شاید آنچه سبب شده است رفاه به یکی از دغدغه‌های اصلی اقتصاددانان تبدیل شود و آنها را ملزم به بررسی این پدیده ذهنی کند شاخصهایی است که به‌منظور بررسی مفهوم رفاه در نظر گرفته شده‌اند. سطح درآمد، توزیع درآمد، میزان مصرف، برخورداری از مقولاتی چون بهداشت و آموزش عواملی اثرگذار بر تغییرات رفاه هستند، به همین دلیل است که شاخص‌های برآورد رفاه را می‌توان حلقه واسط میان دو مقوله اقتصاد و رفاه دانست.
در این میان شاخصی با نام کیفیت زندگی (Quality of life Index) با به همراه داشتن پارامترهای مادی اقتصادی همچون: درآمد و مصرف و همچنین پارامترهای غیر مادی از جمله: سطح سواد، فرهنگ، بهداشت و سلامت، امنیت، محیط‌زیست به شاخص بهتری برای برآورد میزان رفاه در جوامع تبدیل شده است. مفهوم کیفیت زندگی ابعاد گوناگونی از زندگی فردی و اجتماعی را شامل می‌شود. براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، سلامت جسمی، وضعیت روانی، استقلال، تعاملات اجتماعی، اعتقادات و تعاملات محیطی از جمله این ابعاد هستند.
تعاریف و ابعاد گوناگونی برای شاخص کیفیت زندگی در سطح جهان تعریف شده‌اند که هر یک به اقتضای شرایط بر مولفه یا مولفه‌هایی خاص ممکن است تأکید بیشتری داشته باشند. شاخص موفقیت لگاتوم از شاخصهایی معتبر در حوزه رفاه اجتماعی است که با تأکید بر ابعاد اقتصاد، کارآفرینی و فرصت، حکمرانی، آموزش، سلامت، ایمنی و امنیت، آزادی فردی سرمایه اجتماعی به ارزیابی وضعیت توسعه اجتماعی جوامع می‌پردازد. همچنین موسسه بین‌المللی داده‌سنجی «نامبئو» با دریافت داده‌های مرتبط با شرایط زندگی به‌صورت روزانه و دوره‌ای از کاربران ِآنلاین، به ارزیابی وضعیت کیفیت زندگی در شهرها و کشورهای مختلف می‌پردازد. شاخص کیفیت زندگی نامبئو با در نظر گرفتن مولفه‌هایی چون: شاخص قدرت خرید، شاخص مراقبت بهداشتی، شاخص هزینه زندگی، شاخص نسبت دارایی به درآمد، شاخص مدت زمان ترافیک شهری، شاخص آلودگی و شاخص محیط‌زیست از سال 2012 تا به اکنون با ارزیابی تأثیر عوامل اقتصادی و مهم‌تر از آن عوامل غیراقتصادی بر مفهوم رفاه به مقایسه کیفیت زندگی در نقاط مختلف جهان (به‌صورت شهری و کشوری) پرداخته است.
داده‌های این موسسه داده‌سنجی همواره در حال به روزرسانی بوده و آخرین یافته‌ها در دسامبر 2017(آذرماه 1396) انتشار یافته است.
وضعیت شاخص کیفیت زندگی ایران براساس آخرین آمار نامبئو (2017)
ایران طی سال گذشته تغییر قابل‌توجهی را در رتبه‌بندی نامبئو تجربه نکرده است، اگرچه که جهش از رتبه 80 (که بدترین جایگاه ایران در سال‌های مورد بررسی است) در سال 2015 (در بین 86 کشور) به 47 در سال 2016 توجه بسیاری از کارشناسان حوزه رفاه و اقتصاد را به خود جلب کرد.
بررسی 8 شاخص نام برده حاکی از آن است پیشرفت حاصل در رتبه‌بندی شاخص کیفیت زندگی نامبئو طی این سال به پیشرفت حاصل از عوامل اقتصادی ِ شاخص کیفیت زندگی در ایران ارتباط می‌یابد. کاهش نرخ تورم سبب شده است سرعت ِکاهش قدرت خرید کم شده و همچنین سبب کاهش شاخص هزینه زندگی و شاخص نسبت قیمت دارایی به درآمد شده و به این ترتیب سبب پیشرفت رتبه ایران و رسیدن به جایگاه 47 (در بین 56 کشور) شده است. با این وجود این روند رو به رشد در سال 2017 ادامه نیافته است. روند تغییرات شاخص کیفیت زندگی در ایران طی سال‌های 2012الی 2017 در نمودار شماره یک مشاهده می‌شود.
