پرسش وزیر و پاسخ مدیرعامل راه‌آهن
در دومین جلسه ستاد سفرهای نوروزی ۱۴۰۴ که در وزارت راه‌و‌شهرسازی برگزار شد، این موضوع مورد بحث قرار گرفت. وزیر راه‌و‌شهرسازی از مسوولان راه‌آهن درباره دلایل کمیاب بودن بلیت قطار در ایام نوروز سوال کرد و مدیرعامل شرکت راه‌آهن آمارهایی ارائه داد که عمق بحران را نشان می‌دهد.
طبق این آمارها، در حالی که تقاضای سفرهای ریلی نوروزی به ۲۵میلیون نفر می‌رسد، تنها 5/1میلیون بلیت برای عرضه وجود دارد. این بدان معناست که از هر ۱۶مسافر، فقط یک نفر شانس خرید بلیت دارد و ۱۵نفر دیگر مجبور به استفاده از وسایل حملونقل دیگر مانند اتوبوس، خودروی شخصی یا حتی صرف‌نظر از سفر هستند.
فرزانه صادق، وزیر راه‌و‌شهرسازی در دومین نشست ستاد سفرهای نوروزی ۱۴۰۴ که با حضور معاون وزیر و مدیران عامل و روسای شرکت‌ها و سازمان‌های تابعه حوزه‌های حملونقل برگزار شد، از جبارعلی ذاکری مدیرعامل شرکت راه‌آهن پرسشی را مبنی بر وجود گلایه عمومی و عدم دسترسی به بلیت قطار مطرح کرد که ذاکری در پاسخ گفت: در برابر ۲۵میلیون تقاضای ثبت شده در سامانه، 5/1میلیون بلیت عرضه شده است.
او تصریح کرد: در اوایل حضورم در شرکت راه آهن این موضوع مورد بررسی قرار گرفت و متوجه شدیم که عده‌ای شبانه با فعال کردن ربات‌هایی نسبت به خرید بلیت اقدام می‌کردند. این درحالی است که سامانه، امکان ارائه مشخصات هویتی خریدار، زمان خرید و تعداد بلیت‌های فروش رفته را نمایش می‌دهد.
ذاکری خاطر‌نشان کرد: به طور مثال شبانه در یک دقیقه ۱۰۰ بلیت از سامانه برداشت شده است و این نشان می‌دهد که ربات‌هایی فعال بوده است.
مدیرعامل شرکت راه‌آهن تاکید کرد: برای جلوگیری از فعالیت ربات‌ها، شرکت حملونقل ریلی رجا دو ماه قبل سازوکاری را فراهم کرد (من روبات نیستم) که خریدار بلیت فقط با فعال کردن آن و وارد کردن کپچا (آزمایش برای تعیین اینکه آیا کاربر انسان است یا خیر) بتواند نسبت به خرید بلیت قطار اقدام کند.
ربات‌ها، عامل تازه‌ای در بحران بلیت
یکی از چالش‌های مهمی که در بازار بلیت ناوگان ریلی مورد توجه قرار گرفته، حضور گسترده ربات‌ها در خرید بلیت است. طبق گفته مدیرعامل شرکت راه‌آهن، در مواردی عده‌ای با استفاده از ربات‌ها، به صورت شبانه و در مدت زمان کوتاهی بلیت‌ها را خریداری می‌کنند. او در یکی از مثال‌های خود به موردی اشاره کرد که در آن تنها در یک دقیقه، ۱۰۰بلیت قطار از سامانه فروش خریداری شده بود، موضوعی که به وضوح نشان می‌دهد روش‌های غیرقانونی خرید در حال رخ دادن است.
این وضعیت سبب شده که بسیاری از مسافران عادی و متقاضیان واقعی نتوانند به بلیت دسترسی داشته باشند، در حالی که برخی افراد بلیت‌ها را به صورت انبوه خریداری کرده و با قیمت‌های گزاف در بازار سیاه به فروش می‌رسانند. این اتفاق، به‌ویژه در مسیرهای پرتردد مانند تهران- مشهد، تهران-اصفهان و تهران- شیراز، بیشتر دیده می‌شود.
