واقعیت این است که اگر قیمت دلار در بازار ارز آزاد ایران از همین سقف‌های فعلی فراتر نرفته بیش از هر چیز بدهکار ارزآوری صنعت پتروشیمی است.
بر اساس گزارش‌های در دسترس، صنعت پتروشیمی از نظر درآمدزایی ارزی مقام نخست، از نظر آفرینش ارزش افزوده مقام نخست و نیز مقام پنجمین صنعت در اشتغال فعالان کارگاه‌های صنعتی کشور را به خود اختصاص داده است. در نتیجه فعالیت مجتمع‌های کوه‌پیکر پتروشیمی در حال حاضر نزدیک به سه درصد از تولید ناخالص داخلی، ۲۰ درصد از ارزش‌افزوده صنعت و نزدیک به ۵۰ درصد از صادرات صنعتی در اختیار این صنعت است.
گزارش منتشر شده از سوی موسسه پژوهش‌های بازرگانی نشان می‌دهد ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی در سال ۱۳۹۷ معادل ۶۵ میلیون تن بوده که از ۶۵ مجتمع به دست آمده و ۵/۵۳ میلیون تن محصول عرضه کرده است.
در سال یادشده ۷/۱۷ میلیون تن به ارزش ۶۶ هزار میلیارد تومان در داخل کشور و ۴/۱۱ میلیارد دلار نیز در خارج فرآورده‌های پتروشیمی فروخته‌ایم.
سرمایهگذاری تاریخی
جایگاه بلندی که صنعت پتروشیمی در حال حاضر دارد را باید مرهون برنامه‌ریزی گسترده و سرمایهگذاری تاریخی دهه ۱۳۸۰ دانست. ده‌ها میلیارد دلار ارز با قیمت‌های ترجیحی و هزاران میلیارد تومان از منابع بودجه‌ای و عمومی کشور در این صنعت سرمایهگذاری شده است تا به این مقام در داخل کشور برسد. ایران باید از صنعت پتروشیمی خود مراقبت کند و راهی را در پیش نگیرد که متاسفانه گریبان صنعت گاز را گرفته است. در برنامه ششم توسعه ۲۵ طرح پتروشیمیایی و پنج طرح بالادستی تامین خوراک پتروشیمی تعریف شده است. برای اجرای این طرح‌ها مطابق با قیمت‌های سال تدوین برنامه ششم حدود ۲۵ میلیارد دلار سرمایهگذاری ارزی و هزاران میلیارد تومان سرمایهگذاری ریالی باید اختصاص یابد. دو طرح آمونیاک/ اوره، هفت طرح GTO/ GTPP (داخل کشور)، دو طرح الفین- آروماتیک، یک طرح آروماتیک، سه طرح PDH و پاییندستی و پنج طرح سایر طرح‌ها در برنامه ششم تعریف شده است.
صنعت پتروشیمی ایران با همه مزیت‌هایی که برای آن وجود دارد و می‌تواند موتور توسعه صنعت ایران باشد و ارزآوری قابل توجهی حتی بیشتر از نفت خام داشته باشد اما در حوزه‌های گوناگون با دشواری‌هایی مواجه است که اگر از این مشکلات عبور نکنیم احتمال نابودی تدریجی این صنعت و هزاران میلیارد تومان سرمایهگذاری و ده‌ها میلیارد دلار سرمایهگذاری ارزی وجود دارد.
به‌طور مثال یکی از مشکلات در تکنولوژی این صنعت است که کارشناسان شش مشکل عمده برای آن استخراج کرده‌اند؛ قدیمی بودن نسبی فناوری ماشین‌آلات مورد استفاده در پتروشیمی‌های ایران به دلیل تحریم‌ها و ماهیت تقاضای داخلی، عدم توانایی واحدهای کوچک صنایع پاییندستی در مذاکره با شرکت‌های بین‌المللی، جایگاه ضعیف در تحقیق و توسعه، تمرکز دارندگان خارجی تکنولوژی بر انتقال آن به صورت بسته‌بندی شده و تمرکز این قراردادها بر دوش فاینانس به جای سرمایهگذاری مشترک، مشکل اخذ لیسانس در واحدهای پتروشیمی و سهم بیش از ۹۰ درصدی خرید تجهیزات و ماشین‌آلات از کل هزینه‌های صرف‌شده در تحقیق و توسعه از جمله مشکلات در حوزه تکنولوژی است.
