اما اینکه چرا حساب دریافتی تجاری کاهش پیدا کرده، موضوعی است که برخی به سیاسی‌بازی‌های این هلدینگ نسبت می‌دهند. عبدالرضا داوری از نزدیکان سابق احمدی‌نژاد در توئیتی ادعا کرد: «برخی منابع از سقوط شدید سود شستا در سال 1401 خبر می‌دهند که علت آن سیطره جبهه پایداری بر شستاست. از حسین عامریان، مدیرعامل سابق صندوق فولاد که به‌دلیل توهین به مجلس برکنار، اما معاون مالی شستا شد، گرفته تا سفره فامیلی مدیران صادق محصولی در شرکت‌های شستا، این فاجعه را رقم زده‌اند.»
صرف‌نظر از اظهاراتی که همواره درباره شستا مطرح می‌شود، افت سودآوری این مجموعه مورد تایید است. نکته قابل تأمل آنکه در مقابل کاهش دریافتی تجاری که مؤید رخوت در شرکت‌هاست، حساب دریافتی غیرتجاری که نشان‌دهنده میزان پرداخت تسهیلات، پاداش و دیگر پرداخت‌های داخلی به پرسنل شرکت است، به شدت افزایش یافته است. یعنی شرکت، در عین حال که فعالیت کمتری داشته اما به پرسنل خود پرداختی بیشتری داشته و پاداش‌های صعودی پرداخت کرده است.
شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی معروف به شستا، یکی از بزرگترین شرکت‌های ایران و بورس، دارای 9 هلدینگ بزرگ است که شش هلدینگ آن در بورس حضور دارند. این شرکت و زیرمجموعه‌هایش همواره دارای حواشی مختلفی بوده‌اند. انتصاب‌های مدیریتی، فساد مالی، رانت و غیره از جمله اخبار جنجالی این مجموعه بزرگ بوده است.
شش هلدینگ شستا سهامی عام بوده و سهم آنها در بورس معامله می‌شود. سرمایه‌گذاری نفت، گاز و پتروشیمی تأمین (با نماد تاپیکو)، کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران (با نماد حکشتی)، سرمایه‌گذاری صبا تامین(با نماد صبا)، سرمایه‌گذاری صدر تامین(با نماد تاصیکو)، سرمایه‌گذاری دارویی تامین(با نماد تیپیکو) و سرمایه‌گذاری سیمان تأمین (با نماد سیتا) شرکت‌های بورسی زیرمجموعه شستا هستند که ارزش بازار این شرکت‌ها 465 هزار میلیارد تومان برآورد شده و طی یک سال گذشته این ارزش، 62 درصد رشد یافته است. صنایع عمومی تأمین، مدیریت توسعه انرژی تأمین و خدمات ارتباطی رایتل نیز به گفته مدیران شستا در حال طی کردن مراحل ورود به بورس هستند. سه شرکت سرمایه‌گذاری دارویی تأمین، شیمیایی تأمین و صدر تأمین تحت سهامداری شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی به ترتیب پرتفوی‌هایی متشکل از سهام شرکت‌های دارویی، شیمیایی و فلزات اساسی دارند.
رشد ارزش بازار شرکت‌ها
روند رو به رشد شاخص‌های بورسی در ماه‌های گذشته، سبب افزایش ارزش بازار شرکت‌های بورسی شده است. بررسی ارزش بازار در آخرین روز هفته گذشته، نشان می‌دهد که نسبت به سال گذشته ارزش بازار شستا و هلدینگ‌های آن بالای 62 درصد رشد کرده است. این رشد سبب ایجاد فضای بهتری در خصوص سهام شرکت در بازار در حوزه بررسی ارزش خالص دارایی شده است.
رشد ارزش خالص دارایی‌های شستا و هلدینگ‌ها
برای تحلیل سهام شرکت‌های سرمایه‌گذاری در بورس، یکی از مهمترین مقوله‌های تحلیلی، مسئله ارزش خالص دارایی است که در بازار سرمایه به (NAV) معروف است. با محاسبه «ان‌ای‌وی» می‌توان به میزان ریسک سهام شرکت در زمان خرید و فروش آن پی برد. به زبان ساده‌تر، ارزش خالص دارایی با کم کردن ارزش روز دارایی بر ارزش روز بدهی و تقسیم آن بر تعداد سهام به‌دست می‌آید. مفاهیمی مانند (P/NAV) یا (نسبت قیمت بر «ان‌ای‌وی») به معامله‌گران کمک می‌کند تا تصمیمات مالی خود را با دانش بیشتری اخذ کرده و در مواجهه با نوسانات بازارهای مالی، تصمیمات بهتری بگیرند. (حرف P در این نسبت از واژه Price گرفته شده که به‌معنای قیمت است و بخش NAV هم مخفف عبارت Net Asset Value و به‌معنای خالص ارزش دارایی است.) اگر P/NAV بالای عدد 100 باشد به مفهوم ارزش دارایی شرکت به ازای هر سهم از قیمت پایانی آن کمتر است و در صورت بالاتر بودن از عدد 100 یعنی ریسک خرید بالاست. اگر زیر عدد 100 باشد، نشان از کم‌ریسک بودن خرید سهام آن است، البته به معنی بدون ریسک بودن نیست و یک تحلیل قطعی ارائه نمی‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که «ان‌ای‌وی» تمام شرکت‌های مورد مطالعه زیر 100درصد هستند.
