برخی از کارشناسان می‌گویند که سالانه 450 کیلووات ساعت بر مترمربع تا 650 کیلووات ساعت بر مترمربع انرژی در ساختمان‌های ایران مصرف می‌شود؛ در حالی که این رقم در کشورهای اروپایی معادل 50 کیلووات است.
با وجود این، هیچ کدام از آمار اعلامی اعتبار کافی را ندارد و نمی‌توان به اتکای آن برنامه‌ریزی کرد. چراکه سامانه‌ای برای محاسبه میزان مصرف، بررسی میزان هدررفت انرژی در ساختمان‌ها و برنامه‌ریزی برای افزایش بهره‌وری وجود ندارد.
اما حالا، رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی از راه‌اندازی یک سامانه در هفته دولت می‌گوید که این سامانه زمینه ساز حل این مشکل دیرینه ایران یعنی مصرف بالای انرژی در ساختمان‌ها خواهد شد؛ سامانه‌ای برای پایش مصرف انرژی که بالاخره آمار این بخش را مستند می‌کند و به سیاستگذاران کشور مجالی برای اصلاح روند می‌دهد.
گام اول؛ داده یابی
بخش ساختمان حدود 40 درصد از مصرف انرژی کشور را به خود اختصاص می‌دهد اما دقیقاً هیچ کس نمی‌داند که یک خانواده ایرانی چقدر در خانه خود هدررفت انرژی دارد و چه میزان از این اتلاف انرژی به خاطر نوع ساخت و ساز است. در این زمینه همیشه انتقاداتی به دولت‌ها وارد می‌شده که چرا برنامه‌ریزی دقیقی برای جلوگیری از پرت انرژی در خانه‌ها انجام نمی‌دهند. مبحث 19 مقررات ملی ساختمان هم که مطرح شد، ساختمان‌های قدیمی را در برنمی گرفت و ساختمان‌های جدید نیز چندان که انتظار می‌رفت به اجرای این قانون متعهد نبودند. اما اگر این بار دولت بتواند این سامانه را با موفقیت راه‌اندازی و اجرایی کند، یک گره کور در بخش انرژی کشور گشوده خواهد شد. مسئولان می‌گویند که قرار است این سامانه پایش مصرف انرژی راه‌اندازی شود و بر مبنای آن مصرف انرژی در بخش‌های مختلف ساختمانی رصد و از این طریق داده‌های قابل استناد برای ارائه خدمات بهتر در بخش انرژی و سیاستگذاری‌ها در این زمینه فراهم شود. محمد شکرچی‌زاده، رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در خصوص این سامانه حیاتی برای سیاستگذاری‌ها در زمینه مصرف انرژی ساختمان‌ها به «ایران» می‌گوید: «در حال حاضر ارقامی درباره میزان مصرف انرژی ساختمان اعلام می‌شود که هیچ کدام قابل اتکا نیستند. آماری که داریم برآوردی است و نمی‌توانیم به آن اعتماد کنیم. اما با راه‌اندازی این سامانه و تکمیل اطلاعات موجود در آن می‌توانیم حتی بگوییم که در نواحی مختلف جغرافیایی کشور ساختمان‌ها حسب سال ساخت، نوع مصالح و مواردی از این دست، چقدر مصرف انرژی دارند و این ارقام چقدر با مبحث 19 مقررات ملی ساختمان همخوانی دارد.» او تأکید می‌کند: «این آمار، پایه برنامه‌ریزی‌های آتی نهادهای مربوطه نظیر وزارتخانه‌های راه و شهرسازی، نفت و نیرو، شرکت‌های خدمات انرژی و همین‌طور سازمان نظام مهندسی ساختمان خواهد شد.»
اجرای پایلوت توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری
گفته می‌شود که سامانه پایش مصرف انرژی بخش ساختمان توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و سازمان نظام مهندسی ساختمان راه‌اندازی شده و به اجرا می‌رسد. آنطور که بهروز محمد کاری، رئیس بخش انرژی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید «تاکنون معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری علاوه بر طراحی سیستم، اقدام به اجرای فاز پایلوت طرح نیز کرده و نتیجه این پایلوت که 3 سال پیش اجرا شده، موفق‌آمیز بوده است.»
رئیس بخش انرژی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌و‌گو با «ایران» ادامه می‌دهد: «اکنون هم سخت افزار و هم نرم افزار این طرح در حال انتقال به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و استقرار است و پهنای باند قابل قبولی نیز به آن اختصاص داده شده است.»
پایش هوشمند ساختمان ها
محمد کاری در ادامه به نحوه جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز این سامانه اشاره می‌کند و می‌گوید: «تمام اطلاعات مربوط به مصرف برق و گاز ساختمان‌ها در این مرکز تحقیقاتی متمرکز خواهد شد و بر مبنای آن تحلیل می‌کنیم که کدام ساختمان مبحث 19 را رعایت نکرده، شرایط نامناسب تری دارد و باید در اولویت قرار گیرد.»
رئیس بخش انرژی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه می‌دهد: «در این راستا اطلاعات را از دو بخش به دست می‌آوریم. نخست اطلاعاتی که شرکت‌های خدماتی در زمینه برق و گاز به دست می‌آورند و دوم از محل دستگاه‌ها و کنتورهای هوشمندی که در ساختمان‌ها نصب خواهیم کرد. روش دوم، بیشتر برای اخذ اطلاعات تکمیلی است.»
به گفته محمد کاری، اکنون این دستگاه‌ها در داخل تولید نمی‌شود اما با جدی شدن پروژه امکان تولید آن در داخل کشور فراهم خواهد شد.
گام دوم؛بررسی داده‌ها و برنامه‌ریزی
رئیس بخش انرژی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی مهم‌ترین فایده این طرح را ایجاد پایه‌های برنامه‌ریزی می‌داند. او می‌گوید که در اجرای مبحث 19 مقررات ملی ساختمان با وجود اینکه قانون است، تخلفاتی رخ می‌دهد؛ اما با استفاده از این سامانه می‌توان مانع از بروز تخلفات بواسطه ابزارهای تشویقی و تنبیهی شد.
محمد کاری توضیح می‌دهد: اکنون اعداد قابل استناد برای برنامه‌ریزی و سیاستگذاری بخش انرژی نداریم. گفته می‌شود که در کشور حدود 15 تا 20 درصد مبحث 19 رعایت می‌شود؛ اما هیچ شاخصی برای تأیید این اعداد وجود ندارد.
وقتی سامانه پایش مصرف، دست متخلفان را رو می‌کند
رئیس بخش انرژی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید که این سامانه دو اتفاق را رقم می‌زند. اول آنکه هر ساختمانی که طراحی می‌شود، اطلاعات مربوط به طرح آن باید وارد سامانه شود و سامانه اعلام می‌کند که این ساختمان برای رعایت مقررات مبحث 1 9 دقیقاً چه اصلاحاتی نیاز دارد.به این ترتیب اطلاعات ساختمان نیز در بانک اطلاعاتی ثبت می‌شود. دوم اینکه با ورود داده‌های ساختمان‌های قدیمی به سامانه می‌توان دریافت کدام ساختمان وضعیت بدتری دارد و باید در اولویت بررسی و اصلاح قرار بگیرد. به این ترتیب ایران مانند کشورهای دیگر جهان مجهز به یک سیستم داده‌ای از وضعیت ساختمان‌ها و مصرف انرژی آنها می‌شود.
گام سوم، تشویق و تنبیه صاحبخانه ها
سال‌هاست که وزارتخانه‌های نفت و نیرو از جریمه پر مصرف‌ها و تشویق کم مصرف‌ها با ابزار تعرفه‌ها صحبت می‌کنند. اما واقعاً چه خانه‌ای پر مصرف است و چه خانه‌ای کم مصرف؟
محمد کاری با اشاره به این موضوع بیا ن می‌کند: «شرکت‌های ارائه دهنده خدمات برق و گاز می‌خواهند مبنای تعرفه‌ها را میزان بدمصرفی و خوش مصرفی مشترکان بگذارند. اما نمی‌دانند که چقدر از اتلاف انرژی به خاطر نوع ساختمان است و چه میزان ناشی از بدمصرفی است. این سامانه وضعیت را برای اعمال طرح‌های تشویقی و تنبیهی شفاف می‌کند. همچنین با جریمه پر مصرف‌ها به مرور خانواده‌ها نیز به سمت رعایت مبحث 19 سوق داده می‌شوند و در عین حال رعایت این قانون که البته الزامی است و عدم رعایتش تخلف به شمار می‌رود، ضمانت اجرا به دست می‌آورد.»
اصل، سیاست‌های تشویقی است
در تمام دنیا شهرداری‌ها نظارت ویژه‌ای بر میزان مصرف انرژی در بخش ساختمان و نحوه ساخت و سازها دارند. یعنی آن چیزی که ما مبحث 19 مقررات ملی ساختمان می‌نامیم. اما چگونه می‌توان ساختمان‌های قدیمی را مجاب به رعایت این قانون کرد؟
رئیس بخش انرژی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید: «در همه کشورها برای ساختمان‌های قدیمی مبنا سیاست تشویقی است و در برخی از حالات تعرفه‌ها را تغییر می‌دهند تا مالک تشویق به نوسازی و اصلاح شود.»
آنطور که محمد کاری می‌گوید اکنون اکثر کشورهای جهان از جمله غالب همسایگان ایران مجهز به سامانه‌ای نظیر آنچه برای نخستین بار قرار است در ایران راه‌اندازی شود، هستند. او تأکید می‌کند: «همه کشورها مقررات مربوط به بخش انرژی را بر مبنای این داده‌ها می‌نویسند. اما کشور ما تاکنون چنین نبوده و خلأ در این زمینه داشته‌ایم.»
رئیس بخش انرژی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پایان ابراز امیدواری می‌کند که به‌‌زودی ایران نیز به این جایگاه دست یابد و میزان مصرف انرژی در بخش ساختمان را به یک سوم کاهش دهد. او زمان مشخصی برای اتمام گام اول که همان داده‌یابی است، برآورد نمی‌کند اما می‌گوید که ایران به زودی به استانداردهای لازم در این بخش می‌رسد. استانداردهایی که نه تنها در زمینه سیاستگذاری بلکه در خصوص فرهنگسازی نیز به کشور کمک خواهد کرد. برای مثال اینکه یک خانواده بداند 2 برابر همسایه خود انرژی مصرف می‌کند، می‌تواند زمینه ساز یک بازنگری در مصرف باشد و ایران را از رتبه‌های بالای سرانه مصرف انرژی دور کند. آن زمان شاید ایران نه تنها به منابع مازاد بر مصرف داخل برای صادرات برق و گاز دست یابد، بلکه مانند کشورهای موفق جهان بتواند انرژی‌های نو نظیر پنل‌های خورشیدی را هم به خانه‌ها ببرد. باید منتظر ماند دید که آیا با این سامانه در سال‌های نه چندان دور چهره بخش مصرف انرژی در ایران متحول می‌شود؟