رقابت منفی بین صادرکنندگان محصولات پتروشیمی، فقدان شرکت‌های تخصصی برای صادرات یکپارچه محصولات پتروشیمی، فقدان شرکت‌های تخصصی برای واردات محصولات پتروشیمی به منظور از بین بردن انحصار موجود، عدم لجستیک متوازن با رشد ظرفیت، ضعف در دیپلماسی اقتصادی و مناسبات تجاری با کشورهای هدف محصولات پتروشیمی، مشکلات موجود در زمینه لزوم دریافت مجوزهای فنی و بهداشتی در عرضه محصولات در بازارهای هدف، چالش‌های تامین مواد اولیه صنایع پاییندستی، مشکل فروش در عرضه داخلی محصولات پتروشیمی و سازوکارهای غیرهدفمند قانونی در ایجاد انگیزه صادرات محصولات پتروشیمی از دیگر تنگناهای این صنعت هستند.
– عدم توسعه لجستیک متوازن با رشد ظرفیت تولید
– همکاری و هماهنگی ضعیف و حداقلی در بخش بازرگانی (در موارد بسیار رقابت منفی)
– فعالیت جزیره‌‌ای شرکت‌ها و چندصدایی عرضه‌کنندگان ایرانی به جای تک‌صدایی و جنگ قیمتی
– ضعف مناسبات تجاری با کشورهای هدف محصولات پتروشیمی به منظور رفع موانع تعرفه‌ای، گمرکی، مالی و…
– خطر مواجهه با تعرفه‌های آنتی‌دامپینگ، آنتی‌سوبسید و موارد مشابه
– تضعیف برند جهانی صنعت پتروشیمی ایران
– عدم استفاده مطلوب از ابزارهای بازاریابی موجود و عدم حمایت از عملکرد تیم‌های موفق و شاخص
رقبا در خاورمیانه
روندها نشان می‌دهد در ایجاد ظرفیت و در گرفتن بازار جهانی پتروشیمی نیز رقابتی نفسگیر وجود دارد که می‌تواند برای آینده پتروشیمی ایران تهدید باشد. در منطقه خاورمیانه و آمریکا و از سوی دیگر تلاش هند و چین برای افزایش ظرفیت‌سازی در صنعت پتروشیمی در سال‌های اخیر و در آینده نه‌چندان دور را باید جدی گرفت.
برخی از تحولات صنایع پتروشیمی خاورمیانه به طور خلاصه عبارتند از:
– سهم اتیلن تولیدی خاورمیانه در حال افزایش است و تا سال ۲۰۱۹ در مجموع ۲۲ درصد کل اتیلن و جهان (به عنوان شاخص صنعت پتروشیمی) توسط شرکت‌های خاورمیانه تولید خواهد شد.
– در سال گذشته بیشترین طرح‌های جدید در این منطقه در کشورهای عربستان، عمان و امارات متحده عربی به بهره‌برداری رسیده است.
– پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که خاورمیانه تا سال ۲۰۱۶ با کمبود گاز به عنوان خوراک روبه‌رو شود.
– از طرح‌های سابیک، طرح تبدیل مستقیم نفت‌خام به محصولات شیمیایی است که مطالعات آن از سال ۲۰۱۴ آغاز شده و تا سال ۲۰۲۰ به بهره‌برداری خواهد رسید.
گلوی صادرات پتروشیمی ایران در پنجه چین
واقعیت این است که تحریم‌های آمریکا در دهه ۱۳۹۰ با رشد کمی صنعت پتروشیمی همزمان شدند و تولیدکنندگان ایرانی ناگزیر شدند در انتخاب مقاصد صادراتی، بازارهای هدف کمتری را در کانون توجه قرار دهند. آمارهای در دسترس به دست آمده از پژوهش یادشده نشان می‌دهد چین انحصارگر بزرگ خریدار فرآورده‌های پتروشیمی ایران است. انحصار خرید شرکت‌های چینی در این بخش یک نقطه ضعف است و چینی‌ها اگر اراده کنند می‌توانند با تبانی بر صادرات ایران اثر واقعی داشته باشند. با توجه به اینکه شرکت‌های چینی یا دولتی‌اند و یا از دستورهای دولت و حزب کمونیست چین اطلاعات کامل دارند این وضعیت کار را بدتر می‌کند. آمارهای در دسترس نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵ سهم چین از صادرات پلیمرها به مثابه یک گروه اصلی از فرآورده‌های پتروشیمی ۶۵ درصد از نظر ارزش صادرات بوده است.
