دو برداشت از آشتی عربستان و قطر

البته زمینه‌چینی برای این بهبود روابط از چندی پیش کلید خورده بود و به‌نظر می‌رسد ترامپ می‌خواهد ضمن بازگرداندن اجماع و اتحاد بین کشورهای عربی از طریق رفع محاصره و تحریم‌های قطر، حلقه فشار به دور ایران را در خلیج‌فارس تنگ‌تر کند. عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با رژیم اسرائیل نیز تاحدودی در همین راستا قابل بررسی است.

روابط تهران-دوحه

در مقابل، دوحه در مقام پاسخگویی به اقدامات ریاض و هم پیمانان آن در منطقه نه تنها به خواسته‌ها و مطالبات آنها تن نداد بلکه روابط سیاسی و اقتصادی خود را با ایران در حوزه‌های مختلف گسترش داد و آسمان ایران نیز به روی هواپیماهای قطری گشوده شد.

اکنون نیز مقامات قطری اعلام کرده‌اند که این بهبود روابط با کشورهای عربی، در روابط آنها با دیگر کشورها به ویژه ایران و ترکیه تاثیری برجای نخواهد گذاشت. در این رابطه شیخ محمد بن‌عبدالرحمن الثانی، وزیر امورخارجه قطر روز پنج‌شنبه ۱۸ دی  در گفت‌وگو با نشریه فایننشال‌تایمز گفت این کشور تغییری در روابط خود با ایران و ترکیه ایجاد نخواهد کرد.

اهداف ریاض

واکاوی اهداف ریاض از این بهبود مناسبات نیز خود جای بحث دارد؛ در این خصوص به‌نظر می‌رسد با شیفت قدرت در کاخ سفید و روی کار آمدن جو بایدن و هراس رهبران کشورهای محافظه‌کار عربی نظیر عربستان و امارات نسبت به موضوعات امنیتی منطقه از جمله احتمال بازگشت آمریکا به برجام، ریاض درصدد است  با کم‌کردن موضوعات امنیتی خود در منطقه از جمله اختلافات سیاسی و امنیتی با قطر، در آینده بتواند موضع واحد و یکسانی  در قبال ایران اتخاذ کند .

همچنین برخی تحلیلگران معتقدند که با نزدیکی ورود جو بایدن به کاخ‌سفید، عربستان تلاش می‌کند برخی پرونده‌های خارجی را حل کرده و گفتمان نرم‌تری در قبال دشمنانش از جمله ترکیه و قطر داشته باشد. به همین دلیل در اقدامی غیرمنتظره با رئیس‌جمهوری ترکیه تماس تلفنی گرفته می‌شود و در ادامه هم حل اختلاف با قطر در دستور کار قرار می‌گیرد.

بنابراین اکنون شاهد هستیم پیش از روی کار آمدن بایدن نه تنها کشورهای شورای همکاری روابط‌شان را بهبود بخشیده‌اند بلکه حتی ترکیه و اسرائیل نیز در راستای تقویت مناسبات‌شان گام برداشته‌اند؛ در این رابطه پایگاه خبری المانیتور در  ۹ دسامبر گزارش داد که ترکیه قصد دارد یک سفیر جدید در اسرائیل منصوب کند. ظاهرا فرد مورد نظر برای این سمت افق الوتاش، رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک در وزارت امورخارجه ترکیه، است که بر زبان عبری تسلط دارد و از دانشگاه عبری زبان در قدس اشغالی فارغ‌التحصیل شده است. هرچند این تصمیم رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه جنبه اقتصادی دارد و وی می‌خواهد حجم تجارت ترکیه و اسرائیل از حداکثر ۲/ ۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ فراتر رود اما شاید در پشت پرده، این بهبود روابط نیز به روی کار آمدن بایدن و بهبود روابط احتمالی تهران و واشنگتن بی‌ربط نباشد.

ترتیبات جدید منطقه‌ای

درواقع در یک جمع‌بندی می‌توان گفت  اکنون بلوک اخوانی شامل ترکیه و قطر، بلوک سعودی شامل کشورهای حوزه خلیج‌فارس و اسرائیل به سمت بهبود روابط با یکدیگر روی آورده‌اند تا قدرت چانه‌زنی و رایزنی‌شان با دولت جو بایدن افزایش پیدا کند و پیش از روی کار آمدن وی، ترتیبات جدید منطقه‌ای شکل دهند. تغییرات در سیاست‌خارجی این بلوک‌ها متناسب با شرایط پساترامپ مبتنی بر دیپلماسی، چندجانبه‌گرایی و مدیریت تنش‌ها است. ایران باید توجه داشته باشد که ائتلاف میان این بلوک‌ها، فضای مانور را برای تهران در منطقه کاهش خواهد داد.

