بر اساس آمارها در سال ۱۳۹۸، رقم کل درآمدهای دولت از محل مالیات ۱۴۱.۲ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال گذشته آن به میزان ۲۹.۲ درصد رشد کرده است. کل درآمدهای مالیاتی در سال ۱۳۹۷ به میزان ۱۰۹.۲ هزار میلیارد تومان بود.
مالیات به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین درآمدهای پایدار دولت‌ها، شامل دو نوع مستقیم و غیرمستقیم (مالیات بر کالا و خدمات) می‌شود. مالیات مستقیم همواره به‌عنوان سازوکاری برای تنظیم و تخصیص منابع و ثروت در اقتصاد و جامعه به کار گرفته می‌شود. در مقابل، مالیات غیرمستقیم بیشتر از نظر کارکرد درآمدزایی آن برای دولت‌هاست که اهمیت می‌یابد. با این توضیحات نگاهی به ترکیب درآمدهای مالیاتی دولت در سال ۱۳۹۸ و تغییرات یک‌ساله آن می‌اندازیم.
رشد بیشتر مالیات غیرمستقیم نسبت به مستقیم
طبق آمارهایی که اخیراً سازمان امور مالیاتی کشور منتشر کرده، از میزان کل درآمدهای مالیاتی ۱۴۱.۲ هزار میلیارد تومانی که طی سال ۱۳۹۸ جمع‌آوری شده است، ۸۲.۲ هزار میلیارد تومان مالیات مستقیم و ۵۸.۹ هزار میلیارد تومان آن مالیات غیرمستقیم بوده است. به بیان دیگر، نسبت درآمد مالیات‌های مستقیم به کل مالیات‌ها در این سال ۵۸.۲ درصد بوده و ۴۱.۷ درصد دیگر مربوط به مالیات کالاها و خدمات بوده است. این ترکیب درآمدی در سال ۱۳۹۷ برای مالیات‌های مستقیم ۵۹ درصد و برای مالیات‌های غیرمستقیم ۴۱ درصد بوده است.
بنابراین طی این یک سال ترکیب اصلی مالیاتی به نفع مالیات‌های غیرمستقیم تاحدودی تغییر کرده است. مبلغ مالیات‌های مستقیم در سال ۱۳۹۸ به میزان ۱۷.۷ هزار میلیارد تومان (رشد ۲۷ درصدی) افزایش یافته و از ۶۴.۵ به ۸۲.۲ هزار میلیارد تومان بالغ شده است. اما درآمدهای مالیاتی غیرمستقیم طی این یک سال ۱۴.۳ هزار میلیارد تومان (رشد ۳۲ درصدی) افزایش یافته و از ۴۴.۶ به ۵۸.۹ هزار میلیارد تومان رسیده است. بنابراین مشخص می‌شود میزان رشد مالیات غیرمستقیم از مالیات مستقیم طی این یک سال بیشتر بوده است.
نیازهای فوری درآمدی فرصت ایجاد زیرساخت‌های لازم برای اخذ مالیات مستقیم را به‌گونه‌ای سلب می‌کند که ناگزیر دولت‌ها به سمت کسب درآمد از شیوه مالیات کالاها و خدمات می‌روند که به قولی نقدترند و کمتر نیاز به منابع اطلاعاتی و تکنیک دارند.
مالیات مستقیم در صورتی که مطابق یک برنامه دقیق، جامع و هدفمند باشد، می‌تواند برای رشد اقتصاد جامعه کمک‌کننده باشد، ولی اگر قرار باشد رشد تعرفه‌های مالیاتی تنها برای آن بخش از جامعه شفاف، رسمی و مالیات‌دهنده (مانند کارمندان بخش خصوصی و دولتی) باشد، نه‌تنها به این رشد کمکی نمی‌کند، بلکه برعکس موجب افزایش نابرابری و نارضایتی خواهد شد. از همین رو، لازم است به‌جای افزایش نامعقول تعرفه‌ها به بخش‌هایی که از تور مالیاتی می‌گریزند، رجوع کرد و گستره تور را افزایش داد. مهم‌تر از این، استفاده از تکنیک‌هایی است برای احصا و اخذ تصاعدی مالیات از کسانی که در بخش‌های اقتصاد نامولد پول‌های بادآورده زیادی به جیب می‌زنند. این اقدام می‌تواند هم منابع را به مسیرهای مولد هدایت کند و هم نابرابری درآمدی را که بیشتر از همین مسیرها رشد می‌کند، کاهش دهد. یکی دیگر از مالیات‌های مستقیم مفید مالیات بر ارث و میراث است که امکان جابه‌جایی طبقاتی در جامعه را سهل‌تر و رقابت را عادلانه‌تر می‌کند.
بنابراین همه بخش‌های مالیات مستقیم از نظر این‌گونه کارکردها به یک اندازه اهمیت ندارند. مالیات مستقیم سه بخش مالیات بر اشخاص حقوقی، مالیات بر درآمدها و مالیات بر ثروت دارد. طبق آمارهای سازمان امور مالیاتی کشور مالیات اشخاص حقوقی ۴۲.۵ هزار میلیارد تومان بوده که خود شامل علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی (۴.۱ هزار میلیارد)، عملکرد شرکت‌های دولتی (۹.۲ هزار میلیارد تومان)، نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی ( ۱۲.۵ میلیارد تومان)، اشخاص حقوقی غیردولتی ( ۲۵.۸ هزار میلیارد) و مالیات شرکت‌های زیرمجموعه آستان قدس (۴۲.۶ میلیارد تومان) و مواردی دیگر می‌شود.