سهم چین از صادرات مواد پایه و شیمیایی غیر از متانول از نظر ارزش صادرات در این سال نیز ۴۸ درصد بوده است که سه برابر بیشتر از مشتری بعدی ایران در این محصول است. بر اساس همین پژوهش سهم چین از صادرات آروماتیک‌ها ۵۸ درصد بوده که شش برابر مشتری بعدی ایران به حساب می‌آید. همین پژوهش نشان می‌دهد سهم چین از صادرات متانول ایران در سال ۱۳۹۵، ۶۴ درصد بوده است.
به نظر می‌رسد این میزان وابستگی صادرات به بازار یک کشور بزرگ‌ترین نقص صنعت ارزآور ایران در بلندمدت است و می‌تواند اختیار این صنعت را به انحصارگر تفویض کند و گلویش در پنجه این انحصارگر باشد.
نتیجه‌گیری
متاسفانه ایران در نگهداری از ثروت‌های طبیعی خود و نیز بی‌توجهی به ثروت‌های دیگر در موقعیت خطرناکی قرار دارد. ایران امروز صنعت نساجی، صنعت خودرو، صنعت لوازم خانگی، صنعت نفت و صنعت گاز را در شرایط رقابتی به سختی می‌تواند نگه دارد. حالا که در بدترین وضعیت قرار داریم و امیدواری برای برگشت نفت خام ایران به بازارهای جهانی چندان بالا نیست باید صنعت پتروشیمی خود را صیانت کنیم.
اتکا به توان سازندگان داخلی گره‌گشای توسعه صنعت پتروشیمی
عبدالرسول دشتی*- صنعت پتروشیمی به پشتوانه محصولات متنوع و ارزشمند خود توانسته با وجود موانع و محدودیت‌های صادراتی که کشور به واسطه تحریم‌ها با آن مواجه شده است، در افزایش درآمدهای غیرنفتی و توسعه و ایجاد اشتغال در مناطق مختلف کشور به ویژه مناطق محروم نقش به‌سزایی را ایفا کند.
در این میان اما صنعت پتروشیمی با چالش‌هایی از جمله تامین خوراک، جذب سرمایه و تامین مالی، تضامین طرح‌ها، دسترسی به تکنولوژی، تامین قطعات و… مواجه است .
با توجه به اهمیت ویژه توسعه صنایع پتروشیمی در رونق بخشیدن به سایر بخش‌های اقتصادی و ارزآوری برای کشور، انتظار می‌رود وزارت نفت به عنوان سازمان اصلی، شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان سازمان حاکمیتی و وزارت صنعت، معدن و تجارت به عنوان حامی صنایع کوچک این صنعت را تحت حمایت خود قرار دهند.
با توجه به شرایط موجود و همچنین واگذاری صنایع پتروشیمی بخش خصوصی در این حوزه لازم است این صنعت در تمام ابعاد مورد حمایت قرار گیرد به طور مثال از آنجایی که نقش این صنعت در افزایش اشتغال به ویژه در مناطق محروم کشور قابل چشم‌پوشی نیست می‌توان با راه‌اندازی تعاونی‌های محلی و واگذاری پروژه‌های خدماتی به آنها گام موثری در ایجاد اشتغال در مناطق عملیاتی که طرح‌های پتروشیمی در آن محل راه‌اندازی می‌شود برداشت.
از سوی دیگر در شرایطی که تحریم‌ها جذب سرمایه و تامین مالی طرح‌های پتروشیمی را با مشکل مواجه کرده است، بانک‌ها می‌توانند با تسهیل شرایط و تضامین برای صنعتگران با سابقه در تولید تجهیزات و قطعات مورد نیاز صنعت پتروشیمی نقش موثری در شکوفایی و توسعه این صنعت داشته باشند.
همچنین باید توجه داشت که مهم‌ترین ابزار قدرت پتروشیمی طی دهه‌های پس از پیروزی انقلاب اعتماد به توان متخصصان داخلی و رشد این بخش بوده است بنابراین انتظار می‌رود در این شرایط دولت با حمایت از سازندگان تجهیزات صنعت نفت و گاز ایران، صنعت پتروشیمی را در تامین تجهیزات و قطعات یاری کند.
در بحث تامین خوراک پتروشیمی‌ها لازم به ذکر است که با راه‌اندازی پالایشگاه گاز بید بلند خلیج فارس بخش عمده‌ای از خوراک گاز مورد نیاز مجتمع پتروشیمی بندر امام و طرح پتروشیمی گچساران که دومین تامین‌کننده خوراک مورد نیاز طرح های خط لوله اتیلن غرب است، تامین خواهد شد.
امید است با حمایت‌های دولت و مجلس تنگناها و چالش‌های پیش روی این صنعت برداشته شده و شاهد توسعه و شکوفایی بیش از پیش این صنعت باشیم