صحبت از زیست‌فناوری در کشاورزی و محصولات تراریخته در کشور ایران بیش‌ از آنکه با مستندات و آمارهای علمی گره‌ خورده باشد، درگیر بحث‌های رسانه‌ای شده است. بیش از ۲۲ سال از تولید محصولات تراریخته در دنیا می‌گذرد. در این شرایط که با وجود همه پیشرفت‌هایی که به افزایش تولید محصولات غذایی و کاهش فقر و گرسنگی در سده اخیر در دنیا منجر شد، بشر هنوز به دنبال استفاده از ابزارهای جدیدی برای تامین غذای جمعیت رو به افزایش زمین است. این مساله اما بر اساس جدیدترین یافته‌های علمی باید در زمین کشاورزی کمتر، با آب کمتر و تحت شرایط جدیدی که گرمایش زمین و تغییر اقلیم به دنیا تحمیل کرده است، محقق شود. بنا بر برخی گزارش‌ها خشکسالی شدید در دهه‌های آینده کشاورزی و حیات را در برخی کشورها از جمله ایران تهدید می‌کند و ایران از جمله کشورهایی است که در نوار خشکسالی خاورمیانه قرار گرفته است. یکی از ابزارهای مهم برای مقابله با این چالش‌ها در کنار سایر فناوری‌های سنتی متداول و پیشرفته، بهره‌گیری از اصلاح نباتات، زیست‌فناوری کشاورزی و افزایش کمیت و کیفیت ارقام زراعی از طریق مهندسی ژنتیک است، که محصولات تراریخته یکی از مهم‌ترین فراورده‌های آن در حوزه کشاورزی هستند. در تعریف علمی، تراریخته به معنای ارگانیسمی است که از طریق روش‌های مهندسی ژنتیک و انتقال ژن با هدف ایجاد یا تقویت یک صفت مطلوب یا حذف یک صفت نامطلوب اصلاح شده است. بهره‌مندی از این فناوری امکان ایجاد محصولاتی را فراهم می‌کند که از روش‌های دیگر ممکن نیست .بر همین اساس، پیمان نوروزی، عضو هیات‌علمی موسسه اصلاح و تهیه بذر چغندرقند و عضو هیئت‌مدیره انجمن ایمنی زیستی با تخصص چغندرقند در گفت‌و‌گو با «همدلی»، از چرایی ایجاد محصولات تراریخته می‌گوید.
به نظر شما با توجه به شرایط اقلیمی ایران به خصوص بحران آب در کشاورزی، محصولات تراریخته چه کمکی می‌تواند به بهبود تولیدات کشاورزی کند؟
هر رقم زراعی مقاوم به تنش‌های غیر زیستی که به روش‌های مختلف اعم از کلاسیک و تراریخته اصلاح شده باشد، قابل بهره‌برداری در کشور است و قطعا می‌تواند کمک کند و محصولات تراریخته نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
در حال حاضر محصولی تراریخته در ایران تولید نمی‌شود و صرفا براساس قانون وارد می‌شود، تولید این محصول در ایران چه کمک‌هایی به تامین امنیت غذایی و کشاورزی می‌کند؟
محصولات تراریخته مقاوم به آفات از طریق کاهش خسارت آفت می‌توانند به طور غیر مستقیم باعث افزایش محصول و افزایش امنیت غذایی شوند. در حال حاضر تنها ۴۵ درصد کالری مورد نیاز کشور از طریق تولید داخلی تامین می‌شود. چالش‌های عمده بخش کشاورزی را واردات محصولات اساسی، بروز انواع تنش‌ها و تغییر اقلیم و خشکسالی عنوان می‌کنند که لازم است در این خصوص چاره‌ای اندیشیده شود. همچنین، پیش‌بینی شده است که در سال ۲۰۳۰ زیست فناوری می‌تواند در تولید ۵۰ درصد محصولات کشاورزی، ۸۰ درصد محصولات دارویی و ۳۵ درصد محصولات صنعتی مشارکت داشته باشد. انتظار می‌رود در تولید بیش از ۳۵ درصد محصولات شیمیایی از فرایندهای زیست فناورانه استفاده شود. زیست فناوری توان عظیمی برای افزایش امنیت غذایی، سلامت انسان و سلامت محیط زیست و هر آنچه را که ذهن بشر به آن خطور کند دارا است و در ارتباط با تنوع زیستی و کشاورزی پایدار سه جزء مکمل و وابسته به یکدیگر هستند. تنوع زیستی اساس زیست فناوری و کشاورزی پایدار است. بهره برداری منصفانه، متناسب، علمی و بر اساس نیاز از منابع ژنتیک از طریق فنون زیست فناوری علی القاعده باید به کشاورزی پایدار منجر شود.
