شمار كشورهايي كه بنا دارند دلار را از مبادلات خود حذف كنند، ماه به ماه بيشتر مي‌شود. آيا اين به معناي افت تسلط دلار است؟ در اينكه غلبه دلار بر اقتصاد جهان كمتر شده، ترديدي نيست، اما اولا دلار همچنان قوي است و دوما هنوز تعداد وفاداران به پول ايالات متحده قابل توجه است. با اين همه، سياست خارجي دولت امريكا و سياست‌هاي اقتصادي بزرگ‌ترين اقتصاد جهان، فرصت‌هايي را براي مخالفان و متضرران استيلاي دلار فراهم مي‌آورد. ايران به همراه كشورهايي چون روسيه، چين، تركيه و حتي اتحاديه اروپا و برخي اقتصادهاي كوچك‌تر به دنبال بهره بردن از همين فرصت‌ها هستند.فعلا دلار دوم سوم بدهي‌هاي بين‌المللي را در اختيار دارد، قيمت‌هاي نفت و گاز و تقريبا همه‌چيز به دلار بيان مي‌شود و دزدان دريايي سومالي، براي كنار آمدن با دولت‌ها و شركت‌ها، دلار طلب مي‌كنند، اما اگر صبور باشيم، اوضاع دگرگون خواهد شد.
نشانه روسي- ايراني
ايران و روسيه كه هر دو از سوي ايالات متحده تحريم شده‌اند، از جمله مهم‌ترين كشورهايي هستند كه مي‌خواهند مبادلات خود را با پول ملي انجام دهند. در ديدار اواخر هفته گذشته روساي بانك‌هاي ايران و روسيه، يكي از موضوعات مورد بحث استفاده از ارزهاي ملي در روابط تجاري دو كشور بود.
پيرو ملاقات اخير روساي جمهور ايران و روسيه در تهران براي ارتقاي روابط تجاري و مالي طرفين، رييس كل بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران به منظور مذاكره در رابطه با ارتقاي روابط بانكي و مالي دو كشور در راس هياتي به روسيه سفر و با رييس كل بانك مركزي روسيه ملاقات كرد. در اين ملاقات، در رابطه با مسائل مختلفي از جمله استفاده از ارزهاي ملي در روابط تجاري دو كشور، استفاده از سيستم‌هاي پيام‌رساني مالي دو كشور، افزايش سطح روابط كارگزاري دو كشور و تامين مالي پروژه‌هاي عمراني و توسعه‌اي كشور بحث و تبادل نظر شد. نابيولينا، رييس كل بانك مركزي روسيه، ضمن استقبال از مباحث مطرح شده توسط عبدالناصر همتي، رييس كل بانك مركزي ايران ابراز اميدواري كرد همكاري‌هاي شبكه بانكي دو كشور در قالب نقشه راه مورد توافق طرفين در آينده نزديك گسترش يابد. براساس توافق طرفين، مقرر شد مذاكرات فني و تخصصي توسط تيم‌هاي كارشناسي دو طرف تا حصول نتيجه در حوزه‌هاي فوق پيگيري شود. اما ايران و روسيه تنها كشورهايي نيستند كه در اين مسير گام برداشته‌اند.
شاهدان تغيير
حدود سه ماه پيش، مسكو و پكن اعلام كردند با توجه به رشد فزاينده مبادلات تجاري روسيه و چين، سهم دلار در توافقات كاهش يافته است. چين كه بزرگ‌ترين شريك تجاري روسيه است، بيش از 15 درصد از مبادلات بين‌المللي روسيه را در اختيار دارد. بر اساس گفته‌هاي مقام‌هاي دو طرف، روبل و يوان مورد علاقه شركت‌هاي دو كشور نيز هستند؛ البته سهم ارزهاي ملي در تبادلات هنوز كم است، اما مسير برنامه‌ريزي‌شده، معاني مهمي دارد.
بر اساس اعلام‌هاي رسمي، در سال 2017 ميلادي، حدود 10 درصد از واردات چين از روسيه به روبل پرداخت شده و در سوي مخالف، 15 درصد صادرات چيني به يوان پرداخت شده است. اين در حالي است كه تنها 3 سال پيش از آن، اين ارقام به ترتيب، 2 و 9 درصد بود.
نكته مهم اين است كه اين داده‌ها، شامل نقل‌و‌انتقالات از طريق بانك‌هاي امريكا، بريتانيا يا اتحاديه اروپا نمي‌شود و اين به آن معناست كه كنترل غرب بر معاملاتي از اين دست كاهش داشته است. مهم‌تر اينكه چنين مبادلاتي از طريق سوييفت انجام نمي‌شود. بر اساس اعلام مسكو، مبادلات دو كشور از سال 2010بر مبناي يوان، از 2.7 تريليون روبل معادل حدود 45 ميليارد دلار گذشته است. شايد از همه اينها مهم‌تر اين باشد كه حالا نرخ برابري روبل و يوان بر پايه تقاضا و بدون توجه به ارزش دلار، تعيين مي‌شود.
