گرداب قره‌باغ

نظامیان ارمنستان در یک‌سری پیروزی‌ها که در نهایت منجر به توافق آتش‌بس در سال 1994 شد، مناطق وسیعی از جمهوری آذربایجان را تصرف و پس از آن هم در این منطقه از آذربایجان اعلام استقلال کردند. این جنگی که از اواخر دوران اتحاد جماهیر شوروی بین ارامنه و آذربایجانی‌ها آغاز شده بود، زمینه را برای جنگ امروز در قره‌باغ فراهم آورد. به‌این‌ترتیب، منطقه قره‌باغ به یکی از 12 مستعد درگیری پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد. خصومت ریشه‌دار قومیتی در این منطقه باعث شده بود تا قره‌باغ به تنها منطقه‌ای تبدیل شود که ارتش شوروی آن را اشغال نکرده است.

در همان زمان هم مشخص بود که توافق آتش‌بسی که 26 سال پیش به امضا رسیده نمی‌تواند توافقی دائمی باشد. حدود 600 هزار آذربایجانی به‌ دلیل جنگ دو کشور آواره شده‌اند. به‌این‌ترتیب قره‌باغ کوهستانی آماده حمله ارتش آذربایجان قرار گرفته بود تا به وعده خود برای بازپس‌گیری این منطقه عمل کند.

از طرف دیگر، بازار جهانی نفت هم مانند دیگر مناطق جهان، نقشی زمینه‌ای برای بروز درگیری در قره‌باغ ایفا کرده است. در یک طرف درگیری‌ها آذربایجان بوده که قدرت اقتصادی و نظامی رو به رشدی است و یکی از صادرکننده‌های نفت به‌ شمار می‌آید. منطقه قره‌باغ کوهستانی همیشه مستعد بروز درگیری مجدد میان ارمنستان و آذربایجان بود، اما در درگیری‌های قبلی، روسیه و ترکیه برای کاهش تنش‌ها میان دو طرف اقدام می‌کردند. آذربایجان ادعا می‌کند كه ارمنستان ابتدا مواضع این کشور را گلوله‌باران كرده، درحالی‌كه ارمنستان می‌گوید حمله آذربایجان بدون هیچ‌گونه تحریكی صورت گرفته است. در این درگیری تاکنون بیش از 250 نفر کشته شده‌اند.

همکاری ترکیه و روسیه کم‌کم در حال رنگ‌باختن است و هر دو کشور مواضعی تهاجمی در خاورمیانه در پیش گرفته‌اند و در این میان، ایالات متحده در حال عقب‌نشینی از منطقه است. بنابراین روابط هر سه کشور در سال‌های اخیر بسیار پیچیده‌تر شده است. ترکیه با خرید سامانه اس400 از روسیه و امضای توافق‌نامه خط لوله انتقال گاز طبیعی که به عنوان اقدامی در تضعیف جایگاه اوکراین به شمار می‌آید، توانسته است ایالات متحده را از خود دور کند. آنکارا هم‌زمان در جنگ‌های نیابتی علیه مسکو در سوریه و لیبی حضوری پررنگ دارد.

پس از آنکه حملات هوایی روسیه در سوریه در اوایل سال جاری باعث کشته‌شدن سربازان ترکیه شد، ترکیه که نمی‌توانست مستقیما این اقدام را تلافی کند، تصمیم گرفت تا در سایر مناطقی که روسیه آسیب‌پذیر است، حضوری پررنگ‌تر داشته باشد و لیبی یکی از این مناطق بود.

در ماه می ‌2020، ترکیه مشاوران نظامی، پهپادها و شبه‌نظامیان و مزدوران خود را که در سوریه علیه روسیه و حکومت «بشار اسد» رئیس‌جمهوری سوریه می‌جنگیدند، به لیبی اعزام کرد تا دولت مورد حمایت سازمان ملل را پشتیبانی کند و باعث عقب‌نشینی نیروهای ژنرال خلیفه حفتر شود که مورد حمایت روسیه قرار داشتند. ترکیه در جولای و آگوست نیروها و تجهیزات نظامی را برای انجام مانور نظامی مشترک با آذربایجان به این کشور فرستاد.

ارمنستان گفته که ترکیه مستقیما در این جنگ حضور دارد و یک جنگنده اف16 ترکیه یک جت ارمنی را سرنگون کرده است. با این حال ترکیه این اتهامات را رد می‌کند.

از آن طرف هم روسیه و فرانسه هر دو به‌ دنبال اجرای سناریوی مشابه لیبی در بحران قره‌باغ هستند و از ادعای ارمنستان مبنی‌بر استقرار شبه‌نظامیان سوری از سوی ترکیه در قره‌باغ کوهستانی حمایت کردند. معاون رئیس کمیته امور بین‌الملل پارلمان روسیه اخیرا برای نخستین‌بار چشم‌انداز مداخله نظامی روسیه در قره‌باغ را تلاشی صلح‌طلبانه معرفی کرده و دیگر مقام‌های ارشد در کرملین و وزارت خارجه روسیه خواستار آتش‌بس و مذاکره دو طرف هستند. در همین حال، ایران هم مرز مشترک با آذربایجان و ارمنستان و منطقه مورد ادعای دو طرف دارد. ارتش مستقر در قره‌باغ کوهستانی روز پنجشنبه اعلام کرد که به یک هلیکوپتر آذربایجانی شلیک کرده و این هلیکوپتر در خاک ایران سقوط کرده است.

