رهگیری روابط تهران و آنکارا

در شرایطی که آنکارا خود را برای حمله نظامی علیه کردهای سوریه آماده می‌کند، وزارت‌خارجه ایران در بیانیه‌ای مخالفت خود را با این اقدام اعلام کرد. وزارت امورخارجه ایران در بیانیه‌ای ضمن مخالفت با عملیات نظامی احتمالی در سوریه، آمادگی خود را برای برقراری تماس فوری با مقامات ترکیه و سوریه برای رفع نگرانی‌های موجود از طریق مسالمت‌آمیز اعلام کرد. تصمیم ترکیه برای حمله نظامی به شمال شرق سوریه همزمان با تصمیم آمریکا برای خارج کردن نیروهایش از این منطقه اعلام شد. اعلام تصمیم ترکیه برای حمله به کردهای سوریه بعد از گفت‌وگوی تلفنی دونالد ترامپ و رجب طیب اردوغان، روسای‌جمهوری آمریکا و ترکیه و با هماهنگی مقامات دو کشور صورت گرفت.

احترام به تمامیت ارضی سوریه

وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران در این خصوص هشدار داده و ضمن نامشروع خواندن حضور نظامیان آمریکایی در سوریه، تصمیم ایالات‌متحده آمریکا برای رفع اشغال اراضی سوریه و خروج نیروهای نظامی این کشور از سوریه را اقدامی می‌داند که باید بسیار زودتر از این اتفاق می‌افتاد.

به گزارش خبرگزاری فارس، وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران با ابراز امیدواری برای ایجاد صلح و ثبات در سوریه و منطقه به‌دنبال اقدام اخیر آمریکا، اخبار نگران‌کننده از احتمال ورود نیروهای نظامی ترکیه به خاک سوریه را از نزدیک دنبال کرده و معتقد است چنین اقدامی در صورت وقوع، نه تنها نگرانی‌های امنیتی ترکیه را برطرف نخواهد کرد، بلکه منجر به وارد آمدن خسارات مادی و انسانی گسترده‌ای خواهد شد و بر این اساس جمهوری اسلامی ایران با هرگونه عملیات نظامی احتمالی مخالف است. جمهوری اسلامی ایران برای برقراری تماس فوری با مقامات ترکیه و سوریه به منظور رفع نگرانی‌های موجود از طریق مسالمت‌آمیز آمادگی دارد و تاکید می‌کند که احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی سوریه و نیز توافق آدنا مبناهای مناسبی برای این گفت‌وگوها هستند.

تاکید ظریف بر توافق آدنا

همچنین روز دوشنبه و همزمان با اعلام خروج نیروهای آمریکایی از سوریه، وزیر امورخارجه در حساب کاربری خود در توییتر نوشت: «ایالات‌متحده اشغالگری است که به سوریه ارتباطی ندارد، نه برای حضورش مجوز دارد و نه می‌توان برای امنیت به آن تکیه کرد.» ظریف همچنین تاکید کرد: «دستیابی به صلح و مبارزه با تروریسم در سوریه، تنها از راه احترام به تمامیت سرزمینی و مردم این کشور موفق خواهد بود.» وی تصریح کرد: «توافق آدنا، چارچوبی برای ترکیه و سوریه است، ایران نیز آماده کمک است.»

توافق آدنا چیست؟

توافق آدنا ۲۰ اکتبر ۱۹۹۸ میلادی میان ترکیه و سوریه به امضا رسید و به اختلافات دو کشور پایان داد. ایران و مصر ناظر این توافق بوده‌اند. براساس توافق آدنا، طرفین متعهد شدند از ورود «گروه‌های تروریستی» به خاک یکدیگر جلوگیری کنند. همچنین ترکیه اجازه دارد برای مقابله با این گروه‌ها تا عمق پنج کیلومتری وارد خاک سوریه شود. پیشینه این توافق به سلسله اختلافاتی برمی‌گردد که سوریه و ترکیه را در اواخر قرن بیستم به سمت جنگ پیش برد. فعالیت‌های سیاسی کُردها در قالب گروهک پ.ک.ک.، چگونگی تقسیم آب رود فرات و استان هاتای (اسکندرون) عمده مسائلی بود که دو کشور را رودرروی هم قرار داده بود. حضور «عبدالله اوجالان» در شمال سوریه و پناه گرفتن او در سوریه تا جایی پیش رفت که ترکیه به‌طور جد دمشق را به حمله نظامی تهدید و نیروهایش را در مرز با این کشور مستقر کرد و بیم شروع جنگ می‌رفت که با وساطت ایران، مصر و اتحادیه عرب، دو کشور در شهر «آدنا» رو در روی یکدیگر نشستند.

