اگرچه فرونشست در ایران تنها به اصفهان ختم نمی‌شود و استان‌هایی همچون خراسان رضوی در رتبه نخست پهنه‌بندی فرونشست زمین در ایران قرار دارد و اصفهان رتبه پنجم را در این زمینه به خود اختصاص داده است اما از نظر شهرها و میزان بافت فرسوده در رتبه نخست قرار دارد. از ابتدای سال تاکنون بیش از ۱۰مورد آسیب‌دیدگی خطوط آب و فاضلاب در کلانشهر اصفهان خبر از گسترش فرونشست زمین می‌دهد. در گستره ایران، در حال حاضر ۱۶کلانشهر شاهد نفوذ پهنه فرونشست به داخل شهر و هشت کلانشهر شاهد رخداد فرونشست در حاشیه شهر است. از میان کلانشهرها، اصفهان، کرمان، گرگان، مشهد و تهران بیشترین مساحت و نرخ پدیده فرونشست را دارند. طبق آخرین یافته‌ها، از ۶۰۹محدوده مطالعاتی کشور، ۴۲۰محدوده و ۸۰درصد از آبخوان‌های آبرفتی کشور ممنوعه است. سرانه منابع آب تجدیدپذیر کشور در حوضه آبریز فلات مرکزی ۶۰۳مترمکعب در سال است که نشان از کمبود شدید منابع آبی در این منطقه دارد. در حوضه فلات مرکزی از ۱۷۱درصد منابع آب تجدیدپذیر بهره‌برداری می‌شود. ۶هزار بنای تاریخی، ۸۱۶ هزار خانه مسکونی، ورزشگاه بزرگ نقش جهان، دو پالایشگاه، سه فرودگاه و ۵/۲میلیون نفر در دشت اصفهان- برخوار در معرض فروریزش هستند. در حال حاضر حجم تقریبی آب باقیمانده در آبخوان دشت اصفهان- برخوار حدود ۵/۴میلیارد مترمکعب و میزان مصرف آب سالانه ۳۱۱ تا ۵۱۲میلیون مترمکعب است و عدم جریان دائمی زاینده‌رود از سراب تا پایاب آبخوان این دشت هزار و ۶۰۶کیلومترمربعی را به کام مرگ نزدیک می‌کند. فرونشست برخلاف سیل و زلزله آثار محسوس و لحظه‌ای به‌جا نمی‌گذارد و پیامدهای آن باوجود خسارت‌باربودن به دلیل پایین‌بودن سرعت وقوع و عدم بروز وجوه خارجی مشخص به‌راحتی قابل تشخیص نیستند. از این‌رو از فرونشست با عنوان «سرطان خاموش دشت‌ها و مرگ آبخوان‌ها» یاد می‌کنند. فرونشست در اصفهان متوقف نشده و کماکان با نرخ بیشینه حدود ۱۵سانتیمتر در سال در حال پیشروی است. چنانچه جریان دائمی زاینده‌رود با کنترل بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی برقرار شود، می‌توان در بازه زمانی ۱۵ساله شاهد مهار فرونشست در اصفهان بود. دیروز هم مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان از فرونشست زمین و ایجاد حفره در خیابان شهید صادقیان ملک‌شهر واقع در شمال کلانشهر اصفهان خبرداده بود. منصور شیشه‌فروش اعلام کرد صبح روز سه‌شنبه، هشتم خرداد در خیابان شهید صادقیان، در منطقه ملک شهر، در شمال کلانشهر اصفهان، یک حفره ایجاد شده است و عوامل آب و فاضلاب استان برای بررسی علل آن اعزام شدند. او ادامه داد:« این حفره کوچک بر اثر گرفتگی خط لوله ۲۵۰میلیمتری انتقال آب ایجاد شده که ماموران آبفا نسبت به اصلاح آن اقدام کردند.» مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به فروریزش خیابان پروین در روزهای اخیر گفت: «فرو ریزش خیابان پروین نیز به دلیل فرسودگی لوله فاضلاب اتفاق افتاد و سه روز است که عوامل آبفا در حال اصلاح و بازسازی خط لوله و رفع این حفره با عمق ۹متری هستند. از ۳۰۰کیلومتر خطوط فاضلاب فرسوده کلانشهر اصفهان ۴۴کیلومتر آن در اولویت بازسازی است.» مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به اینکه از ابتدای امسال تاکنون ۹مورد شکستگی لوله‌های آب و فاضلاب در کلانشهر اصفهان رخ داده است، تاکید کرد: «نیاز است وزارت نیرو اعتبارات ویژه در راستای تسریع بازسازی خطوط فرسوده فاضلاب اصفهان را تامین کند و باید توجه داشت که فرونشست زمین این شرایط را تشدید کرده است.» بنابراین زنگ خطر فرونشست در اصفهان به مرز هشدار رسیده است.