حال پرسش اساسی این است که چرا کمتر از دو هفته تا روی کار آمدن جو بایدن، کشورهایی چون عربستان و ترکیه به سمت کاهش تنش در سیاست خارجی‌شان در منطقه روی آورده‌اند و این مساله تا چه حد به بهبود احتمالی مناسبات ایران و آمریکا مربوط می‌شود.

ارتباط آشتی دوحه و ریاض با توافق احتمالی تهران-واشنگتن

دکتر رحمن قهرمانپور، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در پاسخ به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در این خصوص که این تحولات تا چه اندازه به ایران ارتباط دارد، توضیح داد: «دو دیدگاه در این خصوص وجود دارد؛ برخی معتقد هستند که با آمدن بایدن ممکن است فضای مانور ایران در منطقه بیشتر شود، بنابراین کشورهای عربی به هم نزدیک می‌شوند تا بتوانند در برابر ایران سیاست واحدی را اتخاذ کرده و از افزایش قدرت ایران جلوگیری کنند. دیدگاه دیگر معتقد است که این توافق چندان ناشی از احساس تهدید مشترک همه این کشورها از جانب ایران نیست. زیرا کشورهایی مانند کویت، عمان و قطر همیشه روابط نزدیکی با ایران داشته‌اند. بنابراین نمی‌توان گفت که همه اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس به یک اندازه از جانب ایران احساس نگرانی می‌کنند.»

این کارشناس در باره توافق عربستان و قطر برای رفع محاصره و کاهش تنش میان دوحه با منامه، ابوظبی و ریاض گفت: «این امر، تحول مهمی به‌شمار می‌‌رود. هرچند اخبار موجود حاکی از آن است که از مدت‌ها پیش تلاش‌های میانجی‌گرانه کشورهایی مثل کویت و آمریکا در این راستا آغاز شده  بود اما کار به کندی پیش رفت و در نهایت در اجلاس شورای همکاری خلیج‌فارس در عربستان توافق نهایی برای رفع محاصره قطر امضا شد.»  قهرمان‌پور معتقد است شاید اگر مذاکرات و میانجی‌گری‌ها زودتر نتیجه می‌داد این موضوع پیش از عادی‌سازی روابط اسرائیل و اعراب انجام می‌گرفت. همچنان‌که پیش از این نیز یک‌بار دیگر عربستان اقدام مشابهی را در مورد قطر انجام داده بود و دو کشور اختلافات‌شان را حل کرده بودند.

نرمش عربستان

قهرمان‌پور در‌باره ارتباط این موضوع با روی کار آمدن جو بایدن در آمریکا نیز توضیح داد: «باید توجه داشت که پیش از پیروزی بایدن در انتخابات سوم نوامبر ۲۰۲۰ نیز تلاش‌های زیادی برای حل اختلاف میان عربستان و قطر وجود داشت. چراکه این دو کشور همسایه یکدیگر و از جمله اعضای موثر شورای همکاری خلیج‌فارس به‌شمار می‌روند. کشورهایی مانند کویت و عمان که معمولا تلاش می‌کنند بین عربستان و سایر کشورها موضع میانه‌ای اتخاذ کنند در این ماجرا نیز سعی خود را به‌کار گرفتند تا توافق انجام شود.» وی ادامه داد: «اما پیروزی بایدن و مواضعی که دولت بایدن و کابینه پیشنهادی وی نسبت به عربستان دارند به‌صورت طبیعی مقامات ریاض را به نوعی نگران و این باور را ایجاد کرده که فشارها بر عربستان از سوی دولت بایدن بیشتر خواهد شد، بنابراین از یک طرف اگر ریاض بخواهد مسیر انتقال قدرت به محمد بن‌سلمان را آرام‌تر طی کند و از طرف دیگر آمریکا مانع جدی در برابر سیاست خارجی جدید عربستان در منطقه ایجاد نکند باید در برخی موضع‌گیری‌های خود نرمش نشان دهد و موضوع قطر یکی از این مواردی بود که روی کار آمدن بایدن آن را تسریع کرد. هرچند دولت ترامپ نیز در تلاش بود تا این موضوع را حل‌وفصل کند بنابراین از نظر رسمی این امر به‌عنوان میراث دولت ترامپ شناخته می‌شود تا میراث دولت بایدن.»