تحولات صورت‌گرفته در افغانستان و ورود طالبان به اسلام‌قلعه ولایت هرات، نزدیک مرز مقابل دوغارون خراسان‌رضوی و بندر ابونصر فراهی در ولایت فراه افغانستان مقابل مرز ماهیرود در خراسان‌جنوبی از عصر روز پنج‌شنبه روند تجارت کشورمان با افغانستان را مختل کرده است. از این رو به‌نظر می‌رسد در چند روز آینده و تا زمان عادی‌شدن شرایط مرزها، صادرات به افغانستان تحت‌تاثیر این تحولات قرار گیرد.
افغانستان پنجمین مقصد کالاهای ایرانی است. این کشور به‌دلیل داشتن مرزهای زمینی با ایران توانسته به مقصد جذابی برای صادرکنندگان ایرانی تبدیل شود. در گزارش اخیر معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، وضعیت بازار افغانستان و تجارت با این کشور تشریح شده است که نشان می‌دهد ایران نخستین مبدا وارداتی افغانستان و ششمین مقصد صادراتی این کشور است.
دو مرز با افغانستان بسته شد
در دو روز اخیر افغانستان با تحولات سیاسی روبه‌رو بوده و تجارت با این کشور تحت‌تاثیر این تحولات قرار گرفته است، به‌گونه‌ای که منابع خبری در استان هرات واقع در غرب افغانستان اعلام کردند، طالبان گمرک مرزی اسلام‌قلعه در مرز با ایران را تصرف کرده است. همچنین بعد از گمرک مرزی اسلام‌قلعه، گمرک مرزی ابونصر فراهی هم به دست طالبان سقوط کرد.
در این راستا، روح‌الله لطیفی، سخنگوی گمرک نیز در مورد دلیل تحولات افغانستان گفت: از تجار و بازرگانان درخواست می‌شود تا اطلاع ثانوی از ارسال محموله‌های تجاری به مرزهای دوغارون و ماهیرود خودداری کنند. البته مرز میلک در استان سیستان‌وبلوچستان مشمول این محدودیت نیست و فعال است.
محمدکوهگرد، مدیرکل گمرک دوغارون نیز گفته است: در حال حاضر نمی‌توان چشم‌انداز روشنی در مورد عادی شدن شرایط تجارت و اجرای تشریفات گمرکی در شرایط عادی ارائه کرد.
وی در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم، با تشریح وضعیت فعلی در مرز ایران و افغانستان گفت: با توجه به تحولات اخیر در گمرک اسلام‌قلعه هم‌اکنون فعالیت‌های تجاری و انجام تشریفات گمرکی در مرز دوغارون متوقف شده است.
کوهگرد عنوان کرد: رایزنی‌ها برای بازگشت امن کامیون‌های ایرانی حاضر در گمرک اسلام‌قلعه افغانستان در جریان است و به‌زودی این فرآیند تکمیل خواهد شد.
ناظر گمرکات استان خراسان‌رضوی از بازگشت ده‌ها کامیون متوقف در گمرک اسلام‌قلعه افغانستان به کشور خبر داد. امید جهانخواه در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم، با اشاره به آخرین وضعیت فعالیت گمرکات مرزی کشور با افغانستان گفت: یکی از چالش‌های ایجادشده بعد از تحولات مرزی در افغانستان موضوع بازگشت کامیون‌ها و کانتینرهای ایرانی متوقف در گمرک اسلام‌قلعه بود. بر این اساس از روز پنج‌شنبه رایزنی‌ها برای بازگشت مرحله به مرحله کانتینرهای ایرانی آغاز شده و در مجموع 45کامیون وارد مرزهای کشور شده‌اند.
رئیس اتاق ایران و افغانستان نیز با اشاره به تصرف گمرک مرکزی اسلام‌قلعه هرات توسط طالبان گفته است: فعلا به‌طور دقیق از آینده روابط تجاری بین دو کشور نمی‌توان صحبت کرد، اما این اغتشاشات بر روند تجارت تاثیر منفی خواهد داشت.
حسین سلیمی در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس در مورد تصرف گمرک مرزی اسلام‌قلعه هرات در مرز افغانستان با ایران و تاثیر آن بر روابط تجاری بین دو کشور گفت: با توجه به شرایط پیش‌آمده این مرز بسته است و در حال حاضر ترددی از این مرز صورت نمی‌گیرد.
رئیس اتاق ایران و افغانستان با بیان اینکه ارتباطات بین ایران و افغانستان از طریق سه مرز صورت می‌گیرد، گفت: بیشتر کامیون‌های حمل کالا از ایران به افغانستان از طریق مرز دوغارون عبور می‌کنند؛ بنابراین بیشترین حجم صادرات و واردات بین دو کشور از طریق گمرک دوغارون انجام می‌شود.
وی افزود: نقل‌و‌انتقال کالا بین ایران و افغانستان از مرز اسلام‌قلعه هرات کمتر انجام می‌شود، اما تردد مسافری از طریق این مرز بیشتر است. البته خط آهن بین ایران و افغانستان از گمرک مرزی اسلام‌قلعه عبور می‌کند که مسدود شدن این مرز بر روابط تجاری دو کشور بی‌تاثیر نیست.
سلیمی بیان کرد: در مجموع بسته‌شدن مرز اسلام‌قلعه هرات تاثیر بسزایی بر روابط تجاری ندارد، در صورتی که دو مرز دیگر باز باشد و تردد کالا و مسافر بین دو کشور انجام شود، اما نکته قابل تامل این است که در صورت تسلط طالبان بر افغانستان معلوم نیست روابط تجاری بین دو کشور ایران و افغانستان به چه سمت و سویی حرکت کند.
وی اظهار کرد: اتفاقات و اغتشاشات پیش‌آمده در افغانستان اثرات سیاسی دارد که فعلا نمی‌توان به‌طور دقیق در مورد آن اظهارنظر کرد، اما با توجه به اثرات منفی اغتشاشات بر روابط تجاری، ادامه این روند بر روابط تجاری بی‌تاثیر نخواهد بود.
روابط تجاری با افغانستان
آمارهای ارائه‌شده از سوی اتاق تهران حاکی است که ایران به‌عنوان مهم‌ترین مبدا واردات کالا در افغانستان ایفای نقش می‌کند. با وجود این، سهم ایران از کل واردات افغانستان در سال2020 کاسته شده و به 17درصد رسیده است. صادرات ایران به افغانستان در سال2020 (یک‌میلیارد و 104میلیون دلار) در مقایسه با سال 2019 (یک‌میلیارد و 247میلیون دلار) حدود 11 درصد کاهش داشته، در حالی که واردات افغانستان از کشورهای هند، روسیه و امارات روند افزایشی داشته است. این گزارش نشان می‌دهد که ایران در سال2020 ششمین مقصد صادراتی افغانستان به‌شمار می‌رفت و سهم یک‌درصدی از کل صادرات این کشور را به خود اختصاص داده بود. در سال2020 معادل 8میلیون دلار کالا واردات ایران از افغانستان بوده که نسبت به سال 2019 (15میلیون دلار) با کاهش 47درصدی روبه‌رو بوده است. در صورت تضعیف بیشتر واردات ایران از این کشور و در مقابل، افزایش واردات سایر کشورها از جمله امارات، امکان تضعیف بیشتر موقعیت ایران در میان سایر شرکای وارداتی افغانستان وجود دارد. بررسی گروه‌های کالایی برتر صادراتی به افغانستان در سال 99 براساس فصول کتاب مقررات صادرات و واردات بیانگر آن است که بیشترین میزان صادرات به افغانستان مربوط به «چدن، آهن و فولاد» (194میلیون دلار)، «شیشه و مصنوعات شیشه‌ای» (175میلیون دلار)، «مواد پلاستیکی و اشیای ساخته‌شده از این مواد» (157میلیون دلار)، «فرآورده‌های سبزی، میوه یا از سایر اجزا و نباتات» (131میلیون دلار) و «قلع و مصنوعات قلع» (108میلیون دلار) بوده است. درمجموع براساس اطلاعات سازمان توسعه تجارت، صادرات ایران به کشور افغانستان در سال99 معادل 2میلیارد و 306 میلیون دلار بوده است. البته ارزیابی‌ها حاکی از این است که طی سال99 کالاهای صادراتی ایران به افغانستان (به‌استثنای کالاهای فصل 27- نفتی) برابر با 2825 ردیف تعرفه بوده که 5/ 3درصد از کل این ردیف تعرفه‌ها، حدود 75درصد کل ارزش صادرات و 42درصد از تعداد تعرفه‌ها هم یک‌درصد از کل ارزش صادرات به این کشور را شامل شده است. آمار یادشده از تمرکز بالا و عدم‌تنوع کافی کالاهای صادراتی ایران به افغانستان حکایت دارد.