چهار پیامد فرونشست اصفهان
بحران فرونشست نشأت گرفته از مجموعه‌ای از دلایلی است که در حال حاضر همه آنها به یک نقطه مشترک رسیده‌اند و آن «خالی شدن آب سفره‌های زیرزمینی» و «به حداقل رسیدن بسیاری از آب‌های سطحی و رودخانه زاینده‌رود» است. اگرچه برداشت‌های غیراصولی و آبیاری‌های سنتی برای صنعت کشاورزی و دیگر صنایع، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و توسعه و نوسازی‌های شهری برخلاف موقعیت ژئوتکنیک و اکولوژی منطقه منجر به تغییر اکوسیستم شده اما مجموعه این عوامل را می‌توان در یک نقص بزرگ جست‌وجو کرد و آن ضعف در «حکمرانی آب» است.
موضوع خطر تخلیه آب و قرار گرفتن در معرض فرونشست موضوع ناگهانی و جدیدی نیست که اصفهان با آن مواجه شده است. در سال ۱۳۴۶، وزارتخانه مربوطه وقت هشداری مبنی‌بر خطر کاهش آب‌های زیرزمینی و احتمال فرونشست داده بود اما باوجود محتمل بودن فرونشست، صنایع آب‌بر نه تنها ایجاد بلکه به شکل فزاینده‌ای توسعه یافتند و ۵۰شهرک اقماری ایجاد شد و در کنار آن، برداشت‌های بی‌رویه برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و در پیش گرفتن سیاست‌های غیراصولی در این بخش، اصفهان را در معرض فرونشست قرار داد.
فرونشست تا آنجا پیش رفته که حتی میراث تاریخی اصفهان را هم درگیر کرده است و این موضوع باعث شده تا آژیر قرمز برای شهر اصفهان به صدا درآید زیرا فرونشست می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری را بر سازه‌ها، تاسیسات شهری، خطوط انتقال نیرو، ساختمان‌ها، آثار و بناهای تاریخی و فرهنگی و حتی اقتصاد و در مجموع ماهیت و هویت این شهر وارد کند و در نتیجه بحرانی جدی اصفهان را تهدید می‌کند. این فرونشست فقط میراث فرهنگی و طبیعی این شهر را مورد تهدید قرار نداده بلکه زندگی بیش از ۸/۲میلیون نفر را در معرض خطر قرار داده است که حتی می‌تواند منجر به مهاجرت گسترده در چند سال آینده شود، اگر برای اصفهان اقدامی جدی در سطح کلان نشود.
این فرونشست و خشکسالی زندگی شهری را با چالش‌هایی مواجه کرد که می‌توان به رواج پدیده مهاجرت بومی‌ها به دیگر مناطق به‌ویژه در استان‌های شمالی اشاره کرد. اصفهانی که به واسطه صنایع خود یکی از مهاجرپذیرترین استان‌های کشور به‌شمار می‌رود. از این رو، اصفهان از چهار جهت مورد تهدید قرار گرفته که این موضوع اصفهان را با چهار پیامد اقتصادی، شهری، ملکی و توریستی مواجه کرده است.
طی چند سال اخیر، یکی از پیامدهایی که فرونشست برای اصفهان داشت، ترک و تخریب تدریجی ساختمان‌ها و آپارتمان‌های قدیمی و حتی جدید بوده که در برخی مناطق چشمگیرتر بوده است. ترک‌ها روی دیوار خانه‌ها در اکثر خیابان‌های شهر به چشم می‌خورد که این ترک‌ها ناشی از گسترش فرونشست‌های نامتقارن است. این موضوع در آینده می‌تواند بر دارایی‌های ملکی شهروندان و زمین‌های شهر اثرات منفی گسترده‌ای داشته باشد.