بحران همه‌گیری ویروس کرونا و خیزش مردمی علیه «الکساندر لوکاشنکو»، رئیس‌جمهوری بلاروس و انتخابات آمریکا باعث شده تا علائم هشداردهنده در قره‌باغ در ماه‌های اخیر نادیده گرفته شوند و فرصت برای گشایش‌های احتمالی دیپلماتیک از دست برود.

«اولسیا وارتانیان»، تحلیلگر ارشد تحولات قفقاز در گروه بحران بین‌المللی به نیویورک‌تایمز می‌گوید: «محدودیت‌های سفر مربوط به شیوع ویروس کرونا مانع از دیپلماسی فعال در طول تابستان شد و این برای جنگجویان در قره‌باغ فرصتی مناسب برای آغاز جنگی دیگر محسوب می‌شد». «اسماعیل هاکی پکی»، ژنرال بازنشسته ارتش ترکیه می‌گوید: «هنگامی که ارمنستان به‌عنوان یک متحد روسیه، یک ژنرال و افسران ارتش آذربایجان را در حمله‌ای موشکی در جریان درگیری مرزی در ماه جولای کشت، ترکیه بلافاصله پیشنهاد کمک به آذربایجان برای انجام واکنشی مناسب 

به این حمله را داد».

پس از آن، مانورهای مشترک ترکیه و آذربایجان آغاز شد. افزایش سیاست‌های تهاجمی ترکیه در خاورمیانه و شمال آفریقا و کاهش نقش آمریکا در منطقه هم در بروز این تنش بی‌تأثیر نبود، اگرچه ایالات‌متحده هرگز نقشی به اندازه روسیه در منطقه قفقاز جنوبی نداشته است.

آخرین تلاش عمده آمریکایی‌ها برای ایجاد صلح در قره‌باغ به 20 سال پیش بازمی‌گردد که ایالات متحده طرفین را برای مذاکره به فلوریدا دعوت کرد، اما این نقش‌آفرینی واشنگتن پس از حملات تروریستی 11 سپتامبر 2001 از دستور کار ایالات متحده خارج شد. سپس میانجیگران منطقه‌ای ایده مبادله اراضی را تبلیغ کردند؛ از جمله مناطقی که آذربایجان در جنگ سال‌های دهه پایانی قرن بیستم از دست داده بود. اما هیچ‌یک از طرفین با ایده تبادل اراضی موافقت نکردند. به گفته تحلیلگران، خوش‌بینانه‌ترین نتیجه جنگ فعلی در قره‌باغ، نه گسترش دامنه این جنگ با ورود ترکیه و روسیه، بلکه بازگشت به همان وضعیت بلاتکلیف و نامناسب قبل از شروع این درگیری است.

 

تشدید درگیری‌ها در میدان جنگ
پرتاب موشک به «استپاناکرت»، پایتخت جمهوری خودخوانده قره‌باغ و همچنین «گنجه» و چند شهر دیگر جمهوری آذربایجان ادامه دارد. این در حالی است كه تلاش‌های دیپلماتیک برای برقراری آتش‌بس بین دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان تاکنون بی‌ثمر مانده‌اند. در آخرین تحول، گرجستان اعلام کرد كه آماده میزبانی نشست گروه مینسک با هدف حل‌وفصل بحران جدید است. «سالومه زورابیشویلی»، رئیس‌جمهوری گرجستان، در مصاحبه با تلویزیون گرجستان تصریح کرد: امروز هر دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان در حال بررسی پیش‌شرط‌هایی هستند تا از طریق گروه مینسک برای مذاکره آماده شوند. ما باید این مسیر را تسهیل کنیم و ببینیم این نشست را چه زمانی می‌توان برگزار کرد. اما ساكنان مناطق مورد درگیری، روز ناآرامی را پشت‌سر گذاشتند، چراكه حمله موشکی به گنجه، دومین شهر بزرگ جمهوری آذربایجان و همچنین ادامه حمله موشکی به استپاناکرت، پایتخت جمهوری خودخوانده قره‌باغ، به رویارویی نظامی دو کشور ابعاد جدیدی بخشید. گفته می‌شود شهر صنعتی «مینگه‌چویر» و «آب‌شوران» واقع در ۸۰ کیلومتری باکو، پایتخت آذربایجان، نیز هدف حملات موشکی ارتش ارمنستان بوده است. این در حالی است که «الهام علی‌اف»، رئیس‌جمهوری آذربایجان، در سخنانی خطاب به مردم، یک جدول زمانی برای خروج کامل نیروهای نظامی ارمنستان از قره‌باغ تعیین کرده و از دولت ایروان خواسته است تا حق مالکیت آذربایجان بر این منطقه را به رسمیت بشناسد. دولت ارمنستان به درخواست علی‌اف همان‌گونه که انتظار می‌رفت، پاسخ منفی داد. آنا ناگدالیان، سخنگوی وزارت خارجه ارمنستان گفت: «شروط علی‌اف غیرقابل قبول است». او از باکو درخواست کرد به استفاده از قهر برای حل این مناقشه پایان دهد و به پای میز «مذاکره سازنده» بازگردد. در آن‌ سو «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان نیز در مصاحبه با روزنامه «بیلد» آلمان اعلام کرد که معتقد است در صورت نیاز، روسیه امنیت ارمنستان را تضمین خواهد کرد