در سال جاری ایران در رتبه‌بندی شاخص کیفیت زندگی نامبئو با چهار پله سقوط در رتبه 52 (در بین 67 کشور) قرار گرفته است. همان‌طور که در جدول شماره یک مشاهده می‌شود همه شاخص‌های تعیین کننده کیفیت زندگی تقریباً روند ثابتی را در پیش داشته‌اند.همچنین رتبه ایران در هر شاخص در جدول شماره دو مشخص شده است.
همان‌طور که مشاهده می‌شود ایران به صورت تقریبی در شاخصهایی که باید رتبه‌های بالایی را کسب کند دارای پایین‌ترین رتبه‌ها و در شاخصهایی که باید رتبه‌های پایین‌تری را به خود اختصاص دهد در بالاترین جایگاه‌ها قرار گرفته است! شاخص زمان ترافیک شهری که به مدت زمان متوسط مسیر از مبدا تا مقصد اشاره دارد در ایران بیشترین زمان را به خود اختصاص داده است. در ایران زمان متوسط طی شدن یک مسیر تا رسیدن به مقصد49.7 دقیقه برآورد شده است. در این میان کشور قبرس با 20.32 دقیقه کمترین وقت‌کشی ِترافیک شهری را به خود اختصاص داده است. کشورهای اتریش و اسلوونی نیز به ترتیب رتبه‌های دوم و سوم را کسب کرده‌اند. البته جایگاه شگفت ایران در بالای لیست رتبه‌بندی شاخص زمان ترافیک شهری از سابقه طولانی برخوردار است و همواره تک‌رقمی بوده‌ایم! شرح جایگاه ایران در 6 سال گذشته در جدول شماره سه مشخص شده است.
در این میان داشتن نیم نگاهی به مقایسه ایران و کشورهای منتخب آسیایی و اروپایی خالی از لطف نیست، ایران و قبرس هر دو از آسیا به ترتیب جایگاه اول و آخر را در شاخص وقت‌کشی ترافیک شهری از آن خود کرده‌اند که در نمودارهای شماره دو و سه موقعیت ایران در مقایسه با سایر کشورها قابل مشاهده است. ملاحظه می‌شود در میان کشورهای اروپایی مورد بررسی به جز روسیه هیچ کشوری دارای رتبه‌ای بالاتر از 20 نیست.
نکته قابل توجه دیگر ارتباط میان شاخص‌های ارزیابی ِکیفیت زندگی است. همان‌طور که ملاحظه شد ایران در شاخص‌های زمان ترافیک شهری و شاخص آلودگی در جایگاه اول و هفتم قرار گرفته است. کسب رتبه‌هایی تقریبا در یک سطح (نه فقط برای ایران بلکه برای سایر کشورها نیز به همین ترتیب) ناشی از ارتباط و اثرگذاری شاخص‌ها بر یکدیگر است. طبیعی است که هرچه زمان ترفیک شهری و درواقع حضور خودروها (علی‌الخصوص تک‌سرنشین‌ها)و وسایل نقلیه دیگر (که یکی از عوامل اثرگذار بر آلودگی هوا به شمار می‌روند) در سطح شهر بیشتر باشد میزان آلودگی نیز افزایش می‌یابد. اگرچه که باز در این میان باید بر تأثیر عوامل اقتصادی همچون تغییر قیمت حامل‌های انرژی و پایین بودن قیمت بنزین در کشورمان و اثرات آن بر افزایشِ استفاده از خودروهای شخصی و به تبع آن افزایش ترافیک و همچنین افزایش آلودگی اشاره داشت.در همین راستا، شاخص آلودگی و روند تغییرات آن در ایران طی هفت سال گذشته هم در جدول شماره چهارم دیده می‌شود.
در سایر شاخص‌ها نیز ایران موفق به کسب رتبه‌های خوبی نشده است، در شاخص مراقبت بهداشتی که یک ارزیابی کلی از کیفیت سیستم مراقبت بهداشتی است در رتبه 64 قرار گرفته است. هرچند شایان ذکر است رتبه 52 در شاخص هزینه زندگی و 24 در شاخص آب و هوا این نکته را بیان می‌دارد که ایران از کشورهای کم‌هزینه و دارای آب و هوایی مناسب برای زندگی به شمار می‌رود.
تهران چه رتبه‌ای را به خود اختصاص داده‌است؟
همان‌طور که گفته شد رتبه‌بندی شاخص کیفیت زندگی در شهرهای بسیاری در سطح جهان نیز انجام شده است. تهران از این منظر در جایگاه ضعیف 157ام در میان 177 کشور قرار گرفته است.(جدول شماره 5)
سه شاخصی که شهر تهران در آنها ضعیف‌ترین رتبه‌ها را داشته است شاخص‌های زمان ترافیک شهری و شاخص آلودگی و شاخص مراقبت‌های بهداشتی هستند. تهران از منظر شاخص زمان ترافیک شهری تهران در جایگاه دهم، شاخص آلودگی در رتبه 14ام و شاخص مراقبت بهداشتی از آخر در رتبه 14 قرار گرفته است.
رتبه ایران در سه سال گذشته در جدول شماره شش به نمایش درآمده است.
البته تغییرات اندک رتبه در شاخص‌ها می‌تواند ناشی از تعداد متفاوت کشورها در سال‌های مورد بررسی باشد اما سقوط 30 پله‌ای رتبه در شاخص مراقبت بهداشتی فارغ از قضیه ذکر شده قابل تامل است.
در میان شهرهای مورد بررسی دو شهر از کشور هند:کلکته و بمبئی به ترتیب رتبه‌های اول و دوم را به خود اختصاص داده‌اند و شهرهای مسقط در عمان و نووی‌ساد در صربستان و ادینبورگ در انگلستان به ترتیب کمترین میزان ترافیک شهری را دارا هستند. استانبول ترکیه نیز در جایگاه نهم قرار گرفته است. براساس این شاخص مدت زمان رسیدن به مقصد در کلکته که بیشترین زمان را داراست 71.62 دقیقه، در مسقط نزدیک به یک ربع (15.2)و در ایران 55.31 دقیقه برآورد شده است.
تهران در شاخص قدرت خرید همانند شاخص کیفیت زندگی 157ام است و باز هم همانند ایران آمار موسسه داده‌سنجی نامبئو حاکی از آن است که تهران شهر نسبتا ارزانی جهت زندگی به‌شمار می‌رود.
در کجای جهان ایستاده‌ایم!
آنچه که تا به اینجا به شرح آن پرداختیم شاید بیانگر آن است که ایران به لحاظ کیفیت زندگی در دنیا (52 در میان 67 کشور) جایگاه ویژه‌ای نداشته‌است و حتی در میان 23 کشور منتخب آسیایی باز هم در نیمه پایین لیست و در رتبه 14ام ِ آسیا و پایین‌تر از کشورهایی چون عربستان با قرار گرفتن در رتبه 5ام آسیا و قبرس، کره‌‌جنوبی و رژیم اشغالگر قدس! (به ترتیب دارای جایگاه اول تا سوم) قرار گرفته است. اما هزینه پایین زندگی در ایران و آب و هوای مناسب آن از مزیت‌های کشورمان نسبت به بسیاری کشورهای دیگر به شمار می‌رود.
لازم به ذکر است که اگر به جد در اندیشه بالا بردن کیفیت زندگی در کشورمان هستیم با نگاهی به برترین کشورها در رتبه‌بندی شاخص کیفیت زندگی این نتیجه حاصل می‌شود که کشورهای برتر در شاخص‌های غیراقتصادی نسبت به شاخص‌های اقتصادی رتبه‌های بهتری را به خود اختصاص داده‌اند. درحالی که ایران طی سالی که پیشرفت قابل توجه در بهبود شاخص کیفیت زندگی را تجربه کرد این بهبود ناشی از پیشرفت عوامل اقتصادی بود. آنچه که اکنون نمود پیدا می‌کند این است که آمار نشان می‌دهد حقیقتا کیفیت زندگی تنها با افزایش قدرت خرید و امثالهم حاصل نمی‌شود، احساس رضایت از کیفیت زندگی، احساس بهبود وضعیت زندگی این‌روزها شاید با گذراندن دقایق کمتری در ترافیک شهری حاصل می‌شود، شاید احساس بهبود آن زمانی است که یقین حاصل شود هوایی که این روزها تنفس می‌شود، نفس‌ها را در آینده‌های نه‌چندان‌دور به شماره نمی‌اندازد. یقینا معیارها این روزها تغییر یافته‌اند. شاید این روزها رفاه مادی بیشتر، الزاما رضایت بیشتری از زندگی را به ارمغان نمی‌آورد!
جامعه فردا