مقامات وزارت‌خارجه سوریه می‌گویند ترکیه از سال ۲۰۱۱ این توافق را نقض کرده است.

گفت‌وگوی تلفنی ظریف و اوغلو

دوشنبه شب نیز محمدجواد ظریف و مولود چاووش اوغلو وزرای خارجه ایران و ترکیه درباره تحولات شمال شرق سوریه گفت‌وگو کردند. در این گفت‌وگوی تلفنی چاووش اوغلو بر احترام به تمامیت ارضی سوریه و موقتی بودن اقدام ترکیه در آن منطقه تاکید کرد و ظریف نیز ضمن مخالفت با اقدام نظامی و تاکید بر احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی سوریه و لزوم ‌مبارزه با تروریسم و برقراری ثبات و امنیت در سوریه، توافق آدنا را بهترین راه برای سوریه و ترکیه و رفع نگرانی‌های آنها خواند.

هدیه ترامپ به اردوغان

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه روز شنبه تهدید کرد که ارتش این کشور به زودی در شرق فرات عملیات چندجانبه‌ای را آغاز می‌کند و از تصمیم برای پاکسازی این منطقه از وجود نیروهای یگان‌های مدافع خلق خبر داد. آنکارا این گروه شبه‌نظامی کرد را تروریست و مرتبط با حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) می‌داند. بسیاری از ناظران، عقب‌نشینی نظامیان آمریکایی از شمال سوریه را هدیه‌ای به ترکیه می‌دانند تا بتواند نیروهای مسلح کرد را در این مناطق سرکوب کند. کاخ سفید بعد از تماس تلفنی ترامپ و اردوغان گفته بود که ترکیه «به‌زودی عملیات در شمال سوریه را که از مدت‌ها پیش برای آن برنامه‌ریزی می‌کرد شروع می‌کند.»  این تصمیم دونالد ترامپ انتقادهای فراوانی را در آمریکا و حتی در میان متحدان جمهوری‌خواه او برانگیخته است. نیروهای کرد مستقر در این منطقه از متحدان آمریکا در جنگ با داعش بودند. آنها می‌گویند واشنگتن زیر قولش زده و پشت‌شان را در برابر تهدید ترکیه خالی کرده است. در همین حال، سازمان ملل هشدار داده که عواقب حمله ترکیه به شمال شرق سوریه غیرقابل پیش‌بینی است و این نهاد خود را برای بدترین وضعیت آماده می‌کند.

برخی منابع نیز دوشنبه‌شب از ورود یگان‌های زرهی ارتش ترکیه به خاک سوریه از طریق گذرگاه مرزی کیلیس خبر دادند.

نقض روند آستانه

این درحالی است که در تاریخ ۲۵ شهریور روسای‌جمهور ایران، ترکیه و روسیه در آنکارا تشکیل جلسه دادند و در یک بیانیه‌ ۱۴ ماده‌ای ضمن بررسی وضعیت در شمال شرق سوریه تاکید کردند که امنیت و ثبات در این منطقه تنها از طریق احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی این کشور قابل دسترس است و توافق کردند تلاش‌های خود در این راستا را با یکدیگر هماهنگ کنند. در این بیانیه ۱۴ ماده‌ای که پس از مذاکرات فشرده حسن روحانی، ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان منتشر شد، از جامعه بین‌المللی می‌خواهد برای بازسازی سوریه و افزایش کمک‌های انسان‌دوستانه به مردم این کشور مسوولیت بیشتری بر عهده بگیرد.

روسای‌جمهوری ایران، روسیه و ترکیه همچنین با توافق بر سر برگزاری نشست آتی سه‌جانبه در تهران، بر تعهد مستحکم خود به حاکمیت، استقلال، وحدت و تمامیت ارضی جمهوری عربی سوریه و همچنین به اهداف و اصول منشور ملل متحد تاکید کردند. آنها تصریح کردند که این اصول باید از سوی همگان مورد احترام قرار گیرد و هیچ اقدامی، فارغ از عامل/ عاملان آن، نباید این اصول را تضعیف کند.

