درآمد 82 میلیارد دلاری از اعزام نیروی کار به خارج
یکی از موارد جالب‌توجه در اقتصاد هند، اعزام نیروی کار ماهر به خارج است، موضوعی که اگرچه طی چندین دهه وجود داشته، با این حال در دو دهه اخیر علاوه‌بر کاهش قابل‌توجه نرخ بیکاری این کشور، به یکی از منابع درآمدی خانوارهای هندی تبدیل شده است. قبل از اینکه به این موضوع بپردازیم ابتدا لازم است مقدمه‌ای از برنامه‌ریزی بلندمدت هندی‌ها برای اعزام نیروی کار ماهر به خارج از کشور بیان شود. برمبنای آمارهای جهانی، قبل از سال 2005 حدود 90 درصد کارگران هندی در بخش‌های غیررسمی با دستمزد اندک کار می‌کردند. در آن سال‌ها نیروی کار کارگری هند دو ویژگی بارز داشت: 1-حدود 60 درصد کارگران هندی بی‌سواد یا دارای مدرک مقطع ابتدایی بودند و 2- براساس برآورد‌ها در آن سال‌ها، 80 درصد نیروی فعال هند هیچ‌گونه فرصت مهارت‌آموزی نداشتند. مجموعه این دو عامل موجب شده بود هند با کمبود نیروی کار باکیفیت مواجه شود، به‌طوری که فقط در بخش فناوری اطلاعات 500 هزار نفر کمبود نیروی متخصص وجود داشت. مجموع این عوامل باعث شده بود به‌رغم وجود فرصت‌های اشتغال، بیکاری در هند از 6 درصد در سال 1995 به 8 درصد در سال 2000 برسد. بر این اساس، سیاستگذاران هندی برای حل این مشکلات «برنامه انگیزش افزایش مهارت‌های فنی-ملی» را در دستورکار قرار دادند. بر این مبنا، در حوزه‌های جدیدی همچون فناوری اطلاعات، انرژی‌های جدید، خودروسازی و صنایع الکترونیک ظرفیت مهارت‌افزایی در دستورکار مراکز آموزش فنی‌وحرفه‌ای قرار گرفت.
بررسی‌های آماری نیز نشان می‌دهد طی هشت‌سال اجرای این برنامه، تعداد کارآموزان آموزش‌های فنی و حرفه‌ای از سه‌میلیون نفر در سال 2005 به 15 میلیون نفر در سال 2012 رسید. هندی‌ها به موازات برنامه افزایش مهارت فنی ملی، برنامه مکمل برون‌سپاری نیروی کار به‌ویژه در بخش خدمات فنی و مهندسی را در حوزه فناوری اطلاعات اجرا کردند. نکته جالب‌توجه در این موضوع، تسلط نیروی کار هندی به زبان انگلیسی و عربی است که توانست نیروی کار مورد نیاز کشورهای عربی و انگلیسی‌زبان را به‌خوبی تامین کند.بر این اساس، با اجرای «برنامه انگیزش افزایش مهارت‌های فنی-ملی» هندی‌ها به دو هدف دست یافتند؛ هدف اول اینکه نیروی کار ماهر برای صنایع، بخش کشاورزی و بخش خدمات تربیت شد و هدف دوم هم اعزام چندین میلیون نفر نیروی کار بیکاری بود که علاوه‌بر تخصص و مهارت، با نیاز بازار کشورهای مقصد تربیت شده بودند. برای مثال فقط بررسی ترکیب جمعیتی کشور امارات متحده عربی نشان می‌دهد طی سال 2019 از جمعیت 9.5 میلیون نفری این کشور، حدود 27 درصد یا معادل دومیلیون و 623 هزار نفر از آنان، هندی هستند که اغلب آنها در قالب اعزام نیروی کار ماهر به این کشور مهاجرت کرده‌اند.اما اعزام نیروی کار به خارج از کشور علاوه‌بر آنکه در کاهش بیکاری نیروی کار ماهر بسیار موثر بوده، سالانه درآمد قابل‌توجهی نیز عاید خانوارهای هندی کرده است.
