نهال تجاری ایران در کشور سپیدار
- توضیحات
دیپلماسی اقتصادی ایران در مدت اخیر، متوجه گسترش روابط با کشورهای قفقاز و آسیای‌میانه بوده‌است. یکی از این کشورها قزاقستان است که انتظار می‌رود بتواند در دوره‌‌‌‌‌‌های سختی تجار و مهم‌تر از هرچیز به دلیل تحریم‌ها، جایگزینی و راه فراری برای تجارت کالایی ایران و دسترسی به بازارهای دیگر باشد.
اما بنا به گزارشی که مرکز مطالعات اقتصادی اتاق تهران تهیه کرده‌است، وضعیت تجارت با این کشور حتی با امضای توافق‌نامه تجارت ترجیحی و آزاد اوضاع مطلوبی ندارد؛ علاوه‌بر این رشد کنونی تجارت با این کشور نیز با اختلاف زیاد به نفع واردات از قزاقستان است. با این وجود فرصت گسترش تجارت با این کشور، به‌ویژه با وقوع بحران اوکراین، فراهم است و این گزارش با بررسی کلیت تجارت با این کشور پیشنهادهایی جهت افزایش و ارتقای مبادلات تجاری ارائه می‌کند که از جمله می‌توان به تقویت زیرساخت‌های بندری، استفاده از بنادر این کشور برای صادرات به روسیه و نیز تقویت استانداردهای صادراتی اشاره کرد تا بتوان از ظرفیت تحریم نبودن این کشور برای دسترسی به بازارهای جهانی استفاده کرد.
قزاقستان کجا است؟
جمهوری‌قزاقستان یکی از کشورهای واقع در آسیای‌میانه است که با کشورهای روسیه، قرقیزستان، ترکمنستان، ازبکستان و چین هم‌مرز است و از طریق دریای خزر با ایران نیز مرز مشترک دارد. این کشور با جمعیت حدود ۱۹میلیون نفر سهمی حدود ۲/ ۰درصد از واردات کالایی جهان در سال۲۰۲۱ را به خود اختصاص داده‌است.
سهم ایران از واردات قزاقستان در سال۲۰۲۱ مطابق با آمارهای مرکز تجارت بین‌المللی، حدود ۴/ ۰درصد بوده‌است که با توجه به‌موقعیت جغرافیایی قزاقستان، لزوم بررسی دقیق‌تر نیازهای وارداتی قزاقستان را برای ایران نمایان می‌کند.
در گزارش معاونت بررسی‌‌‌‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران ضمن مرور مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی کشور قزاقستان به‌همراه معرفی این کشور، تاثیر جنگ روسیه و اوکراین در اقتصاد قزاقستان، تجارت قزاقستان با جهان، تجارت ایران با قزاقستان، هم از لحاظ ارزشی و هم وزنی، ۲۰ کالای مهم صادراتی ایران با بیشترین رشد، هم از لحاظ ارزشی و هم وزنی، شرکای عمده تجاری قزاقستان در سال۲۰۲۱، ۱۰ گروه کالای عمده وارداتی قزاقستان در سال۲۰۲۱ و صادرات ایران در آنها بررسی شده‌است.
قزاقستان چه می‌کند؟
پیش‌بینی رشد اقتصادی نسبتا قابل‌توجه ۴/ ۴درصدی و رشد ۱/ ۳درصدی بخش غیرنفتی برای اقتصاد قزاقستان پیش‌بینی می‌شود. علاوه‌بر این انتظار این است که در سال۲۰۲۳ حجم صادرات کالاهای این کشور ۳/ ۳درصد افزایش داشته باشد؛ علاوه‌بر این فرصت صادرات به این کشور از جمله برای ایران به دلیل پیش‌بینی رشد ۸/ ۳درصدی در سال۲۰۲۳ بیشتر خواهد شد.
