سالیان‌ سال است که مدیران کشاورزی یکی پس از دیگری می‌آیند و موضوع «توسعه باغ‌ها در سطح شیب‌دار» یکی از سوژه‌های ثابت سخنرانی‌هایشان است. اتفاقی که می‌تواند بهره‌وری مصرف آب در باغ‌های کشور را بین ٤٠ تا ٦٠‌درصد افزایش دهد اما نتیجه این همه سخنرانی اجرای تنها ٢,٤‌درصد از باغ‌های کشور در سطح شیب‌دار است. بنا به اعلام وزارت کشاورزی چیزی بیشتر از ٢.٥‌میلیون هکتار از زمین‌های کشور زیر کشت باغ است و از این میان کمتر از ٦٠‌هزار هکتار از باغ‌های کشور در سطح شیب‌دار اجرا شده‌اند که استان فارس با مساحت ١٥‌هزار و ٩٥٠ هکتار رتبه نخست اجرای باغ در سطح شیب‌دار را دارد. باغداران به «شهروند» می‌گویند در تمام این سال‌ها نه اطلاع‌رسانی خوبی برای باغداران انجام شده است و نه اصولا باغداران به پروژه‌های دولتی اعتماد دارند. آنها به طرح طوبی که حدود ٢ دهه پیش اجرا شد، اشاره می‌کنند و می‌گویند طرح‌های بزرگ و کارشناسی‌نشده‌ای مثل طوبی که موجب خشک شدن سطح وسیعی از باغ‌های کشور و زیان سنگین به باغداران شد، موجب شده است باغداران به طرح‌های دولتی اعتماد نکنند.
٦٠‌درصد بهبود مصرف آب
در باغ‌های شیب‌دار
ایجاد باغ در اراضی شیب‌دار؛ طرحی که سال‌ها از آغاز اجرای آن می‌گذرد اما کشورمان در اجرای آن چندان موفق نبوده است. کم‌توجهی به چنین طرحی درحالی اتفاق می‌افتد که در ایران مناطق مستعد بسیاری است که می‌تواند پتانسیل بسیار خوبی برای احداث باغ باشد. طرحی که اجرای موفق آن می‌تواند مزایای فراوانی از افزایش بهره‌وری آب تا جلوگیری از فرسایش خاک و اقتصادی کردن تولید داشته باشد.
به گفته مدیرعامل مجمع خبرگان کشاورزی، ایجاد و توسعه باغ در اراضی شیب‌دار ٤٠ تا ٦٠‌درصد بهره‌وری آب را افزایش می‌دهد و در چنین زمین‌هایی راندمان تولید ١٠‌درصد بالا می‌رود. اهمیت افزایش بهره‌وری آب در این شکل از کشاورزی زمانی بیشتر نمود پیدا می‌کند که بدانیم استان‌های بوشهر، خراسان‌جنوبی، سیستان و بلوچستان، فارس، کرمان، هرمزگان و یزد با کمبود آب مواجه‌اند و اصفهان، ایلام، تهران، البرز، خوزستان، زنجان، قزوین، قم، کرمانشاه، گلستان، لرستان، مرکزی و همدان تنش آبی شدیدی دارند.
آن‌طور که حاجی‌وند، مدیرکل دفتر امور میوه‌های سردسیری و خشک معاونت باغبانی وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید، در برنامه بلندمدت بایستی ٥٠٠‌هزار هکتار توسعه باغات مثمر دیم در اراضی شیب‌دار انجام شود و در‌ سال ٩٦ هم باید بیش از ٦٠‌هزار هکتار توسعه باغات دیم در اراضی شیب‌دار به انجام برسد. به گفته او، هدف اصلی از اجرای طرح توسعه باغات دیم در اراضی شیب‌دار استفاده از روان‌آب‌ها و استفاده از آب سبز در جهت افزایش بهره‌وری در اراضی دیم است. در اراضی شیب‌دار بسته به نوع اقلیم و خاک آن می‌توان محصولات مختلفی از زیتون و انگور گرفته تا سنجد و بادام کاشت.
آمارها نشان می‌دهد که در ‌سال ٩٥ بیش از ٥٩‌هزار و ٥٧٥ هکتار توسعه باغات مثمر دیم در اراضی شیب‌دار کشور انجام شده که استان فارس با اجرای بیش از ١٥‌هزار و ٩٥٠ هکتار در این زمینه مقام نخست را دارد و استان پیشرو در این زمینه محسوب می‌شود.
