تجارت خارجی باز هم کمتر شد

گروه اقتصادی: اقتصاد که به هم می‏ریزد، یکی از ترفندهای سنتی دولت‏ها این است که از انتشار آمارها جلوگیری می‏کنند. سال گذشته بانک مرکزی، آمار و ارقام خرده‏فروشی را حذف کرد؛ بعد هم به بهانه موازی‌کاری با مرکز آمار، ارائه آمار تورم را متوقف کرد. حالا هم سازمان توسعه تجارت هیچ آماری از تجارت سال ۹۸ ارائه نمی‏دهد و گمرک هم از ارائه جزئیات آماری جلوگیری می‏کند. اما هنوز می‏توان از گوشه و کنار به آمار دست ‏یافت. اتاق تهران یکی از آن سازمان‏هایی است که همچنان آماری را که سازمان‏های دولتی از ارائه آنها خودداری می‏کنند با بررسی منابع خارجی منتشر می‏کند.

طبق این گزارش، در مردادماه ۱۳۹۸، ارزش صادرات کالای بدون نفت خام ایران به ۳,۲ میلیارد دلار رسیده است. اگرچه این رقم نسبت به تیر ۱۳۹۸ حدود ۳.۲ درصد رشد داشته، اما از متوسط صادرات ماهانه در سال ۱۳۹۷ (حدود ۳.۷ میلیارد دلار) پایین‏تر است و نسبت به مرداد ۱۳۹۷، تقریباً با کاهش ۱۶ درصدی همراه بوده است.

ارزش واردات کالایی کشور در مرداد ۱۳۹۸ نیز حدود ۳,۴ میلیارد دلار بوده که نسبت به مرداد ۱۳۹۷ با کاهش ۸.۱ درصدی و نسبت به تیر ۱۳۹۸ با افت ۱۵ درصدی همراه بوده است. این رقم از متوسط واردات ماهانه سال ۱۳۹۷ (حدود ۳.۵ میلیارد دلار) پایین‏تر است.

با توجه به ارزش صادرات و واردات، تراز بازرگانی بدون نفت خام کشور به‏جز اردیبهشت‏ماه، در سایر ماه‏های نخست ۱۳۹۸، منفی بوده و این رقم در مردادماه به بیش از منفی ۲۰۰ میلیون دلار رسیده است.

صادرات کالایی بدون نفت خام کشور در مرداد ۱۳۹۸، به لحاظ وزنی با رشد حدود ۱۶ درصدی نسبت به ماه قبل همراه بوده و به رقم ۱۰,۹ میلیون تن رسیده است. این رقم در مقایسه با مرداد ۱۳۹۷، حدود ۲۴ درصدی رشد داشته؛ در‏حالی‏که ارقام مربوط به ارزش صادرات در این مدت، گویای کاهش ارزش صادرات است. بنابراین به نظر می‏رسد متوسط قیمت کالاهای صادراتی به‏طور قابل‏توجهی در طی یک‏ساله منتهی به مرداد ۱۳۹۸ کاهش ‏یافته است.

واردات کشور در مرداد ۱۳۹۸، به لحاظ وزنی با کاهش تقریباً ۲۳,۴ درصدی نسبت به ماه قبل همراه بوده و به ۲.۳ میلیون تن رسیده است. این رقم در مقایسه با مرداد ۱۳۹۷، حدود ۴.۲ درصد کاهش داشته است. گزارش معاونت اقتصادی اتاق تهران تأکید کرده است: «با توجه به عدم مشخص بودن ترکیب آمار واردات به دلیل عدم انتشار جزئیات آماری توسط گمرک، چنانچه کاهش مزبور متوجه اقلام واسطه‏ای و سرمایه‏ای موردنیاز خطوط تولیدی کشور باشد، می‏تواند نگران‏کننده تلقی شود. همواره میزان صادرات کالایی ایران از میزان واردات بیشتر بوده و هست که با توجه به رویه عکس این موضوع در مقایسه ارزشی واردات و صادرات، مشخص می‏شود همچنان بخش اعظم صادرات کشور متکی به صادرات اقلام اولیه یا با ارزش افزوده کمی است که از میانگین قیمت کمتری برخوردارند.»

کاهش روابط با شرکای تجاری دیرینه

طبق آمار منتشرشده توسط گمرک ایران، میانگین ارزش ماهانه صادرات کالای بدون نفت خام ایران طی شش‏ماهه منتهی به خرداد ۱۳۹۸ حدود ۴ میلیارد دلار بوده که این مقدار نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۶ درصد کاهش ‏یافته است.