علاوه بر این، فرونشست پیامدهایی را در بعد شهری و توسعه آن داشته است و پیشتر فرونشست در اتوبان حکیم و دیگر مناطق این شهر به اشکال مختلف منجر به قطعی گاز و آب و حتی تخلیه یک منطقه شده و تاسیسات شهری و در مجموع توسعه شهری و نوسازی را مختل کرده است زیرا فرونشست‌های پی‌در‌پی هزینه‌های نگهداری شهر را بالا می‌برد و تنها چاره، حفظ شهر به همین شکل فعلی است. از سوی علت اصلی این اتفاقات را باید در عدم‌مدیریت یکپارچه در موضوع آب دانست. وقتی در مدیریت شهری به اکوسیستم دقت نشده است، مادی‌ها و انهار را از دست داده و زاینده‌رود سالی دوتا سه بار در دوره ۱۰روزه باز می‌شود و گاهی همان هم باز نمی‌شود و به سالی ۲۰ و ۳۰روز می‌رسد که این مقدار نمی‌تواند منابع آبی را تامین کند و در نتیجه با افت آب‌های زیرزمینی مواجه می‌شویم.
اصفهان به مرحله اضطرار رسید
علی بیتالهی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور با اشاره به دلایل فرونشست در اصفهان به «جهان‌صنعت» گفت: نرخ فرونشست در برخی نواحی استان کرمان به ۴٠سانتیمتر می‌رسد و در جنوب استان البرز و در نزدیکی پایتخت نرخ فرونشست بالای ٣٠سانتیمتر در سال است. همچنین در برخی نواحی استان اصفهان نرخ فرونشست به بیش از ١۵سانتیمتر در سال می‌رسد. در جنوب تهران نرخ فرونشست بالای ٢٠سانتیمتر در سال ثبت شده و برخی نواحی ورامین نرخ فرونشست بالای ٢٠سانتیمتر در سال دارد. در مناطقی مانند نیشابور و کاشمر هم اعداد به مراتب بالاتر است اما فرونشست در اصفهان به‌صورت ویژه به مرحله اضطراری رسیده و در مطالعه موردی فرونشست را در اصفهان بررسی کردیم و امیدواریم به‌صورت پایلوت بتوان راهکارهای مهار این پدیده را در این استان اجرایی کرد.
وی با اشاره به اینکه مهار پدیده فرونشست تدریجی صورت می‌گیرد و فرونشست در اصفهان متوقف نشده و کماکان با نرخ بیشینه حدود ۱۵سانتیمتر در سال در حال پیشروی است، افزود: چنانچه جریان دائمی زاینده‌رود با کنترل بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی برقرار شود، می‌توان در بازه زمانی ۱۵ساله شاهد مهار فرونشست در اصفهان بود.
بیتالهی با اشاره به اینکه مرکز تحقیقات راه‌وشهرسازی کشور و همچنین سازمان زمین‌شناسی کشور متولی سنجش و صلاحیت اعلام یافته‌های مربوط به نرخ فرونشست در کشور هستند، بیان کرد: این نکته را باید در نظر داشت که کلانشهر اصفهان رتبه اول ریسک فرونشست در کشور را دارد و تمام این کلانشهر در سیطره فرونشست قرار دارد. رگ حیاتی اصفهان قطع شده است و تا زمانی که جریان زاینده‌رود به‌صورت دائمی برقرار نشود، نمی‌توان امیدی برای مهار فرونشست در اصفهان داشت. اگرچه در خراسان رضوی مساحت زون‌های فرونشستی پنج برابر استان اصفهان است اما عمده پهنای فرونشستی در دشت‌ها قرار دارد و این در حالی است که در کلانشهر اصفهان بالغ بر ۲میلیون‌و ۷۰۰هزار نفر متاثر از پدیده فرونشست هستند.
بیتالهی ابراز امیدواری کرد که با اجرای ۲۲طرح مهار فرونشست به‌عنوان پایلوت در اصفهان به کاهش سرعت در کلانشهر اصفهان کمک شود چراکه به‌زعم او تمام مناطق کلانشهر تاریخی اصفهان متأثر از فرونشست است و نه‌تنها پهنای فرونشست در اصفهان متوقف نشده بلکه نسبت به سال‌های گذشته افزایش هم پیدا کرده است.