اما به‌نظر می‌رسد که اقدام امروز ترکیه در جهت نقض این تعهدات است و احتمالا واکنش سوریه و ایران را به‌دنبال خواهد داشت. دکتر نادر انتصار، استاد علوم سیاسی دانشگاه آلابامای جنوبی در پاسخ به این سوال که اقدام احتمالی ترکیه در حمله به شمال سوریه به معنای خدشه وارد شدن به همراهی ترک‌ها در روند آستانه و نزدیکی مجدد آنها به آمریکا در مساله سوریه است، به«ایرنا» گفت: «بله، چنین احتمالی وجود دارد ولی ترکیه امیدوار است که اقدام احتمالی آنکارا به حمله به شمال سوریه محدود شود. البته به نظر من برای ترکیه مشکل خواهد بود که بتواند اثرات منفی اقدامات احتمالی گسترده نظامی خود را فقط به شمال سوریه محدود کند.» وی در پاسخ به این سوال که آیا خروج نیروهای آمریکایی از شمال سوریه و بی‌تفاوتی آنها نسبت به حمله ارتش ترکیه به شمال سوریه به معنای تغییر سیاست آمریکا در قبال کردهای سوریه است، توضیح داد: «کردهای سوری مهره‌ای تاکتیکی برای آمریکا بوده و هستند. در واقع استراتژی آمریکا در شرق فرات، روی حمایت دائم از کردها استوار نبود و ترامپ همواره روی ترکیه حساب می‌کرد.»

این کارشناس مسائل بین‌الملل با بیان اینکه ترامپ و سایر روسای‌جمهوری آمریکا بارها به ترکیه چراغ سبز نشان داده‌اند، تاکید کرد: «آمریکا ترکیه را متحد اصلی خود در این منطقه حساب می‌کند و به کردها بیشتر به‌عنوان مهره‌هایی که در بعضی اوقات برای آمریکا مفید هستند، نگاه می‌کنند.»

همکاری تاکتیکی کردهای سوریه با ایران و اسد

انتصار درباره احتمال نزدیکی کردهای سوریه به روسیه و ایران یا حتی بشار اسد هم بیان کرد: «کردهای سوریه در گذشته در بعضی موارد با دولت بشار اسد همکاری‌های تاکتیکی داشته‌اند و در صورت لزوم در آینده نیز ممکن است چنین همکاری‌هایی داشته باشند.»

وی افزود: «آنها ممکن است برای مقابله با سیاست خصمانه ترکیه به ایران و روسیه هم نزدیک شوند ولی چنین همکاری‌هایی استراتژیک نخواهند بود و در بهترین شرایط در سطح همکاری‌های تاکتیکی باقی خواهند ماند. به نظر من هم ایران و هم روسیه در این مورد خیلی محتاط عمل خواهند کرد.»

این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی درباره واکنش ایران و روسیه نسبت به اقدام احتمالی ترکیه یادآور شد: «ایران و روسیه محتاط عمل خواهند کرد و سعی می‌کنند نفت روی آتشی که ترکیه احتمال دارد در شرق فرات برپا کند، نریزند. نه ایران و نه روسیه منفعتی در گسترش بحران شرق فرات به سایر مناطق سوریه ندارند.»

سعیده‌سادات فهری

نگرانی‌های ایران از اقدام نظامی ترکیه

قدیر گلکاریان

استاد دانشگاه نییرایست قبرس

نگرانی نسبت به گسترش گروه‌های استقلال‌طلبانه و تجزیه‌طلب کرد، موجب هم‌اندیشی امنیتی ایران و ترکیه شده است ولی با این وجود حضور نظامیان ترکیه در سوریه از نظر ایران توجیه مثبتی ندارد. بیانیه روز گذشته وزارت امورخارجه نشانگر آن است که حضور نیروهای نظامی ترکیه در خاک سوریه، هم به نوعی عدم توجه به تمامیت ارضی آن کشور است و هم اینکه تبعات آن می‌تواند موجب بالا گرفتن جریان‌های سیاسی- امنیتی در سوریه بعد از موفقیت محسوس در چند ماه گذشته شود. زیرا ترکیه تلاش دارد در مناطقی که به‌عنوان منطقه حائل در نظر گرفته است، دست به تغییر پراکندگی قومی و جمعیتی بزند که این امر موجب خواهد شد ضمن اینکه اعراب سنی در آنجا سکونت یابند، ترکمن‌های سوری نیز به‌عنوان بازوی بازدارنده عمل کنند. از سوی دیگر حضور نیروهای نظامی ترکیه و آغاز نبرد کردهای سوری با آنها می‌تواند زمینه تنش‌های دیگری را میان اقوام فراهم سازد. در این میان عدم به رسمیت شناختن دولت مرکزی سوریه تا تدوین قانون‌اساسی و انتخابات پس از ثبات سیاسی خود عامل نگرانی ایران است زیرا ترکیه می‌تواند به بهانه تنش‌های رو به رشد نبردهای ایذایی میان خود و کردها و شاید گروه‌های دیگر، حضورش را در سوریه طولانی‌تر کند که این امر به ترجیحات مذاکرات آستانه لطمه خواهد زد. ترکیه، خروج آمریکا را به نوعی فرصت و آوانتاژی برای حضور مقتدرانه خود در تعیین وضعیت جغرافیایی سوریه می‌پندارد زیرا در مذاکرات آتی در مورد سوریه می‌تواند خروج نیروهایش را به‌صورت کارت بازی مشروط در مناسبات آتی با ایران و روسیه به‌کار بگیرد.