میانگین صادرات ماهانه ایران نسبت به بسیاری از کشورها ازجمله ترکیه و اندونزی (حدود ۱۴ میلیارد دلار) با اختلاف قابل‏ملاحظه‏ای کمتر است. آرژانتین و یونان، کشورهایی هستند که مقدار میانگین ماهانه صادرات آنها به ایران نزدیک است (۵ میلیارد دلار و ۳ میلیارد دلار).

آمارها نشان می‏دهد وضعیت تجارت با ترکیه هم چندان خوب پیش نمی‏رود. در هفت‏ماهه نخست ۲۰۱۹، تراز تجاری کالایی ایران و ترکیه (با احتساب نفت خام) حدود ۱,۴ میلیارد دلار به نفع ایران بوده است. اگرچه تراز تجاری این دو کشور همچنان به‏واسطه صادرات نفت و محصولات نفتی، به نفع ایران مثبت است، اما آمارهای مشابه در سال ۲۰۱۸ نشان می‏دهد طی این مدت، تراز تجاری ایران و ترکیه به میزان حدود ۱.۶ میلیارد دلار تضعیف ‏شده است.

آمارهای ماهانه تجارت ایران و ترکیه نشان می‏دهد تراز تجاری ایران و ترکیه پس از ۱۸ ماه تراز مثبت به نفع ایران، در ماه جولای ۲۰۱۹، به نفع ترکیه مثبت شده است. به نظر می‏رسد کاهش قابل‏ملاحظه صادرات ایران به ترکیه در جولای ۲۰۱۹ که از ماه ژوئن آغاز شده بود، دلیل اصلی مثبت شدن تراز تجاری این دو کشور به نفع ترکیه است. آمارها نشان می‏دهد ارزش صادرات ایران به ترکیه در ماه ژوئن با کاهش ماهانه بیش از ۷۰ درصدی به ۱۴۸ میلیون دلار و در ماه جولای با کاهش ماهانه حدود ۳۰ درصدی به ۱۰۳ میلیون دلار رسیده که این رقم طی ۱۸ ماه اخیر بی‏سابقه است.

این در حالی است که طی بازه زمانی ۲۰۱۴ الی ۲۰۱۸، بالاترین تجارت کالایی ایران و ترکیه مربوط به سال ۲۰۱۴ با رقم ۱۳,۷ میلیارد دلار بوده که بعد از آن، کل تجارت بین دو کشور با وجود نوساناتی، تقریباً در سطح ۱۰ میلیارد دلار باقی‏ مانده است. ارزش کل تجارت ایران و ترکیه (صادرات و واردات) در هفت‏ماهه نخست ۲۰۱۹ حدود ۴ میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل بیش از ۳۳ درصد کاهش‏ یافته است. چنانچه طی ماه‏های باقیمانده سال ۲۰۱۹ هم روند ارزش صادرات و واردات این دو کشور مشابه هفت‏ماهه اول ۲۰۱۹ در نظر گرفته شود، پیش‏بینی می‏شود حجم تجارت ایران و ترکیه در سال ۲۰۱۹ نسبت به ۲۰۱۸ حدود ۲۴.۵ درصد کاهش یابد.

اما وضعیت تجارت با ترکیه به همین سادگی نیست و تنها در چند عدد خلاصه نمی‏شود. درواقع سابقه نشان می‏دهد ایران به‌رغم وضع توافقات تجارت ترجیحی با کشور ترکیه، نتوانسته از مزایای احتمالی این توافق استفاده کند که به‏احتمال‏زیاد ناشی از عدم شناخت و بررسی درست فرصت‏های قابل بهره‏برداری در قالب تنظیم فهرست تعرفه‏های ترجیحی و عدم تأکید بر لزوم کسب دستاورد مثبت برای کل صادرات غیرنفتی ایران است.

از طرفی اعمال تحریم‏های مجدد علیه ایران، اگرچه باعث کاهش قابل‏توجه صادرات نفتی ایران به ترکیه شده ولی ظاهراً تأثیر منفی آن بیشتر متوجه صادرات ایران و نه واردات از ترکیه شده است. به گزارش معاونت اتاق تهران، اتکای بیش‏ازحد به صادرات نفتی و عدم توجه به صادرات غیرنفتی به‏ویژه صادرات کالاهای صنعتی با ارزش افزوده بالا، رویکرد غالب در روند صادرات ایران است که دلایل آن نه در توان ضعیف رقابتی تولیدکننده داخلی، بلکه در فقدان سیاست‏گذاری منسجم برای بخش تجارت کشور، قابل جست‏وجو است.

روابط با اروپا هم چنگی به دل نمی‏زند

به نظر می‏رسید بعد از اینکه آمریکا از برجام خارج شد، اروپا بتواند مقداری خسارت ناشی از تحریم‏های آمریکا را جبران کند و تجارت با این کشورها و اتحادیه ادامه پیدا کند. اما این‏طور نشد و روابط تجاری با قاره سبز و ۴ عضو اروپایی داخل برجام هر روز کمتر شد. حتی سازوکارهای مالی برای برقراری تجارت جواب نداد و SPV، اینستکس و دیگر مسیرها هم به‏جایی نرسید. به‏تازگی هم که گفته می‏شود رئیس‏جمهور فرانسه، امانوئل مکرون، پیشنهاد تأسیس خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری برای اینستکس را به همتای ایرانی خود ارائه کرده است. طبق جزئیات این خبر، مکرون ۵ میلیارد دلار آن را به عهده گرفته است و ۱۰ میلیارد دلار دیگر توسط بقیه اعضای توافق هسته‏ای تأمین می‏شود. اما هنوز مشخص نیست این خط اعتباری به مرحله اجرا می‏رسد یا خیر.

در نیمه نخست سال ۲۰۱۹، ارزش تجارت ایران و اتحادیه اروپا حدود ۲,۶ میلیارد یورو بوده که از این مقدار، حدود ۴۱۸ میلیون یورو مربوط به صادرات ایران به اتحادیه اروپا و ۲،۱۴۲ میلیون یورو مربوط به واردات ایران از اتحادیه اروپا بوده است. ارزش صادرات ایران به اتحادیه اروپا در ۶ ماهه نخست سال ۲۰۱۹ نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۸ با کاهش ۹۳ درصدی مواجه شده که عامل اصلی آن کاهش صادرات سوخت‏های معدنی، روان‌کننده‏ها و محصولات مرتبط است. ارزش واردات ایران از اتحادیه اروپا هم ۵۳ درصد کاهش‏ یافته که اصلی‏ترین عامل آن کاهش واردات ماشین‏آلات و تجهیزات حمل‏ونقل از اتحادیه اروپا در این مدت بوده است.

به‏این‏ترتیب، اگرچه انتشار آمارهای تجارت کشور از اردیبهشت‏ماه سال ۱۳۹۸ تقریباً متوقف یا محدود شده، ولی دسترسی به آمارهای تجارت سایر کشورهای خارجی از جمله اتحادیه اروپا محدود نیست. بنابراین بر اساس آمارهای منابع خارجی مشخص است که تجارت کالایی ایران با بخش اعظم کشورهای عضو اتحادیه اروپا بسیار کاهش‏ یافته، به‏نحوی‏که منجر به منفی شدن تراز تجاری طی نیمه نخست ۲۰۱۹ شده است. به دلیل سهم قابل‏توجه فرآورده‏های نفتی از صادرات ایران به اروپا، با افت صادرات این گروه از محصولات شاهد منفی شدن تراز تجاری ایران با اروپا هستیم که شاهدی بر عدم تنوع محصولات صادراتی ایران و در نتیجه آسیب‏پذیری بالای آن از منظر کاهش صادرات نفت است.

به گزارش اتاق تهران، به نظر می‏رسد حتی توافقات قبلی در خصوص باقی ماندن ایران در برجام، مانع از افت تجارت فی‏مابین نشده و عملاً آنچه موجب رکود تجارت کالایی بین ایران و اروپا می‏شود، نه تأیید دولت‏های مرتبط بلکه محدودیت ایجادشده برای بنگاه‏های اروپایی از سوی تحریم‏های اعمال‏شده توسط آمریکاست و ظاهراً کمیسیون اروپا نمی‏تواند نقشی در تغییر روند تجاری داشته باشد. همچنین بخشی از افت واردات کالایی ایران از اروپا به‏استثنای مسئله تحریم، می‏تواند ناشی از سختگیری‏ها، محدودیت‏ها و ممنوعیت‏های وارداتی باشد که توسط دولت ایران وضع ‏شده و به‏صورت مستمر دستگاه‏های ذی‏ربط در حال انتشار فهرست‏های گوناگون از کالاهای ممنوع وارداتی هستند.