دیبا حاجیها- بازار خودروی ایران در سالهای اخیر دستخوش بحرانهای جدی بوده است. از نوسانات شدید قیمتها گرفته تا عدم تعادل میان عرضه و تقاضا و کیفیت پایین خودروها، همگی از عواملی هستند که موجب نارضایتی گسترده مردم، زیاندهی خودروسازان و آسیب به اقتصاد کشور شدهاند. یکی از راهحلهایی که کارشناسان و تحلیلگران برای اصلاح این شرایط نابسامان پیشنهاد دادهاند، ورود خودرو به بورس کالاست.
بورس کالا با ایجاد شفافیت در فرآیند خرید و فروش، حذف دلالها و افزایش رقابت، میتواند به ساماندهی بازار خودرو کمک کند. در مقابل، برخی سیاستگذاران، بهویژه سید محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت همچنان مخالف این تصمیم هستند و دلایل مختلفی برای مخالفت خود دارند؛ دلایلی که به نظر میرسد بیشتر از اینکه منافع جمعی را در نظر داشته باشد، منافع بخش خاصی از گروههای قدرت و دلالها را مدنظر قرار داده است که میتوان نشان داد هیچ مبنا و اساسی ندارد.
جای خودرو در بورس نیست؟ راهکار بدهید
وزیر صمت ادعا میکند که جای خودرو در بورس کالا نیست چراکه ماهیت خودرو با کالاهای عرضه شده در بورس متفاوت است و در هیچ جای دنیا خودرو در بورس عرضه نمیشود. این موضوع به خودی خود درست است اما به نظر میرسد یک نکته مهم به طور عمدی نادیده گرفته شده است. قیمتگذاری دستوری خودروسازان را با زیانهای بسیار بزرگی روبهرو کرده است. به عنوان مثال بررسی صورت سود و زیان ایرانخودرو نشان میدهد که این شرکت، تا تاریخ 31شهریور 1403، تقریبا 110هزار میلیارد تومان زیان انباشته حسابرسی شده داشته است. قیمتگذاری دستوری نهتنها خودروسازان را با زیانهای هنگفت مواجه کرده بلکه بازار را به شدت مختل کرده است. در شرایطی که خودروساز با زیان انباشته مواجه بوده، تولید بیشتر به معنای زیان بیشتر است. در نتیجه واضح است که خودروساز از افزایش تولید خودداری میکند. از طرفی قیمتهای کنونی که از قیمت تمام شده تولید کارخانه کمتر هستند، به ایجاد مازاد تقاضا در بازار منجر میشوند. افزایش تقاضا و کمبود عرضه ناشی از قیمتهای دیکته شده به بازار شرایطی را به وجود آورده است که بخش قابل توجهی از مصرفکنندگان موفق به خرید خودرو به قیمت درب کارخانه نمیشوند. خودرو در هیچ جای دنیا در بازار بورس عرضه نمیشود اما در هیچ جای دنیا نیز قیمتگذاری دستوری خودروساز را با زیانهای انباشته و بازار را با مازاد تقاضا و کمبود عرضه مواجه نمیکند. پس اگر قرار است آقای اتابک از ورود خودرو به بورس جلوگیری کند، باید راهکاری نیز برای حل مشکلات عدیده بازار داشته باشد. در شرایط فعلی عرضه خودرو در بورس کالا میتواند بخش قابل توجهی از نارساییهای بازار خودرو را حل کند.
شفافیت بازار در گرو ورود به بورس
یکی از مشکلات عمده بازار خودرو در ایران، قیمتگذاری دستوری است که معمولا باعث ایجاد نوسانات قیمتی غیرواقعی و تورم در بازار میشود. ورود خودرو به بورس کالا میتواند این مشکل را حل کند. در بورس کالا، قیمتها براساس عرضه و تقاضا تعیین میشود که این کار به شفافیت بیشتر قیمتها کمک میکند. شفافیت بیشتر در بازار به ایجاد اعتماد عمومی کمک میکند. وقتی قیمتها از طریق یک مکانیسم مشخص و قابل نظارت مانند بورس کالا تعیین میشود، نهتنها عرضه و تقاضا متعادل میشود بلکه از ضررهای هنگفتی که هماکنون متوجه خودروسازان است نیز جلوگیری میشود. شفافیت یکی از ارکان اساسی یک بازار سالم است که در حال حاضر هیچ ردپایی از آن در بازار خودروی ایران دیده نمیشود. در نتیجه شاید هدف اصلی اندیشه «جای خودرو در بورس کالا نیست» نه پیروی از یک ساختار استاندارد بلکه محافظت از عدم شفافیت بازار باشد.