در حوزه تراریخته اخبار منفی متعددی از سوی برخی رسانه‌ها مطرح می‌شود، به نظر شما مردم چگونه می‌توانند در حوزه تراریخته به اظهارات مسئولان این حوزه اطمینان کنند؟
اگر محصولی توسط سازمان‌های ذی‌ربط مانند وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست تایید شود مردم نباید نگران گفته‌های غیر علمی برخی رسانه‌ها باشند. در این زمینه اما تصورات غلطی نیز از سوی برخی رسانه‌ها ارائه می‌شود، مثلا این تصور که محصولات تراریخته در آمریکا تولید می‌شود و فقط به کشورهای دیگر صادر می‌شود و در این کشور مصرف نمی‌شود غیرواقعی است. آمار نشان می دهد که اتفاقاً بیشتر محصولات تراریخته خوراکی (بالغ بر ۸۴درصد) چه برای انسان و چه برای دام داخل این کشور مصرف می‌شود و این فرضیه و دامن زدن به آن اشتباه است.
در حوزه تراریخته نگرانی‌هایی نیز درباره تاثیر این محصولات بر محیط‌زیست و برهم خوردن تنوع زیستی مطرح می‌شود، چقدر این ادعاها درست و علمی است؟
هر محصولی که از تنوع ژنتیکی موجود نتواند حداکثر بهره‌برداری را بکند می‌تواند باعث کاهش تنوع زیستی شود و این مورد ارتباطی با تراریخته بودن یا غیر تراریخته بودن ندارد. بشر سال‌هاست که با اصلاح ارقام زراعی به روش کلاسیک تنوع را در جهت دلخواه تغییر داده است. اما تراریخته بودن یک گیاه نمی تواند دلیل بر آسیب رساندن آن به محیط زیست باشد. گیاهان تراریخته با کاهش تسطیح جنگل‌ها و مراتع، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به علت تردد کمتر ماشین‌های کشاورزی در مزرعه، کاهش مرگ و میر حشرات و سایر جانداران بر اثر کاهش مصرف سموم شیمیایی خطرناک و کاهش میزان آلودگی محیط زیست، آب‌های روان و منابع آبی زیرزمینی به سموم شیمیایی می‌توانند باعث بهبود محیط زیست شوند.
برای هزاران سال کشاورزان به اصلاح سنتی مبتنی بر انتخاب و تلاقی بین گیاهان متکی بوده‌اند تا بتوانند از صفات مطلوب همچون عملکرد بالاتر و مقاومت به آفات در گیاهان بهره برداری کنند.
در اصلاح نباتات سنتی یا کلاسیک در گذشته‌ها از طریق آزمون و خطا ارقام گیاهی با صفات ژنتیکی اصلاح شده و پایدار توسعه می‌یافتند. کشاورزان همواره به فناوری‌های نوینی در زمینه افزایش محصول و مقاومت به تنش‌های زیستی مانند آفات و بیماری‌ها و تنش‌های زیستی مانند خشکی و شوری نیاز داشتند.
از آنجا که صفات مطلوب کشاورز همیشه در گونه‌های خویشاوند وجود نداشت، از این رو فناوری گیاهان تراریخته توسعه یافت تا بتوان ژن‌های مفید را از منابع مختلفی برای اصلاح ارقام برتر گیاهی به دست آورد. گیاهان تراریخته توسعه یافتند تا صفات متعددی همچون مقاومت به آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز، بهبود ترکیبات غذایی گیاه، افزایش دوام نگهداری محصول در گیاهان ایجاد شود تا بدین طریق عملکرد گیاه به واسطه کاهش خسارت آفات و بیماری ها افزایش یابد.