تاثیر عوامل ژئوپلیتیک بر تجارت با قزاقستان
جنگ روسیه با اوکراین تا به امروز بر فعالیت اقتصادی قزاقستان تاثیری متوسط داشته است؛ به‌طوری که رشد واقعی تولید ناخالص داخلی این کشور از ۱/ ۴درصد در سال۲۰۲۱ به ۵/ ۲درصد در سال۲۰۲۲ کاهش یافته‌است که دلیل اصلی آن را می‌توان اختلالات موقت در تولید نفت دانست. تورم در این کشور همچنان بالا بوده که منعکس‌‌‌‌‌‌کننده تورم جهانی، کاهش ارزش تنگه (واحد پول قزاقستان) و رشد سریع دستمزدها و اعتبار است. قیمت‌های بالای کالاها در این کشور، منجر به تقویت بافرهای مالی و خارجی شده؛ به‌طوری که انتظار می‌رود مازاد ۱/ ۳درصدی نسبت حساب جاری به تولید ناخالص داخلی را در سال۲۰۲۲ در مقابل کسری ۴درصدی این نسبت در سال‌قرار دهد. سیستم بانکی قزاقستان انعطاف‌‌‌‌‌‌پذیر است و به‌خوبی توانسته با اثرات جنگ روسیه و اوکراین مقابله کند. این درحالی است که در دوران جنگ، رشد سریع وام‌‌‌‌‌‌دهی خرده‌فروشی و افزایش تمرکز در این بخش، میتواند آسیب‌‌‌‌‌‌پذیری بالقوه را در این کشور ایجاد کند.
چشم‌‌‌‌‌‌انداز اقتصادی کشور قزاقستان همچنان در معرض عدم‌قطعیت بزرگ و خطرات ناشی از جنگ در اوکراین قرار دارد. درحالی‌که از یک‌سو، وقوع جنگ میتواند صادرات نفت قزاقستان از طریق روسیه را تحت‌تاثیر قرار دهد و فشارهای تورمی نیز میتواند تنش‌های اجتماعی را دوباره شعله‌‌‌‌‌‌ور کند؛ قیمت‌های بالای کالاها میتواند منجر به استمرار تقویت بافرها شود و باعث انتفاع این کشور از نقل‌مکان شرکت‌های خارجی از روسیه به قزاقستان شود.
مطابق آمار با شروع جنگ روسیه و اوکراین در ترکیب تجارت قزاقستان نشانه‌‌‌‌‌‌هایی از تغییر به‌وجود آمده است؛ این تغییرات عبارتند از: کاهش شدید حجم تجارت قزاقستان با روسیه و افزایش حجم تجارت با کشورهای اروپایی و بیشتر از هر کشور با ترکیه.
صادرات و واردات این کشور، هر دو در سال۲۰۲۱ به نسبت سال۲۰۲۰ افزایش داشته است؛ صادرات رشدی ۵/ ۲۸درصدی و واردات رشدی ۸/ ۸درصدی داشته است. علاوه‌بر این تراز تجاری قزاقستان با بهبودی چشمگیر، از ۹/ ۸میلیارد دلار به ۹/ ۱۸میلیارد دلار افزایش یافته‌است.
تجارت کالایی ایران با قزاقستان طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ مثبت بوده‌است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات و واردات ایران به قزاقستان طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ از ۶/ ۲درصد تا ۲/ ۴درصد رسیده‌است، اما در این فرآیند رشد واردات کالایی از قزاقستان سرعت بالاتر از رشد صادرات ایران به این کشور در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۱ ماهه ۱۴۰۱ بوده‌است. در سال۱۴۰۰ نسبت به سال۱۳۹۹ صادرات ایران افزایشی ۳/ ۱۱درصدی داشته اما در مقابل واردات از این کشور به ایران ۲برابر شده‌است. در سال۱۴۰۱ نیز به نسبت مدت مشابه سال۱۴۰۰ رشد صادرات ایران ۱/ ۵درصد و رشد واردات ایران ۱۱۲درصد بوده‌است.