کاهش مالیات شرکت‌های دولتی
در ارتباط با وضعیت مالیات‌گیری در سال ۱۳۹۸، بخش مالیات اشخاص حقوقی کمترین رشد را نسبت به دیگر بخش‌ها داشته است. مالیات اشخاص حقوقی در سال ۱۳۹۷ رقمی به مبلغ ۴۱.۶ هزار میلیارد تومان بوده است و در سال ۱۳۹۸ کمتر از ۱۰۰۰ میلیارد تومان افزایش داشته که دلیل اصلی آن هم کاهش مالیات علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و عملکرد شرکت‌های دولتی بوده که به ترتیب ۵۴ و ۲۲ درصد کمتر مالیات داده‌اند. همین‌طور مالیات بنیادها و نهادهای انقلاب اسلامی که از ۱۹.۵ به ۱۲.۵ میلیارد تومان کاهش یافته است. در مقابل همه این کسری‌ها را مالیات اشخاص حقوقی غیردولتی با افزایش ۵۰۰۰ میلیارد تومانی جبران کرده است. در سال ۱۳۹۸ یک ردیف مالیاتی جدید در این بخش اضافه شده که مربوط به شرکت‌های زیرمجموعه ستاد اجرایی و نیروهای مسلح است. مجموع مالیات این دو بخش هم ۷۸۰ میلیارد تومان بوده است. بنابراین کل درآمدهای مالیاتی بخش عمومی غیردولتی که با عنوان نهادها و بنیادها شناخته می‌شوند، تنها ۷۹۳ میلیارد تومان است.
رشد ۹۴ درصدی مالیات مشاغل
مالیات بر درآمدها هم ۳۱.۲ هزار میلیارد تومان عایدی داشته که شامل حقوق کارکنان عمومی (۷.۲ هزار میلیارد)، کارکنان بخش خصوصی (۸۰۰۰ میلیارد)، مشاغل (۱۱.۵ هزار میلیارد)، مستغلات (۱.۵ هزار میلیارد) و متفرقه (۲.۷ هزار میلیارد) می‌شود.
یکی از بیشترین رشدهای مالیاتی طی یک سال مورد بحث در این بخش صورت گرفته است. در سال ۱۳۹۷ درآمد مالیات‌های این بخش (مالیات بر درآمد) ۱۹.۱ هزار میلیارد تومان بوده است. این رشد بالا بیشتر مرهون مالیات مشاغل بوده که رشد ۹۴ درصدی داشته است. همین‌طور مالیات کارکنان بخش خصوصی ۴۲.۸ درصد رشد کرده است. رشد مالیات کارکنان بخش عمومی هم ۳۵.۸ درصد، اما مستغلات منفی ۲۱ درصد بوده است.
عایدی دو برابری مالیات بر ثروت
بخش سوم مالیات‌های مستقیم مالیات بر ثروت است که درآمد دولت در این بخش از بقیه کمتر و به میزان ۸.۳ هزار میلیارد تومان بوده است. مالیات بر ارث که در این بخش قرار دارد، عایدی ۶۱۶ میلیارد تومانی داشته است.
با اینکه این بخش درآمدهایی بسیار کمی برای دولت دارد، اما رشد این بخش طی یک سال یاد شده بیش از دو برابر بوده است. در سال ۱۳۹۷ درآمدهای دولت در این بخش ۳.۷ هزار میلیارد تومان بوده که به ۸.۳ میلیارد تومان رسیده است. این میزان رشد در اصل به دلیل ردیف نقل و انتقال سهام به دست آمده که از ۶۵۳ میلیارد به ۳.۹ هزار میلیارد تومان رسیده است. به بیان دیگر، درآمد سال گذشته دولت از ردیف مالیات سهام به‌تنهایی بیشتر از کل درآمد دولت از بخش مالیات بر ثروت بوده است. احتمالاً این موضوع یکی از دلایل رغبت دولت برای حمایت از رشد بورس است که در ماه‌های پایانی سال گذشته به ثمر نشست. اما با این حال در همین دو ماه گذشته از سال جاری، رشد شاخص بورس بسیار بیشتر از کل سال گذشته بوده که می‌تواند درآمد خوبی نصیب دولت کند.
حال در بخش مالیات بر کالا و خدمات یا مالیات غیرمستقیم، فروش فرآورده‌های نفتی ۶.۹ هزار میلیارد، عوارض خروج از کشور ۱.۱ هزار میلیارد، فروش سیگار ۷۸۶ میلیارد تومان، نقل و انتقال اتومبیل ۱.۴ هزار میلیارد تومان و شماره‌گذاری خودرو ۵۳۴ میلیارد تومان، ارزش افزوده ۳۹ هزار میلیارد تومان و مصرف سیگار ۱.۷ هزار میلیارد تومان درآمد داشته است.
این بخش هم رشد بالایی نسبت به سال ۱۳۹۷ داشته است. درآمد دولت در این سال از مالیات کالا و خدمات به میزان ۴۴.۶ هزار میلیارد تومان بوده که در سال گذشته به ۵۸.۹ رسیده است. ۱۰ هزار میلیارد تومان از این رشد مربوط به مالیات بر ارزش افزوده بوده است.