ترمز قاچاق سوخت

ایران رتبه نخست جهان را در زمینه توزیع یارانه انرژی در اختیار دارد؛ آخرین آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی نشان می دهد در سال ۲۰۱۸ حدود ۶۹,۲ میلیارد دلار یارانه به بخش انرژی ایران اختصاص داده شده که ۲۶.۶ میلیارد دلار آن به بخش نفت، ۲۶ میلیارد دلار آن به بخش گاز طبیعی و ۱۶.۶ میلیارد دلار آن به بخش برق تعلق داشته است. مجموع این ارقام حدود ۲۰ میلیارد دلار بیشتر از درآمد نفتی ایران در سال ۹۶ است. در سال ۲۰۱۲ میزان یارانه های تخصیص‌یافته به بخش انرژی در ایران در بالاترین سطح قرار داشته و در سال ۲۰۱۶ به پایین‌ترین حد خود رسیده است. از سال ۲۰۱۶ به بعد مجددا روند صعودی یارانه های انرژی در ایران و با سرعتی بالاتر آغاز شده و در سال ۲۰۱۸ تقریبا به سطوح قبلی سال ۲۰۱۴ برگشت کرده است. به این آمار باید متوسط نرخ یارانه انرژی (نسبت درصد یارانه به قیمت مرجع انرژی) را هم اضافه کرد؛ این عدد در سال ۲۰۱۸ برای ایران ۷۹ درصد برآورد شده که بعد از ونزوئلا (۱۰۰ درصد) بیشترین میزان در دنیا محسوب می شود؛ یعنی در ایران معادل ۷۹ درصد کل قیمت انرژی، یارانه پرداخت می شود.

این آمارها، پای عدد مهم دیگری را به میان می آورد؛ چندی پیش رئیس سازمان برنامه و بودجه اعلام کرد ۹۳۴ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان در اقتصاد ایران توزیع می شود که ۶,۵ برابر درآمد نفتی کشور است. (در بودجه سال ۹۸ پیش‌بینی شده ایران ۱۴۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان از فروش نفت و فرآورده های نفتی درآمد داشته باشد.) مهمترین نتیجه وجود یارانه پنهان، توزیع ناعادلانه ثروت بین اقشار مختلف جامعه و ایجاد شکاف طبقاتی در طