دلارزدایی از اقتصاد ایران موضوعی است که این روزها بیش از همیشه مورد توجه مقامات دولتی قرار گرفته است. انعقاد قرارداد تجاری ایران با روسیه و باز شدن پای روبل به صحنه تبادلات مالی دو کشور نقطه آغاز چنین اتفاقی شده است. طبق گفته مقامات مسوول، از این پس نقش دلار و یورو از سبد ارزی کشور کمرنگ می‌شود تا روبل به عنوان ارز مشترک ایران و روسیه بخشی از جریانات ارزی کشور را به دست بگیرد. اگرچه به باور ارکان دولت این اقدام می‌تواند پایانی باشد بر هژمونی دلار در اقتصاد دو کشور، اما به نظر می‌رسد الزامات اجرایی این مساله هنوز فراهم نشده است. از نگاه صاحب‌نظران اقتصادی مساله دلارزدایی از اقتصاد ایران موضوعی با پیچیدگی‌های فراوان است؛ از یک سو دلار ارزی است که اهرم معاملات بازار ارز ایران را در اختیار دارد و حذف آن از چرخه خرید و فروش‌های روزانه به معنای بالا بردن هزینه معاملات است. از سوی دیگر اقتصاد ایران به دلیل قرار گرفتن در شرایط تحریمی نفوذ زیادی در دنیا ندارد و تجارت خارجی آن به جهان در حداقل ممکن قرار دارد. در این شرایط حذف دلار و یورو از چرخه مبادلات تجاری و جایگزینی آن با سایر ارزها مراودات ایران با جهان را محدودتر خواهد کرد. نکته قابل توجه آنکه نگهداری ذخایر ارزی کشور اگر با ارزی جز دلار صورت بگیرد در بلندمدت هزینه‌های زیادی را به اقتصاد و کشور تحمیل خواهد کرد. بنابراین هرچند کاهش وابستگی به دلار و یورو در سایه تحریم‌ها و انجام مبادلات تجاری در قالب قراردادها و پیمان‌های پولی موضوعی است که از سال‌ها پیش در اقتصاد ایران پیگیری می‌شود، با این حال حذف کامل دلار از چرخه مبادلات تجاری ایران با جهان با اما و اگرهای بسیاری همراه است.
چند روزی است که اقتصاد ایران در تیررس اخبار جدید ارزی قرار گرفته است. بازگشایی نماد ارزی روبل-ریال در بازار متشکل ارزی و انعقاد قرارداد تجاری ایران با روسیه موضوعی است که زمینه‌های لازم برای انجام تبادلات تجاری با ارز مشترک بین دو کشور را فراهم آورده است. در همین راستا نیز مقامات دولتی ورود تدریجی روبل به بازار ارزی ایران را خوشامد گفته‌اند؛ مساله‌ای که از نگاه آنان می‌تواند نقطه آغازی باشد برای رهایی ریال از زیر سایه دلار و یورو. آن‌طور که کامران سلطانی‌زاده، عضو شورای عالی کانون صرافان گفته «۱۰ تا ۱۵ کشور همسایه ایران که مراودات تجاری با ایران دارند، از روبل استفاده میکنند و گشایش نماد روبل-ریال می‌تواند نقش موثری در معاملات با این کشورها داشته باشد؛ زیرا قابل تبدیل به ارز آنهاست و این رویه در کنترل بازار ارز اهمیت زیادی دارد». علی صالح‌آبادی، رییس بانک مرکزی نیز در همین راستا از کاهش سهم دلار و یورو از سبد ارزی کشور خبر داده و گفته که ورود روبل به چرخه مبادلات ارزی به معنای پایان فرمانروایی دلار در بازار است. آن‌طور که از شنیده‌ها برمی‌آید، توافقاتی که بین ایران و روسیه شکل گرفته در قالب پیمان‌های پولی دو یا چندجانبه خواهد بود به طوری که دو کشور در تسویه‌های تجاری خود به جای دلار و یا یورو، از پول کشورهای مبدا و مقصد استفاده میکنند. بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد که ایران به دلیل قرارگیری در شرایط تحریم با برخی از کشورها تبادل تجاری با ارز مشترک دارد، با این حال این موضوع نمی‌تواند به معنای حذف کامل دلار از اقتصاد ایران باشد. به نظر می‌رسد یکی از دلایل اصلی که می‌تواند اجرایی شدن این سیاست را با ابهام همراه کند بی‌ثباتی رخنه‌کرده در ساختار اقتصاد ایران و افت سریع ارزش ریال در طول زمان است. در عین حال به دلیل وجود تحریم‌ها اقتصاد ایران نفوذ جدی در صحنه تجارت جهانی ندارد و حذف دلار می‌تواند محدودیت‌ها و موانع در زمینه مراودات تجاری را دوچندان کند. بنابراین هرچند ابهامات زیادی در این خصوص وجود دارد اما رییس بانک مرکزی با اطمینان کامل اعلام کرده که «هرچقدر بتوانیم حجم ارزهای غیر از دلار و یورو را در سبد ارزی افزایش دهیم تقاضا برای این دو ارز را کاهش خواهیم داد».
