اقتصاد بازار: قنات‌های ایران به عنوان یک سازه تاریخی که در گذشته نقش مهمی در تامین آب و مقابله با خشکسالی داشتند، این روزها در مسیر جهانی شدن قرار گرفته‌اند.
چندی است مسئولان میراث کشور با ارسال پرونده 11 قنات تاریخی به یونسکو، امیدهای جدیدی را برای احیای سازه های تاریخی آبی کشور ایجاد کرده اند.
قرار است طی دو ماه آینده کارشناسان یونسکو با سفر به ایران، وضع این قنات ها را بررسی کنند. در میان این 11 قنات، سه قنات در استان اصفهان قرار دارد که به دلیل ویژگی های خاص آنها، کارشناسان میراث پیش بینی می کنند در فهرست جهانی قرار گیرند.
اصفهان به عنوان مرکزی ترین منطقه و فلات کشور، یکی از استان هایی به شمار می رود که بیشترین تعداد قنات ها را در خود جای داده است.
این استان پس از استان های خراسان رضوی و جنوبی، با 4672 رشته قنات و ۷۹ هزار و ۶۰۲ هکتار زمین تحت پوشش این قنات ها، سومین منبع ذخیره آبی این میراث کهن در کشور به شمار می رود.
محسن فخریان، پژوهشگر قنات های منطقه میمه گفت: در سال های گذشته بالغ بر 36 رشته قنات در این منطقه وجود داشته که بسیاری از آنها به دلیل پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی و برداشت های بی رویه توسط چاه های عمیق و البته غیرمجاز، خشک شده و از بین رفته اند. از این که قنات های از بین رفته توانایی ذخیره آب در زیر زمین را داشته اند یا نه، اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، اما از آنجا که تمام این قنات ها در یک منطقه ساخته شده اند، به نظر می رسد بسیاری از این 36 رشته قنات، این قابلیت منحصربه فرد را داشته باشند.
نحوه ایجاد سد در قنات
مدیریت منابع آب، از اصلی ترین دغدغه های نیاکان ما برای استفاده بهینه از آب به منظور آبیاری زمین های کشاورزی بوده است. خصوصا منطقه مرکزی کشور که به عنوان یک منطقه خشک و بیابانی شناخته می شود، شاهد بارش همیشگی باران و نزولات جوی نبوده و بر همین اساس، مدیریت منابع آب، در این منطقه نیاز اساسی به شمار می رفته است.
به گفته فخریان، روش ساخت سدها به این گونه بوده که یکی از میله های چاه قنات را کمی عریض تر می ساخته اند و به صورت استوانه ای بسیار عریض و با استفاده از سنگ و ساروج، خروجی این چاه را به صورت یک سد می بستند؛ برای بدنه این سد دست ساز، چند دریچه در نظر گرفته بودند که از سطح کوره قنات به سمت بالای میله چاه قرار داده شده بود و دریچه های سد با استفاده از کوزه های سفالی بسته می شد؛ به مرور که سطح آب بالاتر می آمد، دهانه های بالاتر نیز بسته می شد و در فصل های گرم سال که زمان استفاده از آب ذخیره شده فرامی رسید، با شکستن کوزه های سفالی که نقش دریچه های سد را ایفا می کردند، جریان آب رهاسازی می شد؛ به همین صورت، دریچه ها از بالا تا پایین شکسته می شد تا سرانجام به نقطه پایین یا کوره قنات می رسید و آب به صورت عادی در قنات به جریان درمی آمد.
قنات های مزد آباد و وزوان
در میان تمام قنات هایی که جاری هستند و آب آنها به صورت عمده به کشاورزی اختصاص می یابد، دو قنات مزدآباد میمه و قنات وزوان، بیش از همه مورد توجه قرار گرفته است. دلیل اصلی این اهمیت، وجود سد زیرزمینی است که توجه مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آب ایران را به خود جلب کرده است.
پژوهشگر قنات های منطقه میمه در این باره می گوید: اردیبهشت 89 و با همکاری سمسار یزدی مدیرعامل وقت مرکز بین المللی قنات و معاون سازمان میراث فرهنگی کشور، طرح جامع مطالعاتی دو قنات مزدآباد و وزوان در مرکز بین المللی قنات کلید خورد و بیش از یکهزار صفحه طرح مطالعاتی برای این قنات ها تهیه شد.
به گفته فخریان، این طرح جامع به مرکز بین المللی قنات ارائه شد و به دفتر ثبت آثار جهانی رفت. پس از آن نیز، پیش نویس ثبت جهانی این دو قنات آماده شد و در مرحله اول، قنات مزدآباد میمه و قنات وزوان در فهرست 20 قنات برتر کشور قرار گرفتند. اکنون نیز پرونده این قنات ها برای ثبت به یونسکو ارسال شده و کارشناسان این سازمان بین المللی طی دو ماه آینده برای ارزیابی به ایران سفر خواهند کرد و این دو قنات در سال 2016 به ثبت جهانی خواهند رسید.
