- توضیحات
پل سوق‌الجیشی «شهرستان» که بیش از هزارسال عمر کرده و هسته نخستین اصفهان قدیم دور آن شکل گرفته، چند روز پیش با قیرگونی پوشانده شد تا سنگ‌فرش‌های جدید رویش سوار شود. این در حالی است که کارشناسان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» این روش را غیراصولی می‌دانند و معتقدند؛ این روش به پل آسیب‌های جدی می‌رساند و لایه‌های زیرین آن را خفه می‌کند.
پل‌ها جان نصف‌جهان‌اند. سازه‌هایی که اصفهان هویتش را از آنها می‌گیرد. پل‌های اصفهان اما سال‌هاست که در معرکه آسیب‌ها و چالش‌ها افتاده‌اند و گویا بیرون آمدن از این معرکه با تغییر مدیران و مسوولان میراث‌فرهنگی، شهرداری مهیا نمی‌شود. آخرین ضربه به پل‌های اصفهان اما چند روز پیش زده شد، تصویری در شبکه‌های مجازی دست‌به دست می‌‌چرخید از چیزی آسفالت‌گونه که روی یک پل تاریخی ریخته شده بود. همه از خود می‌پرسیدند چرا اصفهان که گردشگران دنیا برای دیدن پل‌های تاریخی‌اش می‌آیند، زندگی را بر پل‌هایش جهنم می‌کند؟ شهرام امیری، مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان اما به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «ما پل را آسفالت نکردیم. ایزوگام هم نکردیم.
ما بتن‌های ۵۰ سال پیش پل را که در مرمتی اشتباه به آن صورت درآمده بود را برداشتیم و آن را به روش قدیمی قیرگونی کردیم.» مرتضی فرشته‌نژاد، کارشناس پیشکسوت مرمت اصفهان اما این گفته‌ها را به‌شدت رد می‌کند و می‌گوید: «من خودم ۵۰ سال پیش پل را مرمت کردم! از هیچ بتنی استفاده نکردم. کسانی که می‌گویند آنجا بتن بوده اشتباه می‌کنند. مساله این است که آنها پل قدیمی را با روش نادرست قیرگونی کردند. روش قیرگونی به هیچ عنوان قدیمی نیست. اگر منظورشان آن روشی است که در چغازنبیل چند هزار سال پیش است که در طاق‌های آن با گچ‌نیم‌کوب استفاده می‌شد، این روش اصلا روی پل‌های تاریخی جواب نمی‌دهد. واقعیت این است که بعد دوره قاجار از قیر و بعدها بتن آرمه برای ساخت بناهای جدید استفاده شد و این روش برای مرمت آثار تاریخی جایز نیست.»
مرمت مسجد لطف‌الله را فراموش نکردیم
با این حال مدیر روابط عمومی میراث‌فرهنگی اصفهان این روش مرمتی را ارائه شده از سوی شورای فنی اداره میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی اصفهان می‌داند: «این روش تایید شده است و کارشناسان بر اساس اصول مرمت و استحکام‌بخشی آثار تاریخی جلو رفتند.» فرشته‌نژاد اما این ادعا را قبول ندار‌د و معتقد است: «ضوابط مرمت بناهای تاریخی و قوانینش کاملا مشخص است، یکی از این ضوابط این است که ما در مرمت آثار تاریخی از مصالح نو استفاده نکنیم.»
محسن افشار، یکی دیگر از کارشناسان مرمت اصفهان که با او در این زمینه گفت‌وگو کردیم، درباره نظر شورای فنی می‌گوید: «واقعیت این است که همین شورای فنی مجوز مرمت مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عباسی را داده و این مساجد را به این روز انداخته است. اینها حتی می‌خواستند کف عمارت رکیب‌خانه را سرامیک کنند! به نظر شما خیلی از اتفاقات و آسیب‌ها و تخریب‌ها در اصفهان از کجا می‌آید؟» مرمت و سامان‌دهی بناهای تاریخی اصفهان چندین سال است که جنجال‌آفرین شده است. خیلی‌ها شاید هنوز به یاد داشته باشند، آبان ۱۳۹۹ بود که پس از بارش یک برف سنگین ترک‌های مسجد لطف‌الله اصفهان نمایان شد. در ابتدا مسوولان میراث اصفهان مدعی شدند که عکاس «ایسنا» از فتوشاپ استفاده کرده است، اما بعد از بررسی هیات نظارت میراث‌فرهنگی معلوم شد که مرمت یکی از مهم‌ترین گنبدهای مساجد جهان اسلام و مسجد جهانی ثبت در میراث یونسکو اشتباه بوده است.
