این امر از نگاه محمود نجفی عرب، رییس اتاق بازرگانی تهران، اوج گرفتن و موج گسترده مهاجرت و تمایل به مهاجرت از کشور است؛ نکته‌ای که مرکز استراتژیک ریاست‌جمهوری در گزارشی از آن به عنوان «مهاجرت توده‌وار» یاد کرده است. اتفاقی که می‌تواند تبعات منفی جدی برای جامعه و فرآیند رشد و توسعه کشور به همراه داشته باشد اما در تعریف مهاجرت توده‌ای می‌توان گفت مردم در ابعاد مختلف احساس ناامنی عمومی می‌کنند بنابراین فرزندان‌شان را به خارج از کشور می‌فرستند. مهاجرت و باروری ویژگی چسبندگی دارند یعنی اگر یک نفر مهاجرت کند نفر بعدی را با خودش می‌برد و این روزها ایرانی‌ها هم مانند افغانستانی‌ها توده‌ای مهاجرت می‌کنند. طبق آمارها در 10سال اخیر به صورت متوسط سالانه 27هزار ایرانی اقامت کشورهای اروپایی، کانادا و آمریکا را اخذ کرده‌اند و براساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، در سال1401 حدود 65هزار نفر از کشور مهاجرت کرده‌اند در شرایطی که در نظرسنجی همین سال این مرکز بیش از 60درصد ایرانی‌ها تمایل به مهاجرت دارند. با یک حساب سرانگشتی می‌توان متوجه شد که بعد از اعتراضات سال1401 موجی از مهاجرت میان ایرانی‌ها به وجود آمده است بنابراین کاملا مشخص است که چرا به چنین روزی گرفتار شده‌ایم، در حال حاضر تک‌تک افراد جامعه تحقق رویاهای‌شان را در سرزمین‌های دیگر جست‌وجو می‌کنند و این موضوع واقعا دردآور است و نشان می‌دهد سطح حس تعلق به کشور به شدت کاهش یافته است.
مهاجرت 6هزار پزشک در سال1401
نجفی‌عرب، رییس اتاق بازرگانی تهران در سمینار مهاجرت اتاق بازرگانی تهران با اشاره به اینکه امروزه دچار کاهش شدید اعتماد اجتماعی و سقوط سرمایه اجتماعی هستیم، بیان کرد: اگر روزی بیشتر شاهد مهاجرت دانشجویان و نخبگان علمی برای تحصیل به کشورهای دیگر بودیم حالا می‌بینیم از ورزشکاران مدال‌آور و فعالان استارتاپی گرفته تا کارمندان و کارگران آرزوی مهاجرت دارند و حتی بسیاری از خانواده از کودکی فرزندان‌شان را به مدارس خارج از کشور می‌فرستند.
وی افزود: طبق آمار سازمان نظام‌پزشکی تعداد گواهی گوداستندینگ از حدود 750نفر در سال1397 به 6هزار نفر در سال1401 افزایش یافته است؛ اتفاقی که اثرات منفی شدید خود را در سال‌های آینده با کمبود پزشک، داروساز و به‌خصوص پرستار نشان خواهد داد.
او ادامه داد: به صورت کلی تهی‌شدن کسب‌و‌کارها از سرمایه‌های انسانی و نیروی کار جوان و خلاق به ویژه در اکوسیستم فناوری و مشاغل تخصصی و فنی، زنگ خطری جدی برای اقتصاد و رشد و توسعه کشور محسوب می‌شود زیرا یکی از پتانسیل‌ها و پشتوانه‌های اصلی اقتصاد ایران در سال‌های گذشته نیروی کار و سرمایه انسانی بوده که در حال خدشه‌دار شدن است. اگر تا چند سال پیش با تعداد بالای جوانان فعال در شرکت‌های استارتاپی رو‌به‌رو بودیم حالا می‌بینیم که بسیاری از این شرکت‌ها به دنبال نیروهای توانمند می‌گردند زیرا در دو، سه سال گذشته بیش از 2هزار ویزای استارتاپی و کارآفرینی به مقصد کشورهای توسعه‌یافته و حتی کشورهای همسایه، برای جوانان ایرانیان صادر شده است.
