بر اساس آمارهای گمرک ایران، در سال ۱۳۹۸، تجارت کالایی بدون نفت خام ایران معادل ۸۵,۱ میلیارد دلار رقم خورده است. از این میزان، ۴۱.۴ میلیارد دلار آن به صادرات کالایی (غیر از نفت خام) و ۴۳.۷ میلیارد دلار آن‌هم به واردات اختصاص داشته است. تراز تجاری کشور در این سال با کسری حدود ۲.۴ میلیارد دلاری همراه بوده است؛ این در حالی است که در سال ۱۳۹۷ تجارت کشور مازاد ۱.۵ میلیارد دلاری را تجربه کرده بود. تضعیف تراز تجاری کشور را می‌توان ناشی از فشار بیشتر تحریم‌ها، که منجر به افت ۷.۳ درصدی ارزش صادرات کشور نسبت به سال ۱۳۹۷ شده، دانست. با کاهش صادرات ایران و از دست رفتن برخی از مقاصد صادراتی پیشین آن، وابستگی ایران به کشورهایی مانند چین، عراق و ترکیه بیشتر شده و عمده تمرکز تجاری آن بر این کشورها، منعطف شده است.
آن‌طور که از گزارش‌های گمرک برمی‌آید، میزان صادرات کالایی ایران در سال ۹۸ نسبت به سال ۹۷ افت ارزشی ۷,۴ درصدی و از طرف دیگر رشد وزنی ۱۳.۶ درصدی داشته است. در این مدت واردات با رشد ارزشی ۱.۳ درصدی و رشد وزنی ۹.۳ درصدی همراه بوده است. بنابراین تراز تجاری کشور طی سال ۱۳۹۸ با کسری ۲.۴ میلیارد دلاری همراه شذع است. این در حالی است که در سال ۹۷، تجارت ایران مازاد ۱.۵ میلیارد دلاری را رقم‌زده بود.
*آمار سینوسی تجارت
بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی گمرک، بررسی تراز تجاری از سال ۹۰ تا ۹۵ نشان می‌دهد این شاخص آماری سال‌به‌سال با بهبود مواجه شده است.
بر اساس رقم ثبت‌شده تراز تجاری در سال ۹۰، منفی ۱۳ میلیارد و ۴۲۸ میلیون دلار بوده است. بر اساس اطلاعات و آمار موجود در سامانه گمرکی بررسی تراز تجاری ۵ ساله ۹۰ تا ۹۵ نشان می‌دهد در سال ۹۴ ثبت رقم مثبت ۹۲۴ میلیون دلار در این شاخص اقتصادی، بیشترین رقم ثبت‌شده طی مدت ۵ سال اخیر و در طول ۳۷ سال گذشته است که رتبه اول این دوره زمانی را در خصوص تراز تجاری به خود اختصاص داده است.
اما بعد از سال ۹۵ اوضاع تغییر کرد. مجموع صادرات غیرنفتی ایران در ۱۲ ماهه سال ۹۶ به ۴۶ میلیارد و ۹۳۱ میلیون دلار رسید که در مقایسه با سال ۹۵ به میزان ۶,۵۶ درصد افزایش داشته است. اما درعین‌حال گزارش‌ها حاکی از این بود که تراز تجاری سال ۹۶ منفی ۷.۴ میلیارد دلار شده است.
سال ۹۷ هم‌زمان که حجم تجارت کمتر شد، اما تراز تجاری منفی نشد. آمار کلی از تجارت خارجی در ۱۲ ماهه سال ۹۷ حاکی از آن است که مجموع صادرات و واردات کشور در طول این سال ۸۷ میلیارد دلار به ثبت رسیده است. بر این اساس از مجموع این رقم، سهم صادرات ۴۴ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار و سهم واردات ۴۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار بود تا تراز تجاری سال ۹۷، یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار ثبت شود. حالا هم که در سال ۹۸، دوباره تراز تجاری منفی شده است.
*بهترین و بدترین ماه سال ۹۸
بر اساس آمارها، بیشترین ارزش صادرات کشور در سال ۱۳۹۸ مربوط به اردیبهشت‌ماه بوده است. در این ماه، ارزش صادرات کشور ۵,۹ میلیارد دلار رقم خورده که نسبت به ماه مشابه سال ۱۳۹۷ رشد ۲۶ درصدی را تجربه کرده است. کمترین ارزش صادرات هم با رقم ۲.۵ میلیارد دلار، به فروردین‌ماه این سال، اختصاص داشته است.
