قربانگاه طبقه متوسط

بهراد مهرجو: هیچ اتفاقی به اندازه کسب سودهای ناگهانی برای طبقه متوسط حقوق‏بگیر جذاب نیست: «اگر سال قبل ۱۰ میلیون تومان در یک کارگزاری بورس سرمایه‏گذاری می‏کردید، این رقم اکنون به ۲ میلیارد تومان رسیده بود.»‏ این محاسبه کسب سود کاملا دقیق است. سرمایه‏گذاران عادی و طبقه متوسط که متکی به درآمدهای ناشی از حقوق و دستمزد هستند، هم به شدت از این روش‏ها برای افزایش دارایی‏ استقبال می‏کنند. بازار سرمایه با همین رقم‏های جذاب و دست‏های بسته سرمایه‏گذاران برای حضور در بازارهای دیگر، به اصلی‏ترین محل انباشت دارایی‏های مردم در سال ۹۹ تبدیل شده‏ است. اما حباب بورس چه زمانی می‏ترکد؟ تقریبا هیچ پاسخ دقیقی در این مورد وجود ندارد. اما در میان اقتصاددانان در مورد یک گزاره اجماع وجود دارد، ‏اینکه بالاخره این وضعیت تمام می‏شود. 

بازار سرمایه به کدام سمت می‏رود؟‏

یک دهه قبل مهم‌ترین کار فرهنگی بازار سرمایه، تشویق مردم به خرید سهام بود. تقریبا هر کارگزاری متوسط ۱۰ درصد از بودجه خود را صرف تشویق شهروندان به خرید سهام می‏کرد. آگهی‏های تلویزیونی هم یکی پس از دیگری با همین هدف پخش می‏شد. اما از ابتدای بهار امسال وضعیت متفاوت شده ‏است. تعداد قابل توجهی از شهروندان ایرانی برای دریافت سودهای بیشتر به سمت بازار سرمایه می‏روند. اما فعلا شرایط بازار سرمایه از تشویق به سهامداری عبور کرده ‏است. اوضاع بازار سرمایه به شکلی درآمده که از بورس نیویورک بیشتر سود می‏دهد. در تمام سا‏ل‏های گذشته بیشترین میزان رشد شاخص مربوط به فردای اعلام توافق برجام بود که شاخص بازار سرمایه ۲ هزار و ۴۳۵ واحد رشد کرد. اما این افزایش شاخص مربوط به دورانی بود که حرکت بازار بر اساس منطق خرید و فروش شکل می‏گرفت و پس از آن مسیر به سمت ثبت رکوردهای جدید پیش رفت. بازار سرمایه در بهار امسال خط و ربطش را از تمام بازارهای دیگر جدا کرده ‏است. طی یک‌سال گذشته سکه به طور متوسط ۳۰ درصد، دلار ۲۰ درصد، مسکن ۶۲ درصد و بازار سرمایه ۲۳۲ درصد رشد را تجربه کرده ‏است. بر این اساس نسبت بازدهی بازار سرمایه با هیچ‏کدام از بازارهای مالی دیگر قابل قیاس نیست. در همین دوره زمانی متوسط تورم کشور ۴۱ درصد بوده ‏است. برهمین اساس سرمایه‏گذاری در بازارهای دلار و سکه سود قابل توجهی نداشته، ولی مسکن ۲۰ درصد بالاتر از تورم سود داده و بورس هم ۲۱۲ درصد بیش از نرخ تورم به سپرده‏گذاران سود رسانده‏ است. 