خروج ۲۰۰میلیارد دلار سرمایه ایرانیان
رییس اتاق تهران ادامه داد: در کنار از دست دادن سرمایه‌های انسانی و جوانان خلاق و نیروی کار متاسفانه در سال‌های گذشته ما با موج بزرگی از خروج سرمایه و مهاجرت فعالان اقتصادی، مدیران و کارآفرینان هم مواجه شده‌ایم که این موضوع هم صدمات جبران‌ناپذیری به همراه داشته است، آن هم در حالی که کشور بیش از هر زمان دیگری تشنه جذب سرمایه‌گذاری است. طبق گزارش بانک مرکزی در طول 20سال گذشته که در 12سال آن میانگین نرخ سرمایه‌گذاری منفی بوده، حداقل 200میلیارد دلار سرمایه از کشور خارج شده است؛ عددی که طبق برنامه هفتم توسعه معادل نیاز کشور برای رسیدن به رشد 8درصدی در یک‌سال است. در واقع در چند سال گذشته وضعیت شتاب خروج سرمایه و افزایش استهلاک سرمایه به مراتب تندتر از ورود سرمایه بوده است.
ناامنی تا نااطمینانی اقتصادی
مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری در بخشی از یک پژوهش دو عامل «نااطمینانی» و «ناامنی» اقتصادی را مهم‌ترین دلایل مهاجرت کارآفرینان و فعالان استارتاپی عنوان کرده و نوشته است: «تحریم‌های اقتصادی، تورم شدید، تغییر نرخ ارز، ناامنی و پیش‌بینی‌ناپذیری نظام اقتصادی، به‌صرفه نبودن تولید، بوروکراسی پیچیده و بی‌ثباتی در سیاست داخلی و خارجی و در مقابل جذاب بودن محیط سرمایه‌گذاری و ثبات کشور مقصد مهم‌ترین دلایل علاقه به مهاجرت در بین کارآفرینان و استارتاپی‌هاست.» در این شرایط به گفته نجفی‌عرب، در این زمینه از هر کار دستوری و ایذایی باید خودداری کرد و اتفاقا با تقویت سرمایه اجتماعی، اعتماد عمومی و بهبود شرایط کسب‌و‌کار، امیدآفرین بود.
او ادامه داد: در شرایط کنونی ما معتقدیم برای مدیریت مساله مهاجرت نیروی انسانی و فعالان اقتصادی و کسب‌و‌کارها ضرورت دارد تغییر انگاره حاکمیت از بخش‌خصوصی و جامعه رخ دهد. رییس اتاق تهران گفت: ضرورت دارد سازوکارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور به نحوی تنظیم شود که ضمن تضمین معیشت شایسته، مردم بتوانند به کار و زندگی خود در جامعه دلبستگی و نسبت به آتیه خود و فرزندان‌شان امید پیدا کنند. در غیر این صورت و در فقدان امید به فردای بهتر، نیروی کار نیز به عنوان بخشی از جامعه، دچار احساس بی‌نقشی و بی‌تفاوتی شده و روند مهاجرت به شکل «توده‌وار» افزایش خواهد یافت و سرمایه اجتماعی حاکمیت دچار استهلاک بیشتر می‌شود.
وی افزود: همچنین در سطح فعالان اقتصادی و کارآفرینان هم نیاز به تغییر نگاه و پارادایم جدی است. باید به فعالان بخش‌خصوصی مانند «سرمایه ملی» نگریسته شود و زمینه فعالیت آنها و بهبود فضا و محیط کسب‌و‌کار به وجود بیاید نه اینکه با اقتصاد دولتی و دستوری انگیزه‌های سرمایه‌گذاری و رشد و توسعه خشکانده شود. اگر در جهت تغییر الگوی حکمرانی قدم برداریم و به جای پافشاری بر راه‌های رفته بی‌حاصل از الگوهای جهانی پیشرفت و توسعه که با ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورمان همخوانی دارند استفاده کنیم می‌توانیم به مسیر درست برگردیم و شاهد رشد شدید حس تعلق و کاهش موج مهاجرت و خروج سرمایه از کشور باشیم. فراموش نکنیم که کشور ما بیش از هر زمان دیگری به اصلاح شرایط اقتصادی و توسعه اقتصادی نیازمند بوده و دو ابزار مهم این موضوع نیروی انسانی و سرمایه است.
رییس اتاق تهران اظهار کرد: امروز نه‌تنها به برنامه‌ریزی و ایجاد انگیزه و بسترسازی نیاز است بلکه باید جلوی گسترش موج مهاجرت را بگیریم و افراد به‌خصوص جوانان را به کار و کارآفرینی در کشور تشویق کنیم و باید با روی گشاده و فضاسازی مناسب از ایرانیان مهاجر هم بخواهیم که به کشور بازگردند و دانش و سرمایه خود را در اختیار رشد و توسعه ایران عزیزمان قرار دهند. از یاد نبریم که کشورهایی مانند ژاپن و کره بعد از جنگ جهانی و جنگ داخلی بخش مهمی از سرمایه‌های لازم برای توسعه و اجرای سیاست‌های جدید توسعه در کشورشان را با دعوت از ژاپنی‌ها و کره‌ای‌های مهاجر به بازگشت به کشورشان تامین کردند و کشور چین هم بعد از اجرای سیاست درهای باز اولین موج جذب سرمایه خود را از طریق چینی‌های مهاجر به دست آورد.