در این زمینه بانک جهانی هرساله آمار مستندی با عنوان «درآمد کشورهای اعزام‌کننده نیروی کار» یا گزارش «Remittanc» منتشر می‌کند که براساس آن، واژه «Remittanc» معادل پولی است که نیروی کار اعزام‌شده به خانواده‌های خود در کشورش منتقل می‌کند.بررسی گزارش‌های دوره‌های تاریخی این نهاد بین‌المللی نشان می‌دهد گردش مالی پول انتقال داده شده از سوی نیروی کار اعزام شده به خارج به کشور و خانوارهای خود (Remittanc) در سال 1991 حدود 67.7 میلیارد دلار بوده که این میزان تا سال 2000 به 126.7 میلیارد دلار، تا سال 2008 به 458 میلیارد دلار، تا سال 2016 به 589 میلیارد دلار، تا سال 2018 به حدود 683 میلیارد دلار و در سال 2019 نیز به 706 میلیارد و 625 میلیون دلار رسیده است.همچنین طبق این گزارش، درآمد خانوارهای هندی از اعزام نیروی کار به خارج در سال 1991 نزدیک به 2.3 میلیارد دلار بوده که این میزان تا سال 2000 به 12.8 میلیارد دلار، تا سال 2008 به حدود 50 میلیارد دلار، تا سال 2016 به 62.7 میلیارد دلار، تا سال 2018 به 78.6 میلیارد دلار و تا پایان سال 2019 نیز به 82 میلیارد و 203 میلیون دلار رسیده است. اما برخلاف هند، درآمد ایران از اعزام نیروی کار به خارج از کشور در سال 1991 حدود 1.2 میلیارد دلار بوده که این میزان تا سال 2000 به 536 میلیون دلار، تا سال 2008 به 1.1 میلیارد دلار، تا سال 2016 به 1.3 میلیارد دلار، تا سال 2018 به 1.3 میلیارد دلار و در سال 2019 نیز به یک‌میلیارد و 367 میلیون دلار رسیده است.
توسعه روستایی یکپارچه؛ الگوی هندی اشتغال‌زایی
توسعه روستایی ازجمله الگوهای مشهور برنامه‌ریزی هندی‌ها در زمینه اشتغال‌زایی و مبارزه با فقر بوده است. درحال حاضر ۸۹۴ میلیون نفر از جمعیت هند در روستاها زندگی می‌کنند که نقش مهمی در اقتصاد این دومین کشور پرجمعیت جهان دارند: 1-برنامه توسعه روستایی یکپارچه، 2-برنامه توسعه نواحی در معرض خشکسالی و 3-برنامه توسعه نواحی بیابانی، طرح‌های عمده‌ای هستند که در راستای اشتغال‌زایی و مبارزه با فقر و همچنین تامین امنیت غذایی به اجرا درآمده و دستاوردهای چشمگیری برای این کشور به ارمغان آورده‌اند.
1 برنامه توسعه روستایی یکپارچه: توسعه روستایی یکپارچه از سال 1975 در هند مورد توجه و تاکید قرار گرفت و طرح‌های عمده‌ای در این راستا به مرحله اجرا گذاشته شد. هدف از اجرای این برنامه، حمایت از ۱۵ میلیون خانوار زیر خط‌فقر در روستاهای هند برای دستیابی به یک درآمد قابل‌قبول بود. سرمایه لازم برای اجرای این طرح از سوی دولت مرکزی و دولت‌های محلی هند تامین می‌شود. نخستین گام در این برنامه، شناسایی فقیرترین افراد روستایی در این کشور بود. این برنامه‌ها اهداف بلندمدت زیر را دنبال می‌کردند که شامل: افزایش تولید و بهره‌وری در بخش کشاورزی و بخش‌های وابسته به آن، افزایش سطح درآمد روستاییان، ارتقای سطح مهارت‌ها و توانمندی‌های روستانشینان، تخصیص اعتبار لازم برای اجرای برنامه‌های عمرانی و توسعه روستایی، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، تامین حداقل نیازهای معیشتی روستاییان و بهره‌برداری بهینه از منابع محلی بود. در حال حاضر فرصت‌های شغلی جدیدی در روستاهای هند ایجاد شده و مسائل معیشتی روستاییان به‌ویژه زنان روستایی که از محروم‌ترین اقشار جامعه روستایی هستند، تا حد زیادی برطرف شده است.
2 توسعه نواحی در معرض خشکسالی: برنامه توسعه نواحی در معرض خشکسالی از سال ۱۹۷۰ به بعد به اجرا درآمد. هدف این برنامه، ایجاد فرصت‌های شغلی برای روستاییانی بود که در مناطق مستعد خشکسالی زندگی می‌کردند. انتخاب این مناطق براساس معیارهایی همچون میزان بارندگی، دوره زمانی کاهش محصولات و سابقه کاهش باران در سال‌های گذشته تعیین می‌شد. در ابتدا در قالب این طرح، روستاییان به فعالیت‌هایی همچون توسعه آبیاری، محافظت از خاک، جنگل‌کاری و جاده‌سازی می‌پرداختند. در مراحل بعدی اجرای این طرح، ایجاد اشتغال در حوزههایی همچون دامداری و ماهی‌گیری نیز مورد تاکید و توجه قرار گرفت.
3 برنامه توسعه در نواحی بیابانی: اجرای برنامه توسعه در نواحی بیابانی از سال ۱۹۷۸ آغاز شد. این برنامه مناطق سردسیر و گرمسیر کشور را تحت پوشش قرار می‌دهد. هدف عمده این برنامه، توسعه یکپارچه نواحی بیابانی به کمک افزایش باروری زمین، افزایش سطح درآمد و توسعه فرصت‌های شغلی جدید برای ساکنان این نواحی است. بهره‌برداری بهینه از منابع فیزیکی و زیست‌محیطی و نیروی انسانی ماهر، بخشی از اهداف دست‌اندرکاران این برنامه است. فعالیت‌های عمده‌ای که در نواحی تحت پوشش این برنامه صورت می‌گیرد عبارتند از: توسعه جنگل‌کاری و پوشش گیاهی، توسعه و بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، برق‌رسانی به روستاها و توسعه کشاورزی، باغبانی و دامداری. در قالب سه طرح مذکور، دولت هند چندین طرح اشتغال‌زایی در مناطق روستایی به اجرا گذاشت که ازجمله آنها می‌توان به: 1-طرح ایجاد اشتغال برای کشاورزان بدون زمین در بخش‌های غیرکشاورزی، 2-طرح ملی اشتغال روستایی، 3-طرح ایجاد اشتغال برای جوانان بیکار و 4-تاسیس «موسسه توسعه کارآفرینی» در روستاهای این کشور اشاره کرد.
هند در رتبه اول صادرات فرش دستباف
یکی از الگوهای جالب‌توجه هند برای اشتغال‌زایی، توسعه کارآفرینی در بخش صنایع‌دستی است. در این زمینه سازمان توسعه صنایع‌دستی کشور هند، زیرنظر وزارتخانه نساجی به فعالیت می‌پردازد و هدف آن، گسترش و توسعه صنایع‌دستی است. مخاطبان عمده این بخش زنان هستند و صنایع‌دستی پس از کشاورزی دومین صنعت این کشور است. سازمان توسعه صنایع‌دستی عمدتا تمایل به همکاری با سازمان‌های غیردولتی، تعاونی‌ها و سازمان‌های فعال در امر توسعه سازمان‌های غیردولتی دارد. این بخش نیاز به سرمایه‌گذاری اندکی دارد و در مقابل قادر است با توانمندسازی، سرمایه خارجی را به کشور وارد کند. از این‌رو دولت توانمندسازی و حمایت از سازمان‌های غیردولتی را در جهت توسعه صنایع‌دستی در برنامه کار خود قرار داده است که در حال حاضر در بحث صنایع‌دستی تاکید بر زنان است. تولید‌کنندگان صنایع‌دستی که عمدتا در روستاها ساکن هستند در چهار سال اولیه فعالیت خود توسط دولت حمایت مالی می‌شوند. این حمایت‌ها در زمینه‌هایی همچون آموزش طراحی، به‌روز‌رسانی تکنولوژی تولید، آموزش بازاریابی و عرضه محصولات، فراهم کردن مواد اولیه، اجاره مکان فعالیت و... است که تمامی این خدمات به‌صورت رایگان ارائه می‌شود. برای درک بخشی از موفقیت دولت هند در این بخش کافی است بدانیم براساس آمارهای ارائه‌شده در سال 2018، حدود 25 درصد از بازار جهانی صادرات فرش دستباف در اختیار کشور هند بوده است. چین با سهم 23 درصدی و ایران نیز با سهم 11.5 درصدی در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند.
درآمد 230 میلیارد دلاری هند از IT
یکی دیگر از حوزههایی که تاثیر چشمگیری در اشتغال‌زایی هند داشته، بخش IT است. گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد این تاثیر‌گذاری در حالی است که رقابت‌پذیری قیمتی موجود در هند، موجب عرضه خدمات با قیمتی در حدود ٣ تا ٤ برابر ارزان‌تر از آمریکا و انتقال سرمایه‌های فکری و شرکت‌های IT جهانی به این کشور شده است. در این زمینه پیش‌بینی شرکت پژوهشی گارتنر نشان می‌دهد اندازه بازار صنعت IT هند با رشد ٦ درصدی از 71 میلیارد دلار سال ٢٠١٥ به ٢٢٥ میلیارد دلار در سال ٢٠٢٠ و ٣٥٠ میلیارد دلار در سال ٢٠٢٥ خواهد رسید. اما در بخش تجارت خارجی نیز بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان صادرات کالا و خدمات این کشور از 51 میلیارد دلار در سال 1999 به 545 میلیارد دلار در سال 2019 رسیده است. همچنین در سال 2019 از 545 میلیارد دلار صادرات این کشور، 215 میلیارد دلار آن صادرات بخش خدمات و 330 میلیارد دلار نیز صادرات کالاست.در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد از صادرات 215 میلیارد دلاری بخش خدمات در سال 2019 حدود 28 درصد آن مربوط به بخش IT و خدمات ارتباطی و خدمات رایانه‌ای، 14 درصد مربوط به درآمدهای بخش گردشگری، 32 درصد مربوط به کسب‌وکار، 2 درصد مربوط به ساخت‌وساز و 15 درصد نیز به سایر بخش‌ها اختصاص دارد. به‌عبارت دیگر، کشور هند در حال حاضر فقط از صادرات بخش IT و خدمات ارتباطی و خدمات رایانه‌ای سالانه 60 میلیارد دلار درآمد دارد که این میزان برابر با کل درآمد نفتی ایران در سال 2018 (قبل از تحریم نفت) است.
