها چندان جدی گرفته نمی‌شود.
همچنین از مجموع 4663 قلم کالای وارداتی هند، 297 ردیف کالا بیش از 80 درصد ارزش اقلام وارداتی این کشور را تشکیل می‌دهند که ایران در 166 قلم از این کالاهای وارداتی هند پتانسیل صادراتی دارد، با این حال براساس آمارهای گمرک در سال 96، ایران فقط 60 ردیف از این اقلام را به هند صادر کرده است. بررسی جزئیات اقلام صادراتی ایران به هند نیز نشان می‌دهد 10 قلم کالای عمده صادراتی ایران به هند در سال 96 شامل کود اوره با 449 میلیون دلار، متانول با 349 میلیون دلار، میعانات گازی با 175 میلیون دلار، آمونیاک بدون آب با 101 میلیون دلار، اتیلن‌گلیکول با 208 میلیون دلار، قیر نفت با 86 میلیون دلار، پلی‌کلروروینیل با 85 میلیون دلار، پروپان مایع‌شده با 58 میلیون دلار، سرب تصفیه‌شده با 54 میلیون دلار و تولوئن با 44 میلیون دلار است. در مجموع 10 قلم عمده کالای غیرنفتی صادراتی ایران به هند حدود 58 درصد از ارزش صادراتی ایران را شامل می‌شود که بین آنها اقلام عمده وارداتی هند دیده نمی‌شود.
مشاهده می‌شود ایران سهمی در صادرات اقلامی همچون پلاستیک، آهن و فولاد، سنگ‌معدن، سنگ‌های قیمتی و غیرقیمتی و حتی محصولات گیاهی و حیوانی ندارد. بر این اساس در سال‌های 95 و 96 ایران اقلامی چون سیمان، اجزا و قطعات دستگاه شبکه‌های بی‌سیم، گازهای نفتی و سایر هیدروکربورهای گازی‌شکل، سنگ مس و کنسانتره‌های آن، روغن نخل و اجزای آن، روغن خام، نخودفرنگی، ترانسفورماتورهای برقی و مبدل‌ها، پنبه، مصنوعات مواد پلاستیکی، نخود رسمی، سنگ‌های گرانبها (غیر از الماس) و سنگ‌های نیمه‌گرانبها، مصنوعات آهن یا فولاد، بلبرینگ، حشره‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها، علف‌کش‌ها، اجزا و قطعات ماشین‌های تهویه، لوله‌های مسی، سایر تفاله‌های نفت یا روغن حاصل از مواد معدنی قیری و... پتانسیل صادراتی داشته است که با کم‌توجهی این بازارها به دیگر کشورها واگذار شده است.