بهره‌وری آب همراه با افزایش تولید میوه
علی خان‌محمدی، مدیرعامل مجمع خبرگان کشاورزی در گفت‌وگو با «شهروند» در تشریح مزایای فراوان ایجاد و توسعه باغ در اراضی شیب‌دار می‌گوید: حفظ منابع طبیعی یکی از مزایای اصلی این طرح است، زیرا از شست‌وشو و فرسایش خاک و ویران شدن کوهپایه‌ها جلوگیری می‌کند و درواقع درختان به نوعی تبدیل به محافظان خاک می‌شوند. به این ترتیب چنین طرحی می‌تواند آینده محیط‌ زیست را تضمین کند.
به گفته خان‌محمدی، با توجه به این‌که اغلب مناطق کشورمان با بحران آب مواجه است، افزایش بهره‌وری آب دیگر مزیت توسعه باغ در اراضی شیب‌دار است، به‌طوری که اگر به صورت مطالعه شده این کار انجام و زیرساخت‌های لازم ایجاد یا اصلاح شود، میزان بهره‌وری آب ٤٠ تا ٦٠‌درصد افزایش می‌یابد.
اما در شرایطی که در زمین‌های عادی و مسطح هزینه‌های لوله‌گذاری برای آبیاری ١٢‌میلیون تا ١٤‌میلیون تومان است، به گفته مدیرعامل مجمع خبرگان کشاورزی در اراضی شیب‌دار می‌توان این هزینه را تا یک‌سوم یعنی حدود ٤‌میلیون تومان کاهش داد.
این کارشناس کشاورزی تولید محصولات سالم و صادرات‌محور را مزیت بزرگ توسعه باغ در اراضی شیب‌دار می‌داند و اظهار می‌دارد: در اراضی شیب‌دار نسبت به اراضی مسطح راندمان تولید محصول ١٠‌درصد افزایش می‌یابد.
به گفته خان‌محمدی، بالا بودن ماده آلی خاک از یک سو و بی‌نیازی به مبارزه با آفات و حشرات به دلیل سالم بودن فضای تولید، مزیت دیگری است که می‌توان برای احداث باغ در اراضی شیب‌دار متصور بود.
اما ایجاد اشتغال پایدار در روستاها و توسعه روستایی مزیت دیگر این طرح است، زیرا با اجرای چنین طرحی می‌توان معاش روستاییان و کشاورزان را تأمین کرد و آنها دیگر تمایلی به مهاجرت و خالی کردن روستاها نخواهند داشت.
ولی سوال این است که چرا با وجود این همه مزیت، مرتع‌داران و کشاورزان تمایلی به توسعه باغ در اراضی شیب‌دار ندارند؟ مدیرعامل مجمع خبرگان کشاورزی ریشه این مشکل را در مسائل مالی می‌داند و می‌گوید: اگر فردی بخواهد ایجاد باغ در اراضی شیب‌دار داشته باشد، نیاز به سرمایه‌گذاری دارد و با وضعیتی که سودهای بانکی دارد، هیچ‌کس جرأت نمی‌کند در مناطق مستعد هم سرمایه‌گذاری کند چه برسد به اراضی شیب‌دار و بنابراین لازمه ترغیب باغداران و مرتع‌داران کاهش سود تسهیلات بانکی در این مورد به‌خصوص است.
اما در شرایطی که مدیرکل دفتر امور میوه‌های سردسیری و خشک معاونت باغبانی، تشکیل دبیرخانه توسعه باغات در اراضی شیب‌دار و تشکیل ستاد ملی و فعال کردن کارگروه فنی و ده‌ها کار دیگر از این دست را اقدامات مهمی در جهت اجرای طرح توسعه باغات مثمر دیم در اراضی شیب‌دار ارزیابی می‌کند، کارشناسان معتقدند جای فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی در مورد مزایای این طرح بشدت خالی است.
به گفته خان‌محمدی، در کشور ما بیشتر در این مورد شعار داده شده و به صورت کارشناسانه محاسن کار در اراضی شیب‌دار برای کشاورزان و مرتع‌داران تشریح نشده و عدم آگاهی و نبود آموزش‌های لازم موجب شده که افراد تمایلی به این کار نداشته باشند.