آشتی خودرو و بورس؛ ضربه به بازار سیاه
در بازار خودروی ایران، دلالها و واسطهها نقش بزرگی در تعیین قیمتها و افزایش آن دارند. این دلالها از اختلاف بین قیمت کارخانه و قیمت بازار آزاد استفاده میکنند و منافع زیادی به دست میآورند. بازار خودروی ایران در حال حاضر میدان تاخت و تاز دلالهای خودرو بوده و دلیل این امر نیز مشخص است؛ مازاد تقاضا. پاسخگویی به تمام تقاضای موجود در بازار با قیمتهای دستوری فعلی، برای تولیدکننده ممکن نیست. تولید بیشتر در اوضاع کنونی به معنای زیان بیشتر شرکت خودروسازی است. در مازاد تقاضای موجود در بازار، همانطور که از اصول علم اقتصاد برمیآید، برخی مصرفکنندگان تمایل دارند خودرو را با قیمتی بالاتر از قیمت مصوب خریداری کنند و اینجاست که دلالان وارد میشوند. خودروهای احتکارشده خود را به قیمت بازار فروخته و سودهای هنگفتی به دست میآورند. با اینکه سیاستگذار ادعا میکند که قیمتگذاری دستوری جز حمایت از مصرفکننده هدفی ندارد اما مصرفکننده در حال حاضر به قیمت بازار خودرو را خریداری میکند اما این سود مازاد به جای اینکه به تولیدکنندگان پرداخت شود و ارزشافزوده اقتصاد را افزایش دهد، به جیب دلالها سرازیر میشود و عملا هیچ مزیتی برای اقتصاد به وجود نمیآورد. بورس کالا میتواند با حذف این واسطهها و ارائه قیمتگذاری شفاف، این چرخه را بشکند و خودروها را به دست مصرفکننده نهایی برساند. وقتی قیمتها شفاف و بهطور عمومی در بورس عرضه میشوند، عرصه بر فعالان بازار سیاه تنگ میشود.
سرنوشت کیفیت خودروها در دستان رقابت
یکی دیگر از مزیتهای عرضه خودرو در بورس کالا میتواند افزایش کیفیت خودروها باشد که ناشی از افزایش رقابت خواهد بود. وقتی رقابت در بورس کالا به شکل واقعی و با حضور تولیدکنندگان مختلف شکل بگیرد، هر تولیدکنندهای که بخواهد سهم بیشتری از بازار را به دست آورد، باید کیفیت خود را بهبود بخشد. از طرفی با عرضه خودرو در بورس کالا قیمتها واقعی میشوند. در نتیجه مصرفکننده در یک بازار آزاد پیش از خرید، قیمت هر خودرو، کیفیت و آپشنهای آن را مورد بررسی دقیق و جامعی قرار میدهد و خودرویی که نسبت به سایرین قیمت و کیفیت متناسبی ندارد با کاهش تقاضا مواجه میشود. در صورت ورود خودرو به بورس، قیمت هر خودرو بازتابی از کیفیت آن خواهد بود. در شرایط فعلی قیمت خودروها هیچ اطلاعاتی در مورد کیفیت به مصرفکننده نمیدهند چراکه دستوری وضع شدهاند. در نتیجه خودروسازان در بستری مثل بورس که قیمتها به صورت دستوری دیکته نمیشود میتوانند از زیانهای انباشه رهایی یابند و مصرفکنندگان نیز از مزیتهای ناشی از رقابت استفاده خواهند کرد.
مخالفت با بورس کالا؛ مقاومت در برابر تحول اقتصادی
به نظر میرسد سیاستگذاران تمایل دارند از روشهای سنتی برای مدیریت بازار استفاده کنند، در حالی که شرایط اقتصادی امروز نیازمند رویکردهای جدید و تطبیقپذیر است. مخالفت با بورس کالا به نوعی مقاومتی در برابر تحولات جدید است. وقتی بازار خودرو تحت تاثیر سیاستهای قدیمی و ناکارآمد قرار گیرد، نتایج آن مانند افزایش قیمتها و کمبود عرضه، مشکلات جدی ایجاد میکند که راهحلهای جدید مانند بورس کالا میتواند آنها را رفع کند. سیاستگذاران با ادامه مخالفت با بورس کالا، خواستههای مردم را نادیده میگیرند. مردم بهطور مداوم از قیمتهای بالای خودرو و کیفیت پایین آنها شکایت و انتظار دارند که دولت راهحلهایی برای بهبود وضعیت ارائه دهد. بازار خودرو نیاز به تحولی جدی دارد و ورود خودرو به بورس کالا میتواند این تحول را ایجاد کند. سیاستگذارانی مثل اتابک باید به جای مقابله با این تحول، از آن پشتیبانی کنند و آن را فرصتی برای بهبود وضعیت ببینند. در حال حاضر تصمیماتی مانند قیمتگذاری دستوری و طرحهای نادرست مانند قرعهکشی خودرو، اعتماد مردم به بازار خودرو را کاهش داده است. ادامه مخالفت با بورس کالا فقط به کاهش بیشتر این اعتماد منجر خواهد شد.
کارشناسان و چرایی مخالفت با بورس کالا؟
عرفان کاظمزاده، تحلیلگر بازار سرمایه درباره ممانعت اتابک در مورد ورود خودرو به بورس کالا با «جهانصنعت» گفتوگو کرد و آینده صنایع در صورت ادامه مخالفتها با بورس کالا را اینگونه تشریح کرد: مسعود پزشکیان، با شعار وفاق ملی نهتنها به دولت خود کمکی نکرده بلکه حل مسائل را برای دولت وی سختتر کرده است. در حال حاضر یک زیان چند 10هزار میلیارد تومانی برای خودروسازان کشور انباشته شده است و با این موضوع نمیتوان وفاق کرد. با تفکری که فولاد خوزستان را به نقطهای رسانده که چنین شرکت بزرگی که شناسنامه صنعت فولاد است، زیان دهد، وفاق ممکن نیست. اتابک، وزیر صمت بیان داشته که در کجای دنیا خودرو در بازار بورس عرضه میشود؟ وی افزود: هماکنون سوالات بسیار مهمتری وجود دارد. آقای اتابک به جای اینکه کلیت بورس کالا را زیر سوال ببرد لازم است به این سوال پاسخ دهد که در کجای دنیا خودروی بیکیفیت به چندین برابر قیمت واقعی و در قالب لاتاری عرضه میشود؟
کاظمزاده گفت: از طرفی وزیر صمت ادعا میکند که واردات خودرو نسبت به گذشته چندین برابر شده است. این خودروهای وارداتی کجا هستند؟ واردات این خودروها چه اثری روی بازار و قیمت خودرو داشته است؟ برخی افراد در کشور نمیخواهند مساله خودرو در کشور حل شود. این تفکرات شبهکمونیستی است. وقتی میگویند وضعیت رقابتی باید بر بازار حاکم شود سوال این است که مگر قرار نیست سیاستگذار با اقدامات خود بازار را به سوی رقابتی شدن ببرد؟ یک راه این رقابتی شدن بورس کالاست. دولت بر بورس کالا کنترل دارد و میتواند آن را مدیریت کند.
وی افزود: اگر در هیچ جای دنیا خودرو در بورس کالا ارائه نمیشود، در هیچ جای دنیا نیز دلالها به این میزان از تولید و فروش خودرو منتفع نمیشوند. ابتدا باید به این سوالات پاسخ داده شود سپس حرف از بد یا خوب بودن بورس کالا به میان آید. با این رویکرد و با این تفکر، تا زمانی که نپذیرند مکانیسم بازار تنها راه پاسخگویی به مسائل و مشکلات کشور است، وضعیت موجود در هیچ صنعتی اصلاح نمیشود بلکه تمامی فرصتهای بازار به تهدید تبدیل میشود. در دولت سیزدهم نیز افرادی سعی کردند سیمان را از بورس کالا خارج کنند. صنعت متحول شده است. بورس کالا دشمن صنایع نیست. وقتی صاحب صنعت به عنوان مثال خودروساز تمایل به فعالیت در بورس کالا دارد، سیاستگذار چه اصراری به سنگاندازی دارد؟ عموم صنایع با بورس کالا موافق هستند.
کاظمزاده گفت: دلیل آن روشن است. بورس کالا باعث افزایش شفافیت میشود و دلالها را از بازار حذف میکند. طیف فکری آقای اتابک این است که سالهاست به هر روشی که میتوانند با بورس کالا مقابله و دشمنی میکنند. این روش هیچ نتیجهای ندارد و سالها بعد به این نتیجه میرسند که بورس کالا باید از همان ابتدا فعالیت میکرد. تنها حاصل این مبارزه از دست دادن زمان است. این مخالفت با بورس کالا سهوی نیست و کاملا عمدی است. این نفع باید برای برخی حفظ شود. تنها امید این است که آقای پزشکیان و آقای همتی که به نظر میرسد طرفدار بازار آزاد هستند با این افراد مقابله کنند و تصمیم درستی بگیرند.
سخن پایانی؛ تکلیف را معلوم کنید
ورود خودرو به بورس کالا میتواند راهحلی موثر برای اصلاح بازار خودرو و افزایش شفافیت، رقابت و کیفیت باشد. در این شرایط، مخالفتهای مداوم سیاستگذاران با این تصمیم، نهتنها به نفع مردم و تولیدکنندگان نخواهد بود، بلکه مشکلات موجود را تشدید خواهد کرد. دولت و به خصوص وزارت صمت باید تصمیمات خود را به سمت پذیرش این تغییرات سوق دهند تا فرصتهای اصلاحی نسوزند و بازار خودرو بیش از این به قهقرا نرود. از طرفی انتظار میرود که اگر قرار است وزیر صمت شرط ورود کالاها به بورس را مطابق با استانداردهای جهانی تنظیم کند، بداند که هیچ جای دنیا قیمت خودرو به صورت دستوری تعیین نمیشود. شرایط فعلی نه به نفع تولیدکننده است و نه به نفع مصرفکننده. تنها کسانی که از شرایط سود میبرند دلالها و گروههای منافع هستند. در حال حاضر، مسیر بهبود اوضاع بازار خودرو از جاده بورس کالا میگذرد.