تصویر تجارت کالایی ایران و قزاقستان
وضعیت تجارت کالایی ایران با قزاقستان طی پنج سال‌منتهی به سال۱۴۰۰ نشان می‌دهد صادرات به این کشور به‌طور میانگین به لحاظ وزنی، سالانه حدود ۶/ ۱۱درصد افزایش داشته؛ این در حالی است که از لحاظ ارزش به‌طور متوسط سالانه حدود ۶/ ۲درصد رشد داشته است که نشان می‌دهد به‌رغم اینکه میزان صادرات ایران به این کشور افزایش یافته، متوسط قیمت صادراتی کاهش پیدا کرده‌است. در مقابل طی بازه ذکرشده اگرچه واردات ایران از قزاقستان به لحاظ ارزشی با افزایش همراه بوده, با میانگین رشد ۲/ ۴درصدی، اما به لحاظ وزنی میانگین افت ۱/ ۰درصدی را تجربه کرده‌است.
درواقع، طی ۵ سال‌منتهی به سال۱۴۰۰، ایران توانسته میزان صادرات خود را به قزاقستان افزایش دهد. طی ۱۱ ماهه سال۱۴۰۱ در مقایسه با مدت مشابه سال۱۴۰۰، صادرات ایران به قزاقستان به لحاظ ارزشی با افزایش حدود ۵درصدی اما به لحاظ وزنی با کاهش ۴/ ۳درصدی مواجه بوده‌است که نشان می‌دهد برخلاف سال‌های گذشته مقدار صادرات کالایی ایران افزایش پیدا نکرده و ارزش صادرات نیز از محل رشد متوسط قیمت‌های صادراتی افزایش یافته‌است؛ این در حالی است که امضای توافق‌نامه تجارت ترجیحی ایران و اوراسیا در سال۱۳۹۸ نتوانسته تاثیر چندان موثری در تغییر تجارت ایران و قزاقستان، به نفع ایران طی سال‌های اخیر داشته باشد.
شرکای عمده تجاری قزاقستان
شرکای عمده تجاری قزاقستان بر حسب واردات عبارتند از: روسیه با حجم ۶/ ۱۷میلیارد دلار، چین با حجم ۲/ ۸میلیارد دلار، آلمان با حجم ۸/ ۱میلیارد دلار، آمریکا با حجم ۴/ ۱میلیارد دلار و ترکیه با حجم ۱/ ۱میلیارد دلار. برحسب صادرات شرکای عمده قزاقستان: چین با حجم ۸/ ۹میلیارد دلار، ایتالیا ۹/ ۸میلیارد دلار، روسیه ۷میلیارد دلار، هلند ۴/ ۴میلیارد دلار و ترکیه ۳میلیارد دلار.
کالاهای عمده صادراتی و وارداتی ایران
۲۰ کالای ایرانی با بیشترین رشد ارزشی صادرات به قزاقستان طی ۱۱ ماهه ۱۴۰۱ عبارت است از سایر آب میوه تغلیظ شده به استثنای کنسانتره موز، انبه، گودا، پشن فروت، لیچی، سایرصفحه‌ها و ورق‌ها مستحکم نشده از پلیمرهای کلروروینیل غیر‌اسفنجی با کمتر از ۶درصدوزنی پلاستی سایزر، چسباننده‌‌‌‌‌‌های آماده برای قالب‌‌‌‌‌‌ها یا مغزی قالب‌‌‌‌‌‌های ریخته‌‌‌‌‌‌گری؛ محصولات شیمیایی و فرآورده‌های صنایع شیمیایی یا صنایع وابسته، سایر سبزی‌ها تازه یا سردکرده، تنورهای نانوایی، همچنین تنورهای شیرینی‌‌‌‌‌‌پزی یا بیسکوئیت‌‌‌‌‌‌پزی غیربرقی، سیب‌زمینی نپخته یا پخته‌شده در آب یا بخار، یخ زده، پلی‌‌‌‌‌‌اتیلن گرید لوله با وزن مخصوص چگالی ۹۴درصد یا بیشتر، کرفس به غیر‌ازکرفس غده دار، تازه یا سرد کرده، ماشین آلات و دستگاه‌ها برای آماده‌کردن گوشت یا پرندگان خانگی، آبگرم کن‌های زودجوش یا