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه نيز همين يك ماه قبل گفت كه در نظر دارد دلار را در مبادلات تجاري با ايران و چين حذف و در عوض از ارزهاي ملي استفاده كند. مقام‌هاي دولت او در رابطه با تجارت با چند كشور ديگر نيز همين مساله را تكرار كرده‌اند. او گفته بود: «مرتبط كردن تجارت جهاني با دلار امريكا روز به روز به مشكل بزرگ‌تري تبديل مي‌شود.» مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه او هم در ونزوئلا گفته بود: «دولت امريكا از دلار به عنوان يك ابزار حمله استفاده مي‌كند.»
در ميانه شهريور، رييس كل بانك مركزي ايران هم در يادداشتي نوشت: «در جريان نشست سه‌جانبه ايران، روسيه و تركيه، مبادله با پول‌هاي ملي طرفين با هدف حذف دلار و كلا توسعه روابط تجاري و اقتصادي محور مذاكرات و توافقات با دو كشور همسايه بود.» حتي كشورهايي مانند پاكستان هم در مبادلات تجاري مثلا با چين، دلار را كنار گذاشته‌اند، اما شايد جالب توجه‌تر از همه اين موارد، رويه اتحاديه اروپا باشد. اتحاديه اروپا بهار امسال پس از تهديد واشنگتن مبني بر هدف قرار دادن شركت‌هاي اروپايي همكار ايران، امريكا را تهديد كرد كه دلار را از تبادلات خود كنار خواهد گذاشت.
در كاهش نفوذ
با افزايش ميل كشورها براي كنار گذاشتن دلار، نفوذ پول امريكا كاهش يافته است. عمده كشورهايي كه بناي حذف دلار از تجارت خود را دارند، دشمنان ايالات متحده يا كشورهايي هستند كه در دوره رياست دونالد ترامپ تحت فشار سياست‌هاي امريكا قرار گرفته‌اند، اما مساله آنها تنها رقابت‌هاي سياسي يا ژئوپولتيك نيست.
داستان كاهش محبوبيت دلار از بحران مالي سال 2008 آغاز شد. وقتي وام‌هاي مسكن در امريكا بحران ايجاد كردند، همه جهان گرفتار شد چراكه نظام مالي جهان وابسته به دلار بود. از سال 2010 كه بحران در حال كنترل شدن بود، زمزمه‌ها عليه دلار بيشتر شد. در ژوئن 2010، شوراي اقتصادي و اجتماعي سازمان ملل در گزارشي گفت بر لزوم شكل‌گيري «يك نظام ذخيره جديد در جهان» كه تنها به دلار امريكا وابسته نباشد، تاكيد كرد. كمي پيش از آن، رييس‌جمهور وقت فرانسه، نيكولا ساركوزي در نشست داووس پافشاري كرده بود كه ذخاير جهان نبايد بر يك پول تكيه كند.
8 سال پس از آن موضع‌گيري‌ها، دلار هنوز مهم‌ترين ارز دنياست كه 60 درصد ذخاير ارزي بانك‌هاي مركزي و نيمي از مبادلات بين بانكي را پوشش مي‌دهد. با اين همه، دور تازه حملات به پول «عموسام»، تنها وابسته مسائل مالي نيست. حالا استفاده امريكا از اين ابزار در سياست خارجي بيشتر كانون اعتراض است.
پيتر كوي، چهارشنبه هفته گذشته در مطلبي با عنوان «استبداد دلار امريكا» در بلومبرگ نوشت: «در بطن امور مالي جهان، پارادوكسي نهفته است. سهم ايالات متحده از اقتصاد جهان طي چند دهه كمتر شده و حالا پرزيدنت ترامپ از نقش سنتي امريكا به عنوان رهبر جهان آزاد نيز در حال عقب‌نشيني است. با اين همه، دلار امريكا همچنان- چنان كه برخي مي‌گويند- قادر مطلق مانده است...اما نشانه‌هايي از رهايي از اين تناقض در حال ظهور است.» كوي مي‌نويسد: «رهبران سياسي‌اي كه زماني اين هژموني را پذيرفته بودند، در حال تغييرند. ژان-كلود يونكر، رييس كميسيون اروپا در ماه سپتامبر گفت اينكه شركت‌هاي اروپايي براي خريد هواپيماهاي اروپايي، از ارز امريكا استفاده مي‌كنند، مضحك است.» نويسنده در ادامه نوشته خود مي‌گويد: «اينها خبر خوبي براي امريكا نيست. اگر دلار كنترل خود را از دست بدهد، ايالات متحده هنگام فقدان اعتماد، آسيب‌پذيرتر خواهد شد...افت اعتماد به دلار همچنين به عنوان نماد انزواگرايي امريكا ديده خواهد شد... اضمحلال واقعي دلار دهه‌ها زمان خواهد برد، اما امريكا نمي‌تواند از اين وضعيت خوشحال باشد.»