بورس چطور می‏تازد؟ 

۵,۴ برابر. این رقم رشد شاخص بورس در فروردین ۹۸ در قیاس با فروردین ۹۷ است. در فروردین امسال هم بورس رشد ۵۰ درصدی را تجربه کرد. بر اساس تحلیلی که یکی از فعالان بخش ‏خصوصی ارائه داده: «این رشد بی‌سابقه زمانی اتفاق افتاده که بنگاه‌های اقتصادی از یک طرف فشار تحریم اقتصادی را تحمل کرده و از طرف دیگر شیوع بیماری کرونا، باعث کاهش تقاضا و همچنین کاهش عرضه به‌علت مشکلات پیش‌آمده در زنجیره تامین بوده‌اند.» در همین دوره زمانی نسبت قیمت به عایدی در بورس تهران به عدد ۱۷ درصد رسیده‏ است. بورس نیویورک هم همین شرایط را دارد. البته با یک تفاوت بزرگ: «تورم آنها ۱.۵ درصد و تورم ایران ۴۱.۵ درصد است.» 

چرا شاخص بورس پرواز کرد؟ 

ساده‏ترین و تکراری‏ترین دلیل برای رشد شاخص بورس مربوط به افزایش حجم نقدینگی است. نقدینگی تا آذرماه سال گذشته نزدیک به ۲۸ درصد افزایش داشته ‏است. این رقم تقریبا طی یک دهه گذشته بی‏سابقه بوده و میزان آن را به ۲۲۸۲ هزار میلیارد تومان رسانده ‏است. در همین دوره زمانی ارزش پول ملی هم با تورم ۴۰ درصدی کاهش قابل توجهی را  تجربه کرده ‏است. وضعیت بازارهایی مانند طلا و ارز هم چندان قابل اتکا نیست و سرمایه اولیه برای ورود به بازارهایی مانند مسکن هم بالاتر از اندازه پس‌انداز راکد طبقه متوسط است. کاهش تعداد معاملات مسکن در فروردین ماه نیز این موضوع را تایید می‏کند. همزمان وضعیت دارایی شرکت‏ها به دلیل رشد قیمت ارز هم افزایش داشته و با وجود رکود اقتصادی و شرایط وخیم تولید، آنها را در بازار سرمایه سودده نشان می‏دهد. از سوی دیگر کاهش نرخ سود بانکی، مردم عادی را به حضور در بازارهای دیگر تشویق کرده و در شرایطی که امکان خرید طلا، ارز و مسکن وجود ندارد، بازار سرمایه به عنوان هدفی کم‌ریسک شناخته شده‏ است؛ درحالی که ریسک در ذات بازار سرمایه است. غیرواقعی بودن استهلاک دارایی‌ها، به‌خاطر عدم تجدید نظر در ارزش دارایی‌ها با وجود رشد تورم و تقسیم سود غیرواقعی بین سهامداران نیز دلیل دیگری به حساب می‏آید که باعث شده سهامداران به سمت بازار حرکت کنند. 

اتفاقات نادر بورس ایران چیست؟ 

تقریبا در هیچ بورسی در جهان امکان رشد ۳۰۰ هزار میلیارد تومانی در جریان معاملات یک روز وجود ندارد، ولی این اتفاق در هشتمین روز اردیبهشت در بورس تهران رخ داد و شاخص بورس با عبور از مرز ۸۲۰ هزار واحد، یک رکورد تاریخی به نام خود ثبت کرد. یک روز قبل‏تر ترکیب سهامداران حقیقی به حقوقی هم تحول بزرگی پیدا کرد و از مرز ۱۵۱۵ میلیارد تومان فراتر رفت. در حال حاضر تعداد سهامداران حقیقی بورس تهران به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته است. یک‌سال قبل تعداد سهامداران فعال بورس تنها ۱,۵ میلیون نفر بود، درحالی که بیش از ۱۰ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر کد سهامداری داشتند. این رقم مدتی بعد به ۱۳ میلیون نفر رسید. تعداد سهامداران بورس تا سه سال قبل تنها ۳.۵ میلیون نفر بود. پیش‏بینی‏ها نشان می‏دهد با توجه به رکود دامنه‏دار بازارهای مالی و شرایط حاکم بر اقتصاد ایران، طی هفته‏های آینده باز هم به تعداد فعالان بازار سرمایه اضافه شود. البته در همین وضعیت باز هم عرضه سهام دولتی هیچ تمایلی را در میان سهامداران ایجاد نکرده؛ به طوری که تنها ۱۲ درصد از این سهام فروخته شده ‏است. این عدد نشان می‏دهد که همچنان سرمایه‏گذاران به دولت در بازار اطمینان ندارند. 

هجوم مردم به بورس به کجا می‏رسد؟

سایت اقتصادآنلاین چند روز پیش گزارشی منتشر کرده بود که نشان می‏داد مالکان واحدهای مسکونی خانه‏هایشان را رهن کامل می‏دهند و پول آن را به بورس می‏برند: «یکی از مشاوران املاک مناطق میانی به بالای تهران می‏گوید: سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه برای برخی از خانوارها به حدی جذاب شده که مواردی داشته‌ایم که خانواده حاضر به امضای قرارداد رهن کامل واحد مسکونی ملکی خود با مستأجر شده که با بخشی از آن در بورس سرمایه‌گذاری و با بخش دیگر واحد کوچک‏تری در مناطق پایین‏تر پایتخت رهن کند.» حسام عقبایی نایب‌رئیس اتحادیه مشاوران املاک هم در گفت‌و‌گو با اقتصادآنلاین از افزایش اجاره‌بها در ماه‏های فروردین و اردیبهشت ۹۹ در تراز تورم عمومی معادل ۳۰ درصد اعلامی مرکز آمار خبر داد و علت وقوع این اتفاق را انباشت تقاضایی دانست که در دو ماه گذشته به دلیل تعطیلی دفاتر مشاوران املاک رخ داده بود. همزمان روزنامه شهروند گزارش داده فروش کتاب‏های بورسی در کتاب‏فروشی‏های اطراف دانشگاه تهران به‌شدت زیاد شده ‏است. در صورتی که وضعیت اقبال عمومی مردم به بازار ادامه پیدا کند، احتمالا طی هفته‏های آینده رکوردهای جدیدی در بازار سرمایه به ثبت می‏رسد. پیش‏بینی‏های بدبینانه نشان می‏دهد با حرکت در مسیر ثبات بازار سرمایه و عدم برآورده‌شدن سودهای انتظاری، سهامداران غیرحرفه‏ای با صف فروش مواجه می‏شوند. درحال حاضر روزانه بین ۸۰ هزار تا ۱۰۰ هزار سهامدار غیرحرفه‏ای به بازار وارد می‏شوند. رفتارهای این گروه به شدت واکنشی و غیرقابل‌پیش‏بینی است. به‌خصوص اینکه تجربه موسسات مالی و اعتباری به شهروندان عادی و صاحبان سرمایه‏های خرد آموخته که باید پیش از بروز بحران،‏ بازار را ترک کنند. 

پیش‏بینی‏ها از آینده چه می‏گوید؟ 

رشد شاخص بورس طی چند ماه گذشته تحت تاثیر رشد نقدینگی و رکود بازارهای دیگر بوده ‏است. تعداد زیادی از اقتصاددانان و تحلیلگران بازار بارها هشدار داده‏اند که حباب بورس به‌زودی می‏ترکد. هیچ‌کس زمان دقیق آن را نمی‏داند. به‌طوری که محمد طبیبیان چند روز قبل در یادداشتی در کانال تلگرامش نوشته بود: «شرط عقل این است که قبل از فروریختن سقف محل را ترک کنید.» و البته او هم تاکید کرده ‏بود: «کسی نمی‏داند سقف کی می‏ریزد.» این وضعیت به معنای اضطراب‏های دائمی در ذهن سهامداران است. آنها به‌زودی و با تحولات جاری بازار سرمایه،‏ دست به ریسک‏های بزرگ می‏زنند. اقدامات آنان می‏تواند کل بازار را تحت تاثیر قرار دهد.