مخزنی، غیربرقی که در جای دیگرمذکور نباشد، مخلوط آب میوه وسبزی‌ها، تخمیرنشده که به آن الکل افزوده نشده باشد، دوغ، شیر و خامه بستهبندی شده کفیر و سایر شیرها و خامه‌های تخمیرشده، به استثنای فرآورده‌های مخصوص تغذیه کودکان شیرخوار، تسمه نقاله مستحکم شده غیرمذکور، گل‌کلم و کلم بروکلی، سایر شیشه‌‌‌‌‌‌های فلوت، ساییده و صیقل شده مسلح نشده غیرمذکور با ضخامت بیشتر از ۵/ ۲میلیمتر تا ۵/ ۴میلیمتر، سایر افزودنی‌های آماده برای سیمان، ملاط و بتون غیرمذکور در جای دیگر، سایر فرآورده‌ها به‌صورت بلوک، تخته، قلم یا میله به وزن بیش از ۲ کیلوگرم، یا به حالت مایع، خمیر، پودر، دانه ریز یا به‌صورت فله در ظروف یا بسته‌بندی‌های اولیه که وزن محتوی آن بیش از ۲ کیلوگرم باشد، کره بستهبندی شده به‌صورت بسته‌های بیش از ۵۰۰ گرم، شیرخشک صنعتی از گاو که میزان مواد چرب آن بیشتر از ۱.۵درصد وزنی نباشد غیر‌از مذکور در جای دیگر و زردآلو خشک کرده. عمده واردات ایران عبارتند از: رآکتورهای هسته‌‌‌‌‌‌‌‌ای، دیگ‌‌‌‌‌‌‌‌های بخار آب گرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آنها، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، دستگاه‌های ضبط و پخش صوت، وسایل نقلیه زمینی غیر‌از نواقل روی خط راه‌آهن یا تراموا، چدن، آهن، فولاد، مواد پلاستیکی و اشیا ساخته‌شده از این مواد، محصولات دارویی، مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد، سوخت‌‌‌‌‌‌‌‌های معدنی، روغن‌های معدنی، مواد قری، سنگ فلز، جوش و خاکستر،آلات و دستگاه‌های اپتیک، عکاسی، سینماتوگرافی،آلات و دستگاه‌های طبی و جراحی.
پیشنهادها
تحریم‌بودن روسیه، میتواند فرصت خوبی را برای ایران در جهت افزایش صادرات به این کشور فراهم کند که بندر اکتائو قزاقستان با توجه به‌موقعیت جغرافیایی که در شرق دریای خزر دارد، میتواند نقش موثری در ترانزیت راحت‌‌‌‌‌‌تر این کالاها به روسیه از طریق دریای خزر داشته باشد. هچنین تقویت شناورها در مرز امیرآباد و آستارا برای تسهیل در ترانزیت با قزاقستان و استفاده از ظرفیت بنادر شمالی برای صادرات کالاها به این کشور باعث بهبود حمل‌ونقل و اتصال این کشور به شرق و جنوب‌غرب آسیا، کاهش مسیرهای ترانزیتی از چین و هند به این کشور از طریق آب‌های آزاد خلیج‌فارس خواهد شد، همچنین با توجه به سهم بالای زیرساخت‌های بلااستفاده در تجارت با قزاقستان در بنادر شمالی، با تمرکز بیشتر بر روی توسعه این زیرساخت‌‌‌‌‌‌ها، می‌توان برای بخش‌خصوصی فرصت‌‌‌‌‌‌سازی کرد. قزاقستان میتواند نقش موثری در عبور از تنگناهای اقتصادی ایران به دلیل اعمال تحریم‌ها ایفا کند و امکان استفاده از فرصت‌های سرمایه‌گذاری و صادرات و تسهیل روابط اقتصادی با این کشور و حتی اعضای اتحادیه اوراسیا را فراهم کند.