او ادامه داد: در چهار دهه گذشته ما تنها تا حدودی در دوره ریاست‌جمهوری سید‌محمد خاتمی و دوران اصلاحات و کمی هم بعد از امضای برجام در جذب و بازگشت ایرانیان مهاجر به کشور موفق عمل کردیم و جا دارد دولت مسعود پزشکیان که شعار اصلی خود را بر وفاق ملی استوار کرده در این زمینه گام‌های جدی بردارد.
مهاجرت راه فرار شده است!
در ادامه سمینار بررسی آثار مهاجرت بر کسب‌و‌کارها در اتاق بازرگانی تهران، علی ربیعی، دستیار اجتماعی رییس جمهور نیز با اشاره به اینکه مهاجرت راه فرار ایرانی‌ها شده است، گفت: مهاجرت پدیده امروز و مختص به ایران نیست و حتی در جوامع توسعه‌یافته هم امری جاری است اما این موضوع در یک دهه اخیر در کشور ما به یک مساله سیاسی و اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است.
وی افزود: در موضوع مهاجرت پیشتر با رویکرد نفی برخورد می‌شد و متاسفم که در مهم‌ترین نهادهای سیاسی کشور به موضوع مهاجرت با نگرانی نگاه نشده، رویکرد دیگر این است که مهاجرت نتیجه یک توطئه دانسته می‌شود و رویکرد سوم ابراز نگرانی منفعلانه است.
ربیعی بیان کرد: تمایل به مهاجرت به زیر ۱۸سال رسیده و این در حالی است که علل تمایل به مهاجرت در نسل‌های جدید با نسل‌های قدیم تفاوت دارد. پیشتر مهاجرت با انگیزه جذب سرمایه صورت می‌گرفت و ایرانی مهاجر با این سرمایه برمی‌گشت اما امروز مهاجرت راه فرار قلمداد می‌شود. خروج شرکت‌های استارتاپی اتفاق خوبی نیست چراکه تمایل نسل جدید به کار در این نوع شرکت‌هاست.
فقدان آینده روشن
امیرمحمود حریرچی، جامعه‌شناس در این‌باره به «جهان‌صنعت» گفت: طبق آمارها این روزها به‌عنوان هفتمین کشور مهاجرفرست شناخته شده‌ایم. یکی از دلایل مهاجرت فشار اجتماعی است یعنی اگر فرد شرایط خوبی داشته باشد فشار هم‌نسلی‌ها و اطرافیان برای مهاجرت اتفاق می‌افتد. یکی از دلایل تشویق به خارج رفتن جوانان، فقدان چشم‌انداز روشن برای آینده است. وقتی افراد از تصمیم‌گیری برای آینده ناتوان می‌شوند به این دلیل است که نمی‌دانند فردا روزی چه اتفاقی خواهد افتاد، ارزش پول ملی چقدر می‌شود و انواع مسائلی که ثبات را متزلزل می‌کند. این موضوعات باعث انواع مهاجرت می‌شود.
وی افزود: یک بخشی از مهاجرت جامعه ما برخلاف گذشته، مهاجرت خانوادگی است. نگرانی از آینده فرزندان به نوعی در میزان مهاجرت در سال اخیر تاثیرگذار بوده است. نمودهای مهاجرت آنقدر زیاد است که هرکسی در حلقه اطراف خودش آن را لمس می‌کند، نمونه‌اش در بیمارستان‌ها، فضای آکادمیک و دانشگاهی دیده می‌شود. آمار و رقم مهاجرت آنقدر زیاد است که جمعیت ایرانیان خارج از کشور بعد از این حجم از مهاجرت تغییرات بزرگ و گسترده‌ای خواهد داشت.
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه وضعیت در سال جاری بدتر از گذشته است، بیان کرد: به نظرم امسال شرایطی مشابهی با سال۱۴۰۲ خواهیم داشت یعنی صبر و انتظار ضمنی جامعه در شرایط انسداد سیاسی، مشکلات اقتصادی مانند گرانی، تورم، بیکاری و فقر افزایش پیدا کرده است، به تبع آن موج مهاجرت و آسیب‌های اجتماعی مانند سرقت، اعتیاد، خودکشی و خشونت‌های اجتماعی از جمله قتل و نزاع نیز بیشتر شده است البته این روزها مشکلات زیست‌محیطی مثل آلودگی هوا، کمبود آب و فرونشست زمین بدتر می‌شود. جامعه ایران مثل فنری است که در حال جمع شدن است و این فنر در سال‌جاری فشرده‌تر می‌شود.