وی درباره توجه و رسیدگی به قنات های کشور می گوید: متاسفانه سازمان جهاد کشاورزی فقط هزینه لایروبی قنات ها را تقبل می کند که به دلیل انتخاب پیمانکارهای ناآگاه، بدرستی انجام نمی گیرد؛ شرکت آب منطقه ای هم دقت کافی را در حوضه های آبریز قنوات به خرج نمی دهد؛ سازمان میراث فرهنگی نیز فقط به ابعاد تاریخی قنات ها توجه می کند و به دیگر ابعاد آن توجهی ندارد.
به گفته فخریان، بهترین راهکاری که سازمان میراث فرهنگی می تواند برای حفظ این قنوات اجرا کند، استفاده از پتانسیل گردشگرانی است که در آینده می توانند از این میراث تاریخی، بازدید کنند. آن گونه که او می گوید، وضعیت موجود مظهر این قنوات به گونه ای نیست که بتوان از آن استقبال کرد. بنابراین میراث فرهنگی باید همزمان با به ثبت رسیدن این قنوات، بودجه جداگانه ای اختصاص دهد تا مظهر قنات ها بدنه سازی شود و قابلیت جذب گردشگر داشته باشد.
توسعه گردشگری با قنات
مدیر امور بین الملل اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در این باره می گوید: تکنولوژی قنات فقط متعلق به ایران است و همین عامل سبب می شود یکی از بهترین گزینه های ثبت در فهرست آثار تاریخی جهانی باشند.شهرام امیری می افزاید: قنات ها یکی از نخستین اصولی هستند که انسان تلاش کرد مشکل آب را که از اساسی ترین و حیاتی ترین عناصر زندگی به شمار می رود، مرتفع کند؛ سابقه این سازه های آبی در ایران به 4000 سال می رسد و سبب شده تا مناطق کویری ایران کمتر خشکسالی را حس کنند.
آن گونه که او می گوید، قنات ها هیچ گاه سبب پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی نشده اند و طی 4000 سال گذشته همواره در حال آب دهی و استفاده بوده اند، اما حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در حوضه آبریز آنها سبب شده است تا حیات این سازه های آبی تحت الشعاع قرار گیرد.
امیری همچنین بر این موضوع تاکید می کند که ثبت قنات ها در فهرست آثار تاریخی جهانی باعث توجه ویژه گردشگران خارجی به مناطق کویری ایران می شود. در واقع ثبت جهانی قنات ها سبب می شود گردشگران خارجی و مردم جهان، بیشتر با منطقه شاهین شهر و میمه، وزوان و اردستان آشنا شوند و تلاش کنند برای آشنایی بیشتر با این سازه های آبی کهن و تاریخی، به این مناطق سفر کنند؛ وی تاکید می کند برنامه های ویژه ای برای جذب گردشگران در قنات هایی که به ثبت جهانی می رسند اجرا می شود.
شهرام امیری می گوید: در حال برنامه ریزی طرحی هستیم که گردشگران بدون این که تماسی با آب داشته باشند، در زیر زمین به بازدید از قنات دوطبقه مون اردستان بپردازند و از قسمت های مختلف این سازه های آبی نظیر مادر چاه، میل و کوره بازدید کنند. قنات قصبه در جنوب خراسان، قنات بلده در خراسان جنوبی، دو قنات زارچ و حسن آباد مشیر مهریز در یزد، قنات جوپار، دو قنات اکبرآباد و قاسم آباد بروات در کرمان و قنات ابراهیم آباد در استان مرکزی از دیگر قنات هایی هستند که نامزد ثبت جهانی شده اند.
تاریخچه قنات
پژوهشگران معتقدند بهره برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفت و در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت. سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم ترین و قدیمی ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد.
شگفت انگیزترین قنات های ایران نیز در استان اصفهان قابل مشاهده اند. از قنات مون اردستان گرفته که به عنوان تنها قنات دوطبقه ایران معروف است تا قنات های مزدآباد میمه و وزوان که تنها قنات هایی هستند که آب را در سدهای زیرزمینی ذخیره می کرده اند، همه و همه، با ابتکار و مدیریت نیاکان اصفهانی، سازه های مدرنی را به ذهن متبادر می کنند که صدها سال پیش ساخته شده اند. همین عامل سبب شده تا سه قنات از استان اصفهان در فهرست نهایی ایران برای ثبت قنات ها به عنوان جدیدترین آثار تاریخی جهانی قرار گیرند.
قنات مون که در منطقه اردستان واقع شده، تنها قنات دوطبقه ای است که در ایران وجود دارد. این قنات 800 سال پیش ساخته شده است. علاوه بر این قنات، دو قنات دیگر هم در استان اصفهان وجود دارند که به لحاظ سازه ای، جایگاه بسیار مهمی در قنات های کشور دارند. قنات مزدآباد میمه و قنات وزوان، قابلیت ویژه ای دارند که سبب شده در کنار قنات مون، نامزدهای ثبت در فهرست آثار تاریخی جهان باشند. ویژگی اصلی این دو قنات، برخورداری از سدهایی است که زیر زمین تعبیه شده و آب را در زمستان برای کشت بهاره و استفاده تابستانه مناطق تحت پوشش ذخیره می کند.
منبع: روزنامه جام جم