تجارت ۴۰ میلیارد دلاری ایران و روسیه
علی صالح‌آبادی با اشاره به برقراری پیمان‌های پولی ایران و کشورهای دیگر از جمله روسیه گفت: واقعیت این است که هرچه جلوتر می‌رویم یک موضوع بیشتر برای دنیا آشکارتر می‌شود و آن هم اینکه ارزهای جهانروایی مانند دلار ابزاری شده که قدرت‌های بزرگ از آن نه تنها به عنوان ابزار اقتصادی بلکه به عنوان ابزار سیاسی استفاده میکنند.
وی ادامه داد: کشورهایی که از لحاظ سیاسی همراهی لازم را با آمریکا ندارند مورد تحریم قرار می‌گیرند و تحریم آنها هم تحریم‌های مالی و پولی و بانکی است. زمانی فکر می‌کردند که ابزار تحریم فقط برای ما ایجاد شده است اما هرچه جلوتر می‌رویم می‌بینیم گسترش پیدا می‌کند مانند ماه‌های اخیر که تحریم‌های گسترده‌ای بر روسیه اعمال کردند.صالح‌آبادی با بیان اینکه این موضوع کشورها را به این فکر وا می‌دارد که از ارزهای دیگر به جز دلار یا ارزهای جهان‌روا برای تعاملات مالی خودشان به شکل دوجانبه یا چندجانبه استفاده کنند، گفت: سفری که ریاست‌جمهوری سال گذشته به روسیه داشتند تفاهمات کلی خوبی برای توسعه اقتصادی دو کشور در بخش‌های مختلف ایجاد شد که بعد از آن هم مسوولانی از بانک مرکزی ما با بانک مرکزی روسیه رفت و آمدهایی داشتند.
وی ادامه داد: نهایتا چند روز گذشته مقدمات کار فراهم شد و در سفری که به روسیه داشتم با مقامات مختلف روس از جمله رییس بانک مرکزی و وزیر اقتصاد روسیه جلسات مفصل و گسترده‌ای را در موضوعات مختلفی داشتیم و تفاهمات خوبی هم در بخش‌های مختلف ایجاد شد که در آینده ابعاد مختلف این تفاهمات آشکار می‌شود که تجار و فعالان اقتصادی دو کشور از آن استفاده خواهند کرد.
صالح‌آبادی افزود: در بازار متشکل ارزی نیز امکان معامله روبل و ریال را فراهم کردیم تا صادرکنندگان و تجار ایرانی و حتی افراد روسی دارنده روبل بتوانند در این بازار با ارزهای ملی خرید و فروش کنند که مصارف این ارزها برای بخش‌های غیربازرگانی مثل ارز مسافرتی و دانشجویی است. پیمان‌های پولی مدنظر ما برای دلارزدایی فقط مختص روبل و روسیه نیست. روبل تنها مختص روسیه نیست و با برخی دیگر از کشورهای آسیای میانه نیز می‌توانیم با روبل تسویه کنیم.
صالح‌آبادی حجم مبادلات تجاری ایران و روسیه را ۴۰ میلیارد دلار اعلام کرد و گفت: علاوه بر بازگشایی نماد معاملاتی روبل و ریال در بازار متشکل ارزی، پیمان‌های پولی و بانکی مختلفی بین ایران و روسیه منعقد شده که برخی از آنها شامل استفاده از پول‌های ملی در مبادلات تجاری، پرداخت‌های خرد بین شهروندان روسی و ایرانی و نحوه تبادلات مالی دو کشور است.
رییس کل بانک مرکزی با بیان اینکه ۹۵ درصد معاملات ارزی به صورت حواله انجام می‌شود، گفت: از ابتدای سال جاری تاکنون معادل ۶/۱۳ میلیارد دلار در سامانه نیما معامله شده که نسبت به سال گذشته (۶/۷ میلیارد دلار) ۸۰ درصد رشد داشته است. حجم معاملات در بازار توافقی و متشکل ارزی نیز در این مدت ۴۸۶ میلیون دلار بوده است.