در این بین اگر کردها به ایران نزدیک شوند این بار آنکارا - تهران دچار مشکل می‌شوند ولی امکان این وجود دارد که کردها برای مقابله با حضور نیروهای خارجی در کمک‌رسانی به ارتش سوریه به دمشق نزدیک شوند. ضمنا در بیانیه وزارت امورخارجه ایران آمده است که ایران نگران از خسارت احتمالی مادی و انسانی در سوریه است؛ به عبارتی واکنش سریع و تندی از سوی ایران حس نمی‌شود، چراکه اولویت ایران، خروج نیروهای آمریکایی از سوریه است.

نقض خط قرمز ایران

جعفر حق‌پناه

کارشناس مسائل ترکیه

نقش‌آفرینی ایران و ترکیه در سوریه از سال 95-94 به بعد که به لحاظ عملیاتی وضعیت همه نیروهای روی زمین تثبیت شده بود، در حد یک قدرت منطقه‌ای تعریف می‌شود. یعنی قدرت‌های بین‌المللی مانند روسیه و‌ آمریکا در سطح وسیع‌تر و بالاتر تحرکاتی دارند و طبیعتا قدرت‌های منطقه‌ای ذیل آنها تعریف می‌شوند. به همین خاطر روابط تهران و آنکارا چه در حوزه رقابت و چه در حوزه همکاری باید در این سطح مورد تحلیل قرار بگیرد. در همین چارچوب روابط دو کشور از سطح تخاصم و رویارویی در سال‌های اولیه بحران، به آمیزه‌ای از همکاری و رقابت رسید که در برخی مواقع جنبه همکاری و برخی مواقع جنبه رقابتی آن برجسته‌تر شده است.

البته چند موضوع همیشه محل اختلاف دو کشور بوده است که از آن جمله می‌توان به تمایل و تلاش ترکیه برای اعزام و استقرار نیرو و اشغال سرزمینی اشاره کرد که ایران همواره با این مساله مخالف بوده است. نقطه همکاری نیز تاکید تهران و آنکارا بر لزوم حفظ یکپارچگی سرزمینی و مقابله با تجزیه‌طلبی و جدایی‌طلبی در ناحیه کردستان سوریه بوده است. در مقطع فعلی به‌نظر می‌رسد این دو موضوع در چالش قرار گرفته‌اند؛ یعنی درحالی‌که ایران مخالف تجزیه سوریه است و از این جهت با ترکیه همراه بوده اما مشاهده می‌شود که آنکارا برای مقابله با تجزیه‌طلبی، خط قرمز دیگر ایران یعنی مخالفت با اشغال و وارد کردن نیروی نظامی را نقض کرده است.

این موضوع تاحدی فضای تنش‌آلودی را در روابط دو کشور ایجاد خواهد کرد و احتمالا ادامه‌دار خواهد بود. زیرا تجربه نشان داده که ترکیه در هر کجا حضور نظامی داشته‌ آن را خیلی سخت و دیر ترک کرده‌ که این وضعیت برای ایران قابل قبول نیست و ابزارهای خود را برای مقابله با این اقدام ترکیه در اختیار دارد.

درواقع ایران به‌صورت سنتی همیشه با کردها در همه جای دنیا رابطه خوبی داشته و درحال‌حاضر دولت مرکزی هم اگر از سوی روسیه پشتیبانی شود، می‌توانند با همکاری کردها، جبهه فعال‌تر و قوی‌تری را علیه نیروهای اشغالگر ترکیه ایجاد کنند. چون در شرایط فعلی، رابطه کردها و دولت مرکزی دمشق کج‌دار و مریز است، اگر ایران نقش‌آفرینی داشته باشد می‌تواند در قربانی نشدن کردها در عملیات ترکیه تاثیرگذار باشد. بنابراین سطحی از اختلاف‌نظرهای جدی بین ترکیه و ایران ایجاد خواهد شد که این مساله بر روابط دو کشور تاثیرات منفی خواهد گذاشت. در عین حال ممکن است بر توافقاتی که برای تشکیل کمیته قانون‌اساسی و برخی دیگر از مسائل حاصل شده نیز اثر منفی بگذارد و وضعیت را در مناطق عاری از تنش در سوریه نیز برهم بزند. همچنین باید توجه کرد اگر حضور نظامی ترکیه پرتلفات و پرهزینه باشد فشار افکار عمومی در داخل ترکیه چندان به سود دولت رجب طیب اردوغان نخواهد بود.