شیرازی اجازه نمی‌داد از ذره‌ای قیر استفاده کنیم
«بتن‌ها را با شرایط سختی لایه‌به‌لایه برداشتیم تا با قیرگونی نازک زیرسازی را انجام دهیم و پس از آن عرشه پل شهرستان را با سنگ‌فرش بپوشانیم.» امیری با بیان این موضوع همچنان تاکید بر اصولی بودن این روش دارد. با این حال فرشته‌نژاد روش‌های دیگری را برمی‌شمارد که کارشناسان میراث‌فرهنگی می‌توانستند از آن برای مرمت پل شهرستان بهره ببرند: «بهترین روش برای استحکام‌بخشی این پل، استفاده از قلوه‌سنگ است که با مواد آهکی پرچ می‌شود. ملات‌های گچی همیشه در رطوبت سفت‌تر می‌شود و برای همین است که در ساخت پل‌ها و حمام‌های قدیمی همچون حمام شاه اصفهان، حمام گنجعلی‌خان کرمان و مساجد اصفهان از این ملات استفاده می‌کردند.
یادتان باشد که مرحوم شیرازی بالای سرِ مرمت پل بود و اجازه استفاده ذره‌ای از قیر را نمی‌داد؛ آنچنان شیرازی (یکی از مشهورترین کارشناسان مرمت ایران) ما را آموزش داده بود که به کار ایشان اعتقاد داشتیم و به همین دلیل به هیچ‌وجه از قیر در مرمت این پل استفاده نمی‌کردیم.» افشار هم در این باره می‌گوید: «چند سالی است که روش قیرگونی برای مرمت بناهای تاریخی متداول شده است و در جاهای دیگر هم به اشتباه استفاده می‌شود مانند پشت‌بام خانه‌های تاریخی اما واقعیت این است که با این روش شاید بتوان آب را مهار کرد، اما با آسیب‌های دیگری که به بنا وارد می‌کند، چه باید بکنیم؟
چطور ما ساختار یک بنای ۱۵۰۰ساله را با قیرگونی مرمت می‌کنیم؟ ما برای مرمت هر بنایی در درجه اول به مطالعاتی نیاز داریم و باید مشخص کنیم که مصالح اصلی ما چه بوده است. قیرگونی باید در بستری انجام شود. آیا اینها ابتدا بنا را سیمان کردند یا قیر را به بدنه پل چسباندند؟ در هر حال، سیمان مضرترین ماده‌ای است که در بناهای تاریخی کار می‌شود.» این کارشناس مرمت دلیل اصلی خطابودن استفاده از قیرگونی را این می‌داند که باعث جلوگیری از نفس‌خور مواد تشکیل‌دهنده زیرین پل می‌شود و اجازه نفس‌کشیدن به لایه‌های زیرین را نمی‌دهد و در نهایت بنا را دچار پوسیدگی می‌کند. در قدیم روش‌های مشخص وجود داشت. پل‌های ساسانی مانند پل‌های صفوی نیستند، خودشان قوس دارند که کارشناسان می‌توانستند به راحتی شیب‌بندی و از مصالح همگون خاک و خاشاک استفاده کنند. گل آهک قدیمی‌ترین روش برای مرمت این‌گونه پل‌هاست. واقعیت این است که از هر روشی نمی‌توان همه‌جا استفاده و یک فرمول را برای همه بناهای تاریخی تجویز کرد.
پلی که حافظه زنده اصفهان است
چرا این پل مهم است و نباید مرمت آن با قیرگونی انجام می‌شد؟ فرشته‌نژاد می‌گوید: «این پلی سوق‌الجیشی است که قدمتش به دوران ساسانیان می‌رسد. این پل نقش اساسی در شکل‌گیری و حفاظت از شهر اصفهان داشته و تا کنون چندین بار در جنگ‌های بی‌شمار ویران شده و دوباره بر پا شده است. سنگ به سنگ آن خاطرات و هویت مردم اصفهان را در دل خود دارد. چه در زمان صلح که بارهای تجاری با کاروان‌های بلندبالای شتر و اسب از رویش می‌گذشت؛ چه زمانی که هنگام هجوم دشمنان مردم روی همین پل پایداری می‌کردند و مانع رسیدن دشمن به قلب شهر می‌شدند.»
علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس شناخته‌شده اصفهان هم با تایید اینکه پل شهرستان حافظه بیش از هزارساله دارد، بر اساس شواهد تاریخی می‌گوید: «پل شهرستان همچنین در قرن چهارم یعنی دوران آل‌بویه تجدید عمارت شده است و برای همین، سازه معماری روی این پل به‌طور کامل با نمونه موجود در صفه صاحب و شبستان‌های مجاور آن در مسجد جامع اصفهان که هیات ایتالیایی در اکتشافات دهه ۶۰ میلادی به نمونه‌های دوره آل‌بویه دست یافتند، مشابهت دارد.» حال باید پرسید پس از ارائه چندین نظر کارشناسی متفاوت نباید پیش از سنگ‌فرش یا آجرفرش شدن این پل تاریخی در نحوه مرمت و سامان‌دهی آن تجدیدنظر کرد. این روزها که به‌شدت افکار عمومی نگران شده است نباید با شفاف‌سازی ضمانتی دوباره برای حفاظت از پل‌های تاریخی اصفهان داد؟