سامانه‌های ناکارآمد و ضعف زیرساخت‌ها
یکی از مشکلات دیگر، عملکرد نامناسب سامانه‌های فروش بلیت است. بسیاری از مسافران گزارش داده‌اند که هنگام ورود به سامانه، با اختلال‌های مختلفی روبه‌رو می‌شوند؛ گاهی سایت از دسترس خارج می‌شود، گاهی در هنگام پرداخت آنلاین خطا رخ می‌دهد و در نهایت، بعد از چندین بار تلاش ناموفق، با پیام «ظرفیت تکمیل شد» مواجه می‌شوند.
این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان با بهره‌گیری از سیستم‌های پیشرفته مدیریت بلیت، تجربه‌ای به‌مراتب بهتر برای مسافران خود فراهم کرده‌اند. به عنوان مثال، در برخی کشورها، سامانه‌های فروش بلیت براساس زمان‌بندی مشخص و نوبت‌دهی هوشمند عمل می‌کنند تا شانس برابری برای همه متقاضیان فراهم شود اما در ایران، مشکلات زیرساختی نه‌تنها باعث سردرگمی مسافران می‌شود، بلکه زمینه را برای فعالیت سودجویان نیز فراهم می‌کند.
کمبود ناوگان و بی‌توجهی به توسعه حملونقل ریلی
یکی از ریشه‌های اصلی بحران بلیت قطار، کمبود واگن و ناوگان حملونقل ریلی است. طی سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری چندانی در توسعه ناوگان ریلی صورت نگرفته و این مساله باعث شده که ظرفیت جابه‌جایی مسافران در ایام پیک سفر، بسیار پایین باشد. برخی از کارشناسان حملونقل ریلی معتقدند که اگر در سال‌های گذشته برنامه‌ریزی دقیقی برای افزایش تعداد واگن‌ها، توسعه خطوط ریلی و بهینه‌سازی سیستم‌های فروش بلیت انجام می‌شد، امروز شاهد چنین بحرانی نبودیم اما متاسفانه، بی‌توجهی به توسعه زیرساخت‌ها باعث شده که تقاضا به‌شدت از عرضه پیشی بگیرد.
بازار سیاه بلیت؛ مشکلی که هر سال تکرار می‌شود
کمبود بلیت، همانطور که انتظار می‌رود، منجر به رونق بازار سیاه شده است. در حالی که سامانه‌های رسمی اعلام می‌کنند ظرفیت قطارها تکمیل شده، برخی سایت‌های غیررسمی و افراد سودجو بلیت همان مسیرها را با قیمت‌های چند برابر بالاتر به فروش می‌رسانند.
در این میان، برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که حتی برخی آژانس‌های مسافرتی و واسطه‌ها، با روش‌های خاصی اقدام به خرید انبوه بلیت کرده و آنها را به قیمت‌های گزاف به متقاضیان می‌فروشند. این روند نه‌تنها عدالت در دسترسی به بلیت را زیر سوال می‌برد، بلکه باعث می‌شود سفرهای ریلی که باید یکی از ارزان‌ترین و ایمن‌ترین گزینه‌ها برای مسافران باشد، به یک کالای لوکس و دست‌نیافتنی تبدیل شود.
در سال‌های گذشته، بارها وعده‌هایی برای بهبود وضعیت فروش بلیت قطار داده شده است.
از افزایش ظرفیت ناوگان گرفته تا اصلاح سیستم فروش بلیت و برخورد با دلالان، همگی وعده‌هایی بوده‌اند که هر سال مطرح شده اما در نهایت، وضعیت نسبت به سال قبل تفاوتی نداشته است.
این چرخه تکراری باعث شده که اعتماد عمومی به نحوه مدیریت سفرهای نوروزی کاهش یابد. مسافران دیگر نمی‌دانند که آیا باید برای خرید بلیت از ساعت‌ها قبل در صف‌های آنلاین حضور داشته باشند یا اینکه باید به فکر گزینه‌های جایگزین باشند.