همچنین در بین ۱۲ ماه سال ۱۳۹۸، در ۹ ماه ارزش صادرات ایران نسبت به ماه مشابه سال گذشته با کاهش همراه بوده و در ۳ ماه رشد داشته است. بیشترین درصد کاهش مربوط به ماه اسفند ۱۳۹۸ به دلیل شیوع ویروس کووید-۱۹ و به میزان ۳۴,۸ درصد و بیشترین درصد افزایش مربوط به آذرماه سال ۱۳۹۸ و به میزان ۴۴ درصد بوده است.
طی سال ۱۳۹۸، بیشترین ارزش واردات کشور مربوط به اردیبهشت‌ماه و معادل ۴,۴ میلیارد دلار بوده که نسبت به ماه مشابه سال ۱۳۹۷ با افت ۸.۵ درصدی همراه بوده است. کمترین ارزش واردات نیز به فروردین‌ماه (۲.۳ میلیارد دلار) اختصاص داشته است. همچنین طی ۱۲ ماه سال ۱۳۹۸، در ۸ ماه واردات کشور نسبت به ماه مشابه سال ۱۳۹۷ با کاهش همراه بوده و در ۴ ماه رشد داشته است. بیشترین درصد کاهش مربوط به خردادماه و بیشترین درصد افزایش مربوط به دی‌ماه سال ۱۳۹۸ بوده است.
در خصوص آمار وزنی هم بر اساس آمارها، بیشترین وزن صادرات کشور مربوط به اردیبهشت ۱۳۹۸ و برابر ۲۱,۷ میلیون تن بوده و بیشترین وزن واردات کشور نیز با رقم ۳.۸ میلیون تن به بهمن‌ماه این سال اختصاص داشته است. کمترین وزن صادرات و واردات کشور در سال ۱۳۹۸ هم مربوط به ماه فروردین بوده است.
*رفقای قدیمی تجارت
الگوی تجارت تقریباً ثابت است. برای همین هم سال‌هاست چین اولین شریک تجاری ایران است و تغییری در این رابطه دیده نمی‌شود. براساس گزارش‌ها، چین، با اختصاص ۹,۵ میلیارد دلار از صادرات ایران در سال ۱۳۹۸ (۲۳ درصد)، بزرگ‌ترین مقصد عمده صادراتی به شمار می‌رود. در سال ۱۳۹۷، سهم این کشور از صادرات ایران ۲۰.۸ درصد بوده که در سال ۱۳۹۸ با رشد ۲.۵ درصدی صادرات ایران به این کشور و حذف برخی از مقاصد پیشین صادراتی ایران، این سهم افزایش‌یافته است.
عراق دومین مقصد صادراتی ایران است که با حدود ۹ میلیارد دلار صادرات، سهم ۲۱,۷ درصدی از ارزش کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده است. بااینکه ارزش صادرات ایران به این کشور نسبت به سال گذشته تقریباً تغییری نداشته، اما سهم آن از ۲۰ درصد در سال ۱۳۹۷ به حدود ۲۲ درصد در سال ۱۳۹۸ افزایش‌یافته است. این امر به دلیل تشدید تحریم‌های ایران، از دست دادن بسیاری از مقاصد صادراتی گذشته ایران و درنتیجه افزایش وابستگی ایران به کشورهایی مانند چین و عراق بوده است.
ترکیه هم در سال ۱۳۹۸ بیش از ۵ میلیارد دلار صادرات بدون نفت خام ایران (۱۲,۲ درصد) را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که ارزش صادرات ایران به این کشور در سال ۱۳۹۷ حدود ۲.۴ میلیارد دلار (با سهم ۵.۳ درصدی از کل صادرات کالایی) رقم خورده بود.