شکست طرح طوبی تأثیر منفی گذاشت
اما در این میان کارشناسانی هم هستند که تجربه تلخ شکست طرح‌های مشابهی مانند طرح طوبی را در کم توجهی به توسعه باغ در اراضی شیب‌دار موثر می‌دانند. سید جلال موسوی، کارشناس اقتصاد کشاورزی که مطالعه میدانی در مورد توسعه باغ در اراضی شیب‌دار در مناطق مختلف کشور داشته، به «شهروند» توضیح می‌دهد که طرح طوبی که سال‌ها پیش اجرا شد، در اصل کار خوبی بود اما به شکل غلطی اجرا شد و نتیجه شکست این طرح، بدبینی مرتع‌داران و کشاورزان نسبت به توسعه باغ در اراضی شیب‌دار بود.
به گفته موسوی، طرح طوبی برای جلوگیری از فرسایش خاک و اقتصادی کردن تولید در دولت احمدی‌نژاد در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفت اما از آن‌جا که آزمایش خاک صورت نگرفت و یک نسخه برای تمام زمین‌ها پیچیده شد و نگاه تک‌بعدی به موضوع وجود داشت، با وجود هزینه بالا، نتیجه‌ای به جز شکست و خشک شدن باغ‌ها یکی پس از دیگری نداشت.
آن‌طور که این کارشناس می‌گوید، طرح طوبی نتیجه‌ای به جز زیان اقتصادی به‌خصوص برای دامداران و مرتع‌داران نداشت و آیینه‌ای برای دیگران شد که دیگر وارد گود نشوند و جرأت ورود به اراضی شیب‌دار را نداشته باشند.
موسوی حفظ اراضی شیب‌دار و جلوگیری از خاک‌شویی را از محاسن توسعه باغ در اراضی شیب‌دار می‌داند و معتقد است که اگر دولت کمک کند که به موجب اجرای چنین طرحی دامداری مرتع‌داران و دامداران تهدید نشود و معیشت آنان به خطر نیفتد، متقاضیان این طرح بیشتر خواهند شد.
به گفته این کارشناس، در استان‌های زنجان، همدان، آذربایجان‌شرقی، اردبیل و فارس پتانسیل خوبی برای توسعه باغ در اراضی شیب‌دار وجود دارد اما حتی در استان فارس هم که بیشترین سطح زیر کشت این نوع از باغ‌ها را دارد، متولیان دولتی کار چندانی انجام نداده‌اند و افراد خود به این نتیجه رسیده‌اند که چنین کاری را انجام دهند یا این‌که عملکرد تشکل‌های مردمی به گونه‌ای بوده که آنها را به این سمت هدایت کرده است.
منابع طبیعی استان‌ها همکاری نمی‌کنند
در این میان برخی عملکرد سازمان‌های منابع طبیعی استان‌ها را در پیشرفت کُند این طرح موثر قلمداد می‌کنند. ماکان موسوی، مرتع‌دار و باغدار در استان مازندران به «شهروند» می‌گوید که به دلیل همکاری نکردن منابع طبیعی استان‌ها آیین‌نامه واگذاری اراضی شیب‌دار برای توسعه باغ به درستی اجرا نمی‌شود.
به گفته او، منابع طبیعی باید با اولویت مرتع‌داران و متقاضیان، اراضی شیب‌دار را برای توسعه باغ واگذار کند اما معمولا همکاری لازم را در این زمینه ندارد.
این مرتع‌دار معتقد است که در کشور نگاه سطحی به اجرای این طرح وجود دارد و این درحالی است که اگر در اراضی شیب‌دار باغ ایجاد شود، ضمن افزایش میزان تولید محصولات باغی و بی‌نیازی از واردات بسیاری از میوه‌ها، به بهبود معیشت دامداران و مرتع‌داران هم کمک می‌شود.
به گفته موسوی، در برخی از مناطق مشکلات نبود زیرساخت، در بعضی جاها مشکلات حقوقی و مالکیتی و در برخی نقاط هم مشکلات دسترسی به بازار یا نبود بازار محصولات، موجب شده که توسعه باغ در اراضی شیب‌دار اندر خم یک کوچه بماند.
این باغدار معتقد است که به دلیل حمایت نکردن دولت است که مرتع‌داران تمایلی به این کار نشان نمی‌دهند و اگر دولت‌ها زیرساخت‌ها را آماده و بروکراسی و پیچیدگی‌های اداری و صدور مجوز را برطرف کرده بودند، حالا کشورمان وضع بهتری از نظر توسعه باغ در اراضی شیب‌دار داشت.