آیا راه‌حلی برای این بحران وجود دارد؟
بحران بلیت قطار در نوروز ۱۴۰۴ بار دیگر نشان داد که مشکلات حملونقل ریلی کشور، فراتر از یک چالش مقطعی است و نیازمند اصلاحات اساسی است.
اگرچه مسوولان به دنبال مقابله با ربات‌ها و خریدهای بی‌ضابطه هستند اما تا زمانی که زیرساخت‌ها توسعه نیابد، ناوگان ریلی گسترش پیدا نکند و سامانه‌های فروش بلیت شفاف‌تر و عادلانه‌تر نشوند، این مشکلات هر سال تکرار خواهند شد. مساله این است که آیا مسوولان این بار اراده‌ای جدی برای حل این بحران دارند، یا اینکه باید منتظر باشیم تا نوروز ۱۴۰۵ با همان مشکلات همیشگی از راه برسد؟
ضرورت اصلاح مدل بهره‌برداری از قطارهای مسافری
محمدجواد شاهجویی، کارشناس بخش حملونقل ریلی در گفت‌وگو با «جهان صنعت» گفت: مدل استفاده از قطار در بخش مسافری، مدل درستی نیست؛ این مشکل بزرگ سال‌هاست در ایران وجود دارد. بررسی‌ها و مقایسه‌های انجام شده با سایر کشورها حاکی از آن است که میانگین مسافتی که کشورهای دیگر هر مسافر ریلی را جابه‌جا می‌کنند، بسیار کمتر از ایران است.
شاهجویی اضافه کرد: محاسبه کیلومتراژی که مسافر در بخش حومه‌ای و غیرحومه‌ای در ایران جابه‌جا می‌شود، گواه آن است که در مسافت‌های طولانی برای حمل مسافر از حمل ریلی استفاده می‌شود؛ مدلی که اشتباه بوده و بهره‌وری پایینی دارد و از نظر اقتصادی سودده نیست.
کارشناس بخش حملونقل ریلی همچنین گفت: در کشورهای دیگر از قطار برای طی مسافت‌های حومه‌ای استفاده می‌شود. قطارهای اتوبوسی و قطارهایی که می‌توانند تعداد بیشتری مسافر را در یک واگن جابه‌جا کنند.
او افزود: نکته حائز اهمیت در این خصوص آن است که به طور کلی استفاده از قطار به منظور جابه‌جایی بار چگالی است. مسافر وزن زیادی ندارد. بنابراین اساسا جابه‌جایی مسافر با قطار آنچنان سودده نیست.
شاهجویی گفت: جدای از این موضوع، جابه‌جایی بار در مسافت‌های طولانی مانند تهران-مشهد یا تهران-بندرعباس که عموما در شبکه ریلی ایران صورت می‌گیرد، وضعیت نامناسبی دارد. همین موضوع باعث شده که شبکه ریلی کشور درگیر شود و نتواند بار جابه‌جا کند.
کارشناس بخش حملونقل ریلی ادامه داد: بنابراین اصلاح مدل بهره‌برداری از قطارهای مسافری در شبکه ریلی ضروری است. در ابتدا باید بیشتر روی حمل بار تمرکز داشته باشیم. در گام‌های بعدی نیز برای حمل مسافر حومه‌ای می‌توان روی شبکه ریلی حساب کرد، نه مسافت‌های طولانی.
شاهجویی عنوان کرد: در کشورهای دیگر مدل مورد استفاده در حملونقل ایران وجود دارد اما برای قطارهای گردشگری از آن استفاده می‌کنند. قطارها در ایران به صورت عادی، مدت زمانی بین 12 تا 23ساعت سیر می‌کنند؛ موضوعی که نیازمند اصلاح است.
او در پایان گفت: در حال حاضر نباید تلاشی برای اصلاح زیرساخت‌ها به منظور افزایش تعداد مسافر مورد پذیرش انجام داد. اگر قرار است مبلغی کلان برای بخش حمل مسافر در کشور در نظر گرفته شود، بهتر است در بخش ریلی هزینه نشود. این هزینه می‌تواند مانند دیگر کشورها صرف بخش حملونقل هوایی شود.