مالیات از نظر اقتصادی مهم‌ترین منبع درآمد عمده دولت‌های جهان است و در ایران و اقتصاد نفتی ما، هرچند محل درآمد اصلی نیست، اما قطعا یکی از محل‌های اصلی درآمد دولت است. همان‌طور که از نظر اقتصادی مالیات به نفع دولت است، از نظر سیاسی و اجتماعی می‌تواند پاشنه آشیل دولت باشد و البته تبعات خاص خود را هم دارد. دولتی که پول خود را از مالیات‌دهندگان می‌گیرد، طبیعتا خود را در برابر مالیات‌دهندگان مسئول می‌داند – مانند کشورهای توسعه‌یافته. اما در ایران همه درآمد دولت مستقیما از مردم دریافت نمی‌شد – و نمی‌شود. از دوره مرحوم مصدق که نفت ملی شد و دولت‌ها هم نفتی شدند، شرکت ملی نفت مردم را فروخته و دولت با این واسطه از مردم پول گرفته، این بخش زیاد برای جامعه ملموس نیست، اما در اسناد مالی حقوق‌بگیران، آن ردیفی که نوشته «مالیات بر درآمد» و روی بسته‌بندی کالا‌ها یا فاکتور خدمات، بخشی که نوشته «مالیات» برای مردم ملموس است. طی سال‌های گذشته درآمدهای مالیاتی دولت فراز و فرود‌های زیادی داشته است، هرچند در برخی سال‌ها این درآمدها کاهش داشتند، اما میانگین آن – لااقل طی 16 سالی که در این‌گزارش بررسی شده- با افزایش روبه‌رو بوده است. اینکه آیا دولت‌ها به نسبت پولی که مستقیما از طریق مالیات از مردم گرفتند، به آنها پاسخ‌گو بودند یا خیر، یا اینکه ترکیب درآمد مالیاتی دولت‌ها از چه ردیف‌هایی تامین می‌شود، بحث مفصلی در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی است؛ اما در اینجا نگاهی شده به درآمدهای مالیاتی محقق شده دولت طی سال‌های 1380 تا 1395، لایحه و قانون بودجه سال جاری و لایحه بودجه سال آینده.
در لایحه بودجه امسال جمع درآمدهای مالیاتی دولت حدود 131 هزار میلیارد تومان در نظر گرفته شده است، این درحالی‌ست که در قانون بودجه سال 1396، نمایندگان درآمد مالیاتی دولت را 118 هزار میلیارد تومان تصویب کرده بودند. دولت در این لایحه «مالیات بر اشخاص حقوقی» که در قانون بودجه سال 96 حدود 37 هزار میلیارد تومان تصویب شده بود را 36 هزار میلیارد تومان در نظر گرفته است. مالیات بردرآمد در لایحه بودجه سال 97 نزدیک به 20 هزار میلیارد تومان در نظر گرفته شده، این درحالی‌است که در قانون بودجه سال 96 این ردیف برابر 17 هزار میلیارد تومان بوده است، دولت مالیات بر واردات را در سال 1397 نزدیک به 24 هزار میلیارد تومان پیش‌بینی کرده، درحالی‌که رقم این بخش در قانون بودجه سال 96 نزدیک به 18 هزار میلیارد تومان بوده است. همچنین مالیات بر کالا و خدمات که در قانون بودجه سال قبل 43 هزار میلیارد تومان تصویب شده بود، در لایحه امسال 48 هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده است.
16 سال فراز و فرود مالیاتی
به طور میانگین از سال 1380 تا سال 1395 که رقم درآمدهای مالیاتی در آنها مشخص شده است، مالیات بر کالا و خدمات 14 درصد رشد داشته است، پس از این ردیف مالیات اشخاص حقوقی قرار دارد که رشدی 10درصدی را در این سال‌ها نشان می‌دهد، پس از آن مالیات بر واردات قرار دارد که میانگین رشد آن در سال‌های مورد بحث پنج درصد بوده، مالیات بر درآمد به صورت میانگین سالانه 4 درصد افزایش داشته و در نهایت مالیات بر ثروت که در تمام این سال‌ها 3 درصد رشد نشان می‌دهد. بیشترین رشد درآمدهای مالیاتی طی مدت مورد بررسی مربوط به سال 84 با 45 درصد افزایش و کمترین رشد مربوط به سال‌های 89 و 91 است که در این سال‌ها درآمد مالیاتی دولت با 16 درصد کاهش روبه‌رو بوده است.
مالیات بر اشخاص حقوقی: طی سال‌های 1380 تا 1385 به صورت میانگین 39 درصد رشد داشته است، طی سال‌های 1385 تا 1392 به صورت میانگین 4 درصد کاهش داشته و طی سال‌های 1393 تا 1395، به طور میانگین 8 درصد افزایش نشان می‌دهد.
مالیات بر درآمد: از سال 1380 تا 1385، میانگین رشد این ردیف 2 درصد افزایش بوده است، در سال‌های 1385 تا 1392، به‌طور میانگین رشد 2 درصدی داشته اما از سال 1392 تا 1395، میانگین رشد این ردیف 12 درصد بوده است!
مالیات بر ثروت: طی سال‌های 1380 تا 1385، به‌طور میانگین رشد 9 درصدی را نشان می‌دهد، از سال 1385 تا 1392، میانگین رشد این ردیف 3 درصد بوده است. جالب است که درآمد دولت از این ردیف از سال 1392 تا 1395 به طور میانگین 4 درصد کاهش داشته است!