فساد در شرکت‌های زیرمجموعه شستا
حرف و حدیث پشت سر شستا کم نیست. این شرکت بزرگ و هلدینگ‌های آن همواره با شایعات و رخدادهای زیادی همراه بوده‌اند. در تیرماه سال 1401، مجلس، طرح تحقیق و تفحص از شرکت شستا را در فاصله سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ تصویب کرد. در همین رابطه، چندی پیش، علی خضریان، نماینده تهران و رئیس هیئت تحقیق و تفحص مجلس شورای اسلامی از شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی در تشریح اقدامات صورت‌گرفته از سوی هیئت تحقیق و تفحص در سال گذشته گفت: «موضوع تحقیق و تفحص از شستا در سال ۱۴۰۰ و در پی وصول برخی مستندات از بروز تخلفات عدیده مالی در شرکت‌های تابعه شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی (شستا) طی سال‌های گذشته با درخواست اینجانب در مجلس مطرح شد که منجر به برگزاری جلسات متعددی در کمیسیون اقتصادی مجلس برای تصویب کلیات و محورهای این موضوع شد.» هرچند معلوم نیست که کار به کجا رسیده و نتیجه تحقیق و تفحص چه شد، اما این موضوع گویای وجود مشکلات در این هلدینگ بزرگ است. یکی از جنجالی‌ترین موارد، همکاری بابک زنجانی با شستا و زیرمجموعه‌های آن بود. همچنین در شهریورماه سال گذشته یکی از مدیرعاملان هلدینگ شستا به دلیل فساد مالی دستگیر شد.
انتصابات؛ مشکل همیشگی شستا
یکی از مهمترین موارد تحلیلی شرکت‌های بورسی، شخص مدیرعامل شرکت، میزان توانایی‌ها و تخصص اوست. در بسیاری از موارد، عزل و نصب یک مدیرعامل، روند قیمتی سهام شرکت را دگرگون می‌کند. اما در شرکت‌های بورسی که یک طرف آن دولت است، همواره این شرایط به بدترین شکل ممکن پدیدار می‌شود؛ چراکه در همه دولت‌ها موضوع انتصابات در شستا و هلدینگ‌های آن یک موضوع جنجالی بوده است. در دولت سیزدهم هم این مشکل وجود دارد. از سال 1400 پس از برکناری محمد رضوانی‌فر، به‌عنوان سرپرست مجموعه شستا منصوب شد و پس از آن علی رستمی در آبان‌ماه گذشته به جای شجاعی‌برهان آمد. سپس ابراهیم بازیان به‌عنوان سرپرست جدید شستا منصوب شد. اخیرا هم انتصاب یکی از مدیران شرکت زیرمجموعه شستا خبرساز شده و صحبت از نزدیکان مقامات دولت احمدی‌نژاد در شستاست.
نکته قابل‌توجه در خصوص عزل و نصب‌های چندباره مدیران شستا در طول چند ماه که انتقادات زیادی را از سوی کارشناسان در بر داشته، این است که اولاً این امر با توجه به وضعیت چالش‌برانگیز مالی تأمین اجتماعی و مشکلاتی که مستمری‌بگیران و بازنشستگان با آنها دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، نشان‌دهنده عدم ثبات در رأس هرم سازمان تأمین اجتماعی و مجموعه عظیم شستا است. ثانیاً انتخاب ابراهیم بازیان که بررسی سوابق‌اش نشان می‌دهد وی در سال ۱۳۸۹ شهردار ارومیه بوده، در پی عملکرد ضعیفش با هشت رای موافق و یک رای مخالف از سوی شورای شهر ارومیه برکنار شد. اما حالا سکان مدیریت یکی از بزرگترین نهادهای اقتصادی به او سپرده شده است. این شرایط برای سهامدار، وضعیت ناامنی را برای دادوستد سهام آن ایجاد می‌کند.