امارات متحده عربی و افغانستان به‌عنوان چهارمین و پنجمین مقصد صادراتی ایران در سال ۱۳۹۸ به شمار می‌روند؛ بااین‌حال ارزش صادرات ایران به این دو کشور نسبت به سال ۱۳۹۷ با کاهش همراه بوده و سهم آنها از صادرات ایران کوچک‌تر شده است. ارزش صادرات ایران به امارات متحده عربی با کاهش ۲۵ درصدی به ۵,۴ میلیارد دلار و صادرات ایران به افغانستان با کاهش ۲۰ درصدی به ۲.۴ میلیارد دلار رسیده است.
مبادی عمده واردات کالایی ایران در سال ۱۳۹۸ هم نشان می‌دهد چین به‌عنوان بزرگ‌ترین مبدأ وارداتی ایران با سهم ۲۶ درصدی از واردات در سال ۱۳۹۸، حدود ۱۱,۲ میلیارد دلار از واردات ایران را به خود اختصاص داده است. ارزش واردات ایران از چین در سال ۱۳۹۸ نسبت به سال ۱۳۹۷ حدود ۸ درصد رشد داشته و سهم این کشور از واردات ایران طی این مدت ۱.۵ واحد درصد افزایش‌یافته است.
از طرفی بااینکه صادرات ایران به امارات متحده عربی در سال ۱۳۹۸ نسبت به سال ۱۳۹۷ با کاهش همراه بوده، اما آمارها نشان می‌دهد طی این مدت واردات ایران از این کشور با رشد ۳۵ درصدی همراه بوده است. در سال ۱۳۹۷ کل واردات کالایی ایران از امارات متحده عربی ۶,۶ میلیارد دلار بوده که در سال ۱۳۹۸ به بیش از ۸.۹ میلیارد دلار رسیده است.
ترکیه سومین مبدأ عمده وارداتی ایران در سال ۱۳۹۸ بوده که حدود ۵ میلیارد دلار (۱۱,۴ درصد) از واردات ایران در این سال را تشکیل می‌دهد. ارزش واردات ترکیه در سال ۱۳۹۸ نسبت به سال ۱۳۹۷ با رشد حدود ۹۰ درصدی همراه بوده است.
واردات ایران از هند هم در سال ۱۳۹۸ رشد ۳۳,۲ درصدی را نسبت به سال ۱۳۹۷ تجربه کرده و به حدود ۳.۷ میلیارد دلار رسیده است. سهم این کشور از واردات ایران از ۶.۴ درصد در سال ۱۳۹۷ به ۸.۴ درصد در سال ۹۸ رسیده است.
آلمان پنجمین مبدأ عمده وارداتی ایران است که ۲,۱ میلیارد دلار (۴.۸ درصد) از واردات ایران را در برداشته است. ارزش واردات ایران از این کشور در سال ۱۳۹۸ نسبت به سال ۱۳۹۷ با افت ۱۵.۵ درصدی همراه بوده است.
*جزییات آماری گمرک همچنان منتشر نمی‌شود
زمانی نه‌چندان دور عملکرد گمرک این‌گونه بود که هرماه، گزارش جز به‌جز تمام واردات و صادرات به‌صورت عمومی منتشر می‌شد و همه می‌توانستند از آن استفاده کنند. معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران دراین‌باره نوشت: با توجه به اینکه گمرک ایران از فروردین‌ماه سال ۱۳۹۸ به بعد، جزئیات آمارهای تجارت کشور را منتشر نکرده، بررسی تراز تجاری ایران با کلیه کشورها ممکن نیست. بر این اساس، تنها با توجه به آمارهای موجود، تراز تجاری ایران با ۳ کشور چین، ترکیه و امارات متحده عربی موردبررسی قرارگرفته است.در سال ۱۳۹۸ تراز تجاری ایران با چین با کسری ۱,۷ میلیارد دلاری همراه بوده که نسبت به سال ۱۳۹۷ هم ۵۶۵ میلیون دلار تضعیف‌شده است. تراز تجاری ایران با ترکیه، مازاد ۵۰ میلیون دلاری را تجربه کرده است. این در حالی است که در سال ۱۳۹۷، تراز تجاری ایران با ترکیه با کسری ۲۵۵ میلیون دلاری همراه بود. تجارت ایران با امارات متحده عربی هم در سال ۱۳۹۸، ۴.۴ میلیارد دلار کسری داشته که نسبت به سال ۱۳۹۷، ۳.۸ میلیارد دلار تضعیف‌شده است.