مالیات بر واردات: رشد میانگین این ردیف از سال 1380 تا 1385 حدود 16 درصد بوده، در سال‌های 1385 تا 1392، با وجود افزایش واردات طی این سال‌ها به طور میانگین کاهش 7 درصدی داشته است، عمده دلیل این کاهش سال‌های 1390 تا 1392 است که درآمدهای مالیاتی در این سال‌ها به ترتیب: 17، 26 و 22 درصد کاهش نشان می‌دهد. در سال‌های 1392 تا 1395 درآمد مالیاتی دولت به‌صورت میانگین 22 درصد رشد نشان می‌دهد، اگر چه درسال 1394، درآمد دولت از این بخش با کاهش 23 درصدی روبه‌رو بوده، اما رشد 44 درصدی سال 1393 و 45 درصدی 1395، سبب شده میانگین این سه سال به 23 درصد برسد.
مالیات بر کالا و خدمات: طی سال‌های 1380 تا 1385، به طور میانگین 11 درصد رشد نشان می‌دهد. در سال 1381 نزدیک به 24 درصد و 1383 نزدیک به 23 درصد کاهش داشته است که این اعداد در مقابل رشد 51 درصدی سال 1382 و رشد 40 درصدی 1384، میانگین 11 درصدی را رقم زدند. از سال 1385 تا 1392، میانگین رشد این ردیف 13 درصد بوده است، بزرگترین رشد در این ردیف طی این 16 سال به سال 88 بازمی‌گردد که در آن ناگهان درآمد مالیاتی دولت از این محل 62 درصد نسبت به سال 87 افزایش داشته است! اما در دولت فعلی از سال 1392 تا 1395، درآمدها به طور میانگین رشد 22 درصدی را نشان می‌دهد.
سهم بخش‌ها از کل درآمد مالیاتی دولت
براساس اطلاعات آخرین سالی که درآمدهای مالیاتی دولت در آن مشخص شده است، بیشترین تغییر در ترکیب درآمدهای مالیاتی طی سال‌های 1380 تا 1395، مربوط به ردیف «مالیات بر کالا و خدمات» است که سهم آن از حدود 17 درصد از کل درآمدهای مالیاتی در سال 1380 به حدود 33 درصد در سال 1395 رسیده است، پس از آن «مالیات اشخاص حقوقی» است که سهم آن از 30 درصد درآمدهای مالیاتی در سال 1380 به 31 درصد در سال 1395 رسیده است.
در مقابل این دو ردیف، سهم «مالیات بر واردات» از مجموع درآمدهای مالیاتی از 28 درصد در سال 1380 به 18 درصد در سال 1395 رسیده است. «مالیات بر درآمد» از 21 درصد مجموع درآمدهای مالیاتی در سال 1380 به 15 درصد در سال 1395رسیده است و درنهایت «مالیات بر ثروت» که در سال 1380 حدود 5 درصد از مجموع درآمدهای مالیاتی را به خود اختصاص داده بود، در سال 1395 به 3 درصد کاهش یافته است.
لایحه، قانون و چیزی که محقق شد
برای اینکه تخمینی از درآمد مالیاتی دولت در سال‌جاری داشته باشیم، شاید بهتر باشد نگاهی به لایحه، قانون و درآمد مالیاتی محقق شده دولت در سال 1395 داشته باشیم. در قانون بودجه سال 1395، نمایندگان درآمدهای مالیاتی دولت را نزدیک به 27 هزار میلیارد ریال بیش از رقمی که دولت در لایحه اعلام کرده بود تصویب کردند و اما آنچه محقق شد نزدیک به 41 هزار میلیارد ریال یا 4 درصد، کمتر از چیزی بود که در قانون مصوب شده بود.
بیشترین اختلاف درآمد مالیاتی محقق شده در سال 1395 با قانون بودجه همین سال به ترتیب مربوط به بخش‌های مالیات بر کالا و خدمات (11 درصد کمتر) و مالیات اشخاص حقوقی (6 درصد کمتر) بوده است.
در مقابل این دو بخش که نسبت به پیش‌بینی قانون بودجه درآمد کمتری برای دولت داشتند. بخش‌های: مالیات بر ثروت، مالیات بر واردات و مالیات بر درآمد هر کدام حدود پنج درصد بیش از آن چیزی که نمایندگان پیش‌بینی کرده بودند برای دولت درآمد داشته است.
تخمین درآمد مالیاتی دولت در سال 1396
اگر همان اختلافی که بین پیش‌بینی قانون بودجه و درآمد مالیاتی سال 1395 اتفاق افتاد را در نظر داشته باشیم، باید مجموع درآمدهای مالیاتی محقق شده دولت در پایان سال جاری حدود 114 هزار میلیارد تومان باشد که در قانون بودجه امسال حدود 118 هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده بود.
توضیحات:
*برای اینکه چشم‌اندازی روشن از تغییرات درآمد مالیاتی دولت – طی یک دوره زمانی- داشته باشیم، به ناچار باید ارقام را به عددی ثابت تبدیل کنیم، به بیانی از آنجا که نرخ تورم در کشورمان همواره متغیر است، ارزش درآمدهای مالیاتی طی سال‌های مورد بررسی در اینجا با نرخ تورم به عدد ثابت سال 1395 تبدیل شدند.
** در قسمتی که ترکیب اقلام تشکیل دهنده درآمد مالیالتی دولت را مورد توجه قرار داده، اعداد به قیمت ثابت تبدیل نشده و به قیمت‌های جاری محاسبه شدند.
*** ارقام درج شده برای سال 1396 تخمینی است که براساس اختلاف قانون بودجه سال 1395 و درآمد محقق شده همان سال به‌دست آمده است.
**** منبع اطلاعات مربوط به درآمدهای مالیاتی محقق شده دولت بانک مرکزی
است.