سابقه شستا و هلدینگ‌های آن
شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی (شستا) که اکنون یکی از بزرگترین و گسترده‌ترین هلدینگ‌های اقتصادی ایران است، در سال ۱۳۶۵ به‌صورت یک شرکت سهامی خاص با هدف «مدیریت منابع مالی و سودآوری برای اعضای صندوق تأمین اجتماعی» تاسیس و در سال ۱۳۷۹ به سهامی عام تبدیل شد. اگر چه بیمه‌شدگان سازمان تأمین اجتماعی، مالکان اصلی شستا محسوب می‌شوند اما اداره آن در دست هیئت‌مدیره‌ای است که از سوی رئیس این سازمان تعیین می‌شوند. رئیس سازمان تأمین اجتماعی هم با حکم وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی انتخاب می‌شود که تسلط دولت را بر این شرکت نشان می‌دهد. براساس مشاهدات در اطلاعات روزنامه رسمی ایران، بیش از پنجاه شرکت و بانک و کارخانه که بسیاری از آنها شرکت‌ها و کارخانه‌های مصادره‌ای هستند و به ازای مطالبات این سازمان از دولت به تأمین اجتماعی واگذار شده‌اند، در زیرمجموعه شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی قرار دارند.
هلدینگ‌های زیرمجموعه شستا خود از شرکت‌های بزرگ ایران و بورس هستند. هلدينگ تاپیكو با در اختیار داشتن ۸۵ شرکت مديريتی و غیرمديريتی در صنايع نفت، گاز، پتروشیمی، صنايع تاير و سلولزی در حال فعالیت است. امروزه این شرکت پس از دو دهه فعالیت اقتصادی به یکی از مهمترین و سودآورترین شرکت‌ها در فهرست ۱۰ شرکت اول بازار سرمایه ایران به حساب می‌آید. گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران در بازار حمل‌ونقل و خدمات دریایی سهم عمده‌ای دارد. این شرکت دارای ناوگانی با ۱۳۸ فروند شناور (تا تاریخ انتهای خرداد ۱۴۰۱) است که شامل انواع کشتی‌های کانتینربر، فله‌بر، حمل کالای عمومی، تانکر، مسافری، رو-رو، فراساحل و خدمت‌رسان با مجموع ظرفیت حمل ۵ میلیون تن است. براساس آخرین اطلاعات مؤسسات معتبر بین‌المللی (آلفالاینر)، حکشتی در بین شرکت‌های بزرگ حمل‌ونقل کانتینری دارای رتبه ۱۵ (آگوست ۲۰۲۰)جهانی است. در سال ۱۴۰۰ گروه کشتیرانی موفق به حمل 9/22 میلیون تن انواع کالا شد که این میزان حمل نسبت به سال ۱۳۹۹، ۴۹ درصد رشد داشته است. همچنین میزان واردات و صادرات غیرنفتی این شرکت از ۱۴ میلیون تن در سال ۱۳۹۹ به 9/18 میلیون تن در سال ۱۴۰۰ رسید که ۳۵ درصد افزایش یافته است.
شرکت سرمایه‌گذاری صبا تأمین (سهامی عام) از شرکت‌های زیرمجموعه شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی است. از شرکت‌های تابعه صبا تأمین می‌توان به کارگزاری صبا تأمین، کارگزاری بیمه تأمین آینده، خدمات مدیریت صبا تأمین، سرمایه‌گذاری هامون‌صبا و سبدگردان اندیشه صبا اشاره کرد. شرکت سرمایه‌گذاری صدرتأمین در سال 1378، با سرمایه ثبتی یک میلیارد ریال، تحت پوشش شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی (شستا) به‌عنوان یکی از هلدینگ‌های تخصصی در حوزه صنایع کاشی و سرامیک در قالب سهامی خاص تأسیس شد. در سال 1387 و با توجه به سند چشم‌انداز شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی (شستا)، جهت‌گیری جدیدی برای هلدینگ صدرتامین تعیین و ورود به حوزه صنعت کانی‌‌های فلزی و غیرفلزی در دستور کار این هلدینگ قرار گرفت.
شرکت سرمایه‌گذاری دارو تأمین (تیپیکو) یک هلدینگ تخصصی در صنعت داروسازی و از زیرمجموعه‌های شستا است. درآمد اصلی شرکت‌های زیرمجموعه هلدینگ دارویی صدرتأمین، از محل تولید و فروش داروهای انسانی و دامی و مواد اولیه دارویی است.
سرمایه سیتا سال ۱۳۸۴ از مبلغ یک میلیارد تومان به 170 میلیارد تومان و مرحله بعد در همین سال به مبلغ 250میلیاردتومان از محل مطالبات حال‌شونده افزایش یافت. سال مالی شرکت از اول خرداد هر سال آغاز و تا پایان اردیبهشت سال بعد پایان می‌یابد. این شرکت یک هلدینگ تخصصی در صنعت سیمان، ساختمان، حمل‌ونقل و صنایع وابسته است. در حال حاضر شرکت سرمایه‌گذاری سیمان‌تأمین جزو واحدهای تجاری فرعی شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی است. در سالی که گذشت شرکت سرمایه‌گذاری سیمان تأمین (سهامی عام) به‌رغم بسیاری از مشکلات اقتصادی که به‌صورت سیستماتیک منجر به رشد اقتصادی منفی و کاهش بودجه‌های عمرانی و فقدان بازارهای هدف صادراتی شد، توانست در میزان فروش و صادرات بین شرکت‌های سیمانی رتبه اول را کسب کند و با افزایش درآمد و کاهش و کنترل هزینه‌های تولید و همچنین مدیریت منابع انسانی، موفق شد با کسب سود بیش از دو برابری نسبت به سال قبل به اهداف مالی و عملیاتی گروه دست یابد.