دلار و یورو در سبد ارزی کاهش می‌یابد
رییس کل بانک مرکزی با بیان اینکه بازگشایی نماد روبل ریال شروع بسیار خوبی است، تصریح کرد: رهبر معظم انقلاب هم در دیدار با رییس‌جمهور روسیه فرمودند که استفاده از ارزهای ملی در تعاملات تجاری مورد تایید ماست و به تدریج باید تلاش شود تا ارزهای جهانروایی مانند دلار کنار گذاشته شود.
صالح‌آبادی با اشاره به اینکه این راه تداوم خواهد داشت و فقط به روسیه ختم نخواهد شد، گفت: هرچقدر بتوانیم حجم ارزهای غیراز دلار و یورو را در سبد ارزی افزایش دهیم تقاضا برای این دو ارز را کاهش خواهیم داد و در این راستا با روسیه در ابعاد مختلف پولی و بانکی تفاهم‌نامه‌های مختلفی صورت گرفته که به موقع و با برنامه‌ریزی دقیق اجرایی خواهد شد.رییس کل بانک مرکزی با بیان اینکه با کشورهای دیگری هم پیمان پولی را دنبال خواهیم کرد؛ اظهار کرد: طبیعتا زمانی که بانک‌های روسی مورد تحریم آمریکا قرار گرفتند شرایط برای اجرای پیمان پولی مهیاتر شد. ضرورت کاهش استفاده از ارزهای جهان‌روا در تعاملات تجاری امروز بیش از گذشته مورد اتفاق بسیاری از کشورها از جمله روسیه و ایران است و روسیه این آمادگی را بیشتر از هر زمان دیگری دارد که شاید در گذشته این آمادگی کمتر بود. آقای پوتین هم بعد از فرمایشات رهبر انقلاب به اجرایی شدن پیمان‌های پولی و بانکی تاکید کرد. بنابراین این عزم در طرف مقابل ما هم وجود دارد.
رییس کل بانک مرکزی در ادامه گفت: شرایط برای انجام این کار نسبت به هر زمان دیگری مهیاتر شده است زیرا کشورهای دیگر هم ضرورت این کار را درک کرده‌اند و دولت‌ها و بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف به این نتیجه رسیده‌اند که نیاز است تا از ارزهای ملی استفاده شود. البته این کار ساز‌و‌کار مشخص و فرمول خاص خودش را دارد. کشور روسیه امروز نسبت به هر زمان دیگری آمادگی انجام این کار را دارد، شاید درگذشته این آمادگی کمتر بود.وی افزود: جهت‌گیری بانک مرکزی، دولت و سیاست‌های کلی کشور و نظام در این راستا قرار دارد تا این مسیر را درست و دقیق پیش رویم، در عین حال طرف مقابل هم به همین جمع‌بندی رسیده است که باید از این ابزار استفاده شود. دیروز بعد از فرمایش حضرت آقا، پوتین از طراحی ساز‌و‌کار و عملیاتی شدن این کار خبر داد. بنابراین به نظر می‌رسد طبق فرمایش مقام معظم رهبری این کار به تدریج اتفاق خواهد افتاد. با چین، هند و کشورهای دیگری هم پیمان‌ها و تفاهم‌نامه‌های پولی و بانکی را دنبال می‌کنیم.
الزامات دلارزدایی از اقتصاد
سیدکمیل طیبی*
مساله استفاده ارزهای مشترک در تبادلات تجاری و مالی بین کشورها موضوع جدیدی نیست و سال‌هاست که کشورها در شرایط ویژه اقتصادی از آن به عنوان پناهگاه امنی برای کاستن از تبعات و اثرات سیاست‌های بین‌المللی تحت حمایت دلار استفاده میکنند. به طور کلی مراودات بین شرکای اقتصادی و تجاری تحت اتحادیه‌های منطقه‌ای می‌تواند در قالب تهاتر کالا و خدمات و معاملات پایاپای شکل بگیرد که این موضوع زمینه‌ای است برای تسهیل جریان مالی. این مساله بر اساس همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه منطقه‌ای و فارغ از اینکه چه ارزی قرار است مبنای محاسباتی و ارزشگذاری روابط تجاری قرار گیرد انجام می‌شود. در اینجا عاملی که نرخ ارز مبنای مراودات دو کشور را تعیین می‌کند توافق صورت‌گرفته بین دو کشور است.
اما زمانی که پولی در منطقه و بر اساس توافقات منطقه‌ای مبنای ارزشگذاری قرار می‌گیرد باید از اعتبار کافی برای انجام مراودات و تبادلات در سطح منطقه و جهان برخوردار باشد. ارزش و اعتبار پول یک کشور نیز بستگی به وضعیت شاخص‌های اقتصادی آن کشور دارد؛ به طوری که نرخ برابری ارز یک کشور با سایر ارزها باید در شرایط باثباتی قرار داشته باشد، نوسانات اقتصادی آن کشور اندک باشد و مراودات تجاری آن با سایر کشورها در حال انجام باشد. برای مثال در ایران نرخ تورم به رقم‌های بالایی رسیده و ارزش ریال نیز در طول زمان به شدت تضعیف شده است. در این شرایط همان مشکلی که ریال با دلار در مبادلات تجاری دارد با روبل روسیه نیز خواهد داشت. بنابراین لازمه جایگزینی سایر ارزها با ارزهای جهان‌شمولی مانند دلار و یورو و وارد کردن ارز مشترک در مبادلات تجاری برخورداری از ثبات نسبی در پول‌های رایج منطقه است که امکان مبادله بین دو کشور را فراهم کند. بدیهی است زمانی که مبادلات اقتصادی وجود دارد جریان مالی نیز به دنبال آن شکل می‌گیرد که نیازمند گشایش‌های ارزی و اعتباربخشی به روند صادرات و واردات کشورهاست. مساله اساسی‌تر این است که اگر استفاده از ارز مشترک در روابط بین دو کشور از کارآمدی لازم برخوردار باشد کشورها باید مشمول تحریم‌های متعدد بین‌المللی نیز نباشند. برای مثال در روابط بین ترکیه و ایران، منافع اقتصادی کشور ترکیه تنها از برقراری مراوده تجاری با ایران تامین نمی‌شود و چون سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی این کشور منافع بیشتری از مراوده با کشورهای اروپایی می‌برند امکان کاهش انگیزه در بخش‌های اقتصادی ترکیه در مراوده با ایران وجود خواهد داشت. این مساله قابل انکار نیست که یکی از پایه‌های اساسی در شکل‌گیری مراودات تجاری با سایر کشورها انجام سرمایه‌گذاری است و سرمایه‌گذاری نیز جذب کشورهایی می‌شود که ریسک سیاسی و اقتصادی و پولی آن در حداقل ممکن قرار داشته باشد. با همه اینها امکان دلارزدایی و یوروزدایی از اقتصاد ایران امکان‌پذیر است منوط به اینکه شرایط پایداری در اقتصاد ایران برقرار باشد و چنین اقدامی پیچیدگی‌های کنونی اقتصاد را بیشتر نکند.
در مباحث مربوط به تئوری‌های تجاری عبارت «برد-برد» کاربرد فراوانی دارد. این عبارت به دنبال بیان این حقیقت است که انجام مبادلات تجاری بین دو کشور باید تامین‌کننده منافع هردوی آنها باشد. در چارچوب همکاری‌های بین ایران و روسیه که این روزها نقل محافل رسانه‌ها شده است بدون شک توافقنامه‌هایی شکل خواهد گرفت اما آنچه می‌تواند شروع این همکاری‌ها را با پایان خوشی همراه کند وجود یک دیپلماسی قوی اقتصادی است که بتواند تضمین‌کننده پایداری در روابط دو کشور باشد. این دیپلماسی اقتصادی نیز برمبنای شناخت کافی از امکاناتی که در هریک از این دو کشور وجود دارد شکل خواهد گرفت، به طوری که فعالان دو کشور باید پتانسیل‌های اقتصادی و تجاری و سرمایه‌گذاری کشور طرف مقابل خود را برای شروع فعالیت‌های اقتصادی مناسب بیابند که برای این منظور نیز باید ضمانت اجرایی کافی بین طرفین تجاری شکل گیرد. برای مثال در برخی موارد ممکن است تبادلات دو کشور نیازمند حمایت‌های متنوع سیاسی و اقتصادی و گمرکی باشد. اگر فرض کنیم که فرآیند بوروکراسی گمرک در ایران طولانی‌تر از کشور ترکیه باشد امکان توقف فعالیت‌های تجاری کشور ترکیه و خروج سرمایه‌گذاران آن از ایران وجود خواهد داشت. بنابراین هرچند استفاده از ارزهای مشترک بین کشورها برای انجام تبادلات تجاری مساله دور از ذهنی نیست با این حال اگر الزامات اجرایی شدن آن فراهم نباشد احتمال شکست خوردن این نوع از سیاست‌ها چندان دور از ذهن نخواهد بود.
منبع: جهان صنعت