نويسنده بلومبرگ معتقد است: «فوري‌ترين خطر براي ايالات متحده اين است كه در صورت تضعيف نفوذ دلار، امريكا بيش از اندازه، روي تحريم‌هاي مالي به‌ويژه درباره ايران و كشورهاي همكار او حساب خواهد كرد.» قدرت دلار در جهان، اخيرا تضاد ديگري را هم به وجود آورده است. دلار جهاني، نيازمند كسري تجاري در امريكاست و ترامپي كه عاشق تحريم است، از كسري تجاري نفرت دارد. اقتصاددان امريكايي- بلژيكي، رابرت تريفين، در سال 1959 ميلادي به اين نتيجه رسيد كه تامين دلار مورد نياز جهان توسط امريكا با كسري تجاري اين كشور برابر است چراكه شركاي تجاري امريكا، دلار حاصل از صادرات را به جاي هزينه كردن در خريد كالا و خدمات امريكايي، ذخيره مي‌كنند. اين روزها ترامپ هم به كسري تجاري تاخته و هم با تنش‌هاي ديپلماتيك، ارج و قرب دلار را در خطر قرار داده است.
انتظار واقع‌گرايانه
دلار بخشي از نفوذ خود را از دست داده، اما هنوز هم مهم‌ترين ارز جهاني است. افول آن به جايگاهي متفاوت، اولا زمان مي‌برد و دوما حتي در آن شرايط هم، يكي از ارزهاي اصلي باقي خواهد ماند. راما واسدوان، استاد تمام دپارتمان اقتصاد دانشگاه ايالتي كلروادو مي‌گويد: «افول دلار بستگي به نفوذ اتحاديه اروپا، روسيه و چين دارد. سناريوي ممكن، متنوع شدن ارزهاي جهاني با قدرت كمتر دلار است.» با اين همه، تقريبا همه تحليلگران بر اين باورند كه كنار گذاشتن كامل دلار كاري بسيار دشوار است. غلبه دلار بر اقتصاد جهان و كنار زدن پوند بريتانيا حدود يك قرن طول كشيد. در قرن نوزده، پوند استرلينگ همين نفوذي را داشت كه در قرن بيستم- و امروز- دلار دارد.هنوز هم راحت‌ترين كار، ذخيره كردن دلار است. الكساندر كاتب، رييس موسسه مالي SAS در اين باره به «راشا تودي» مي‌گويد: «دلار ايالات متحده هنوز هم به دلايل بسيار، ارز ترجيحي تجارت بين‌الملل و ذخيره ارزي است. كل نظام مالي بين‌المللي پيرامون ايالات متحده و نقش محوري دلار امريكا مي‌چرخد.»
با اين همه، تغييراتي در راه است. به باور كاتب، توسعه سريع فناوري بلاكچين در كنار ريشه گرفتن ارزهاي مجازي، فرآيندهاي موجود را دگرگون خواهد كرد: «در نهايت، تكامل نظام مالي جهان بسيار وابسته به تكامل توازن قوا در جهان است. اين امر، يك‌شبه رخ نخواهد داد. اين امر زمان مي‌برد و بحران‌هاي ديگري را همراه خواهد آورد.»
رهبران سياسي‌اي كه زماني اين هژموني را پذيرفته بودند، در حال تغييرند. ژان-كلود يونكر، رييس كميسيون اروپا در ماه سپتامبر گفت اينكه شركت‌هاي اروپايي براي خريد هواپيماهاي اروپايي، از ارز امريكا استفاده مي‌كنند، مضحك است.
فوري‌ترين خطر براي ايالات متحده اين است كه در صورت تضعيف نفوذ دلار، امريكا بيش از اندازه، روي تحريم‌هاي مالي به‌ويژه درباره ايران و كشورهاي همكار او حساب خواهد كرد.
دلار ايالات متحده هنوز هم به دلايل بسيار، ارز ترجيحي تجارت بين‌الملل و ذخيره ارزي است. كل نظام مالي بين‌المللي پيرامون ايالات متحده و نقش محوري دلار امريكا مي‌چرخد. با اين همه، افول دلار بستگي به نفوذ اتحاديه اروپا، روسيه و چين دارد. سناريوي ممكن، متنوع شدن ارزهاي جهاني با قدرت كمتر دلار است.