کاهش شدید دارایی‌های شرکت شستا و هلدینگ‌ها
ترازنامه و صورت‌های مالی دوره 9ماهه شرکت شستا و هلدینگ‌ها نشان می‌دهد که دارایی‌های آنها کاهش شدیدی داشته‌اند. دلیل اصلی این کاهش به افت شدید حساب دریافتی تجاری در ترازنامه شرکت‌ها است.
در حقیقت در دوره مالی 9 ماهه حساب دریافتی تجاری کاهش یافت، اما در مقابل حساب دریافتی غیرتجاری که به اعطای تسهیلات به پرسنل و پاداش و مقوله‌هایی شبیه این هستند، افزایش چند 10 درصدی داشته‌اند.
برای تشریح این موضوع باید گفت که در سمت راست ترازنامه‌های شرکت‌ها دو حساب مهم وجود دارد که گویای شرایط تجاری و دادوستد و فروش کالا و خدمات و رخدادهای عملیاتی شرکت و همچنین میزان اعطای تسهیلات و پاداش به پرسنل خود است. نام این حساب‌ها دریافتی تجاری و غیرتجاری نام دارد. اسناد دریافتی تجاری یعنی حساب‌هایی که از مطالبات ناشی از فعالیت مستمر و اصلی واحد تجاری ایجاد می‌شود. به‌عبارت بهتر این مطالبات یا ناشی از فروش کالا یا ارائه خدمات است. به‌عنوان‌مثال در یک کسب‌وکاری که به خریدوفروش محصول خاصی می‌پردازد، فروش آن محصول باید در اسناد دریافتی تجاری قید شود. اسناد دریافتی غیرتجاری در مقابل تجاری قرار دارد و ناشی از مطالباتی است که از فعالیت اصلی و مستمر واحد تجاری نشأت نمی‌گیرد. ازجمله این مطالبات می‌توان به پاداش کارکنان، وام پرداختی به اشخاص اعم از حقیقی یا حقوقی اشاره کرد.
در واقع، شرکت‌ها، واحدهای اقتصادی و به‌طور کلی هر مجموعه‌ای که یکسری از خدمات یا محصولات را به مشتریان خود ارائه می‌دهند، باید برای بررسی دارایی‌ها، میزان خرید، فروش و حتی پرداخت دستمزد به کارکنان خود یکسری حساب و دفتر مالی داشته باشند. حساب‌های دریافتی تجاری یکی از انواع حساب‌های مالی است که جزئیات ارائه خدمات یا محصول به مشتریان به‌صورت دقیق در آن ثبت می‌شوند. البته بایستی توجه داشته باشید که حساب دریافتی انواع مختلفی دارد که نوع تجاری فقط یکی از آنها محسوب می‌شود و در عین حال معنی مختص به خود را دارد. در صورتی که مطالبات یک شرکت در راستای فعالیت‌های اصلی آن بوده و در ازای فروش محصول یا ارائه خدمات به مشتریان ایجاد شده باشد، حساب دریافتی از نوع تجاری است.
زیان خالص شستا و وضعیت متفاوت هلدینگ‌ها
براساس فعالیت شرکت شستا و هلدینگ‌های زیرمجموعه‌اش، سود خالص شرکت شستا کاهش 573 میلیارد تومانی داشته که همان مشکلات فعالیت تجاری بر شستا تأثیر عمیقی گذاشته است و هزینه‌های شرکت‌های هلدینگ رشد داشت.
در مجموع می‌توان گفت که وضعیت شستا و هلدینگ آنها در شرایط اقتصادی فعلی، وضعیتی متزلزل بوده و در صورت تداوم این وضعیت، همانگونه که شستا با زیان خالص همراه شده است، شرکت‌های دیگر نیز با زیان سنگینی همراه خواهند شد. نکته مهم دیگر در پایان اینکه ممکن است صورت‌های تلفیقی شستا یعنی مجموع صورت‌های مالی شرکت‌های زیرمجموعه سبب شود که شستا سود نشان دهد، اما واقعیت‌های مالی ترازنامه و صورت سود و زیان خود شستا نشان از شرایط بد این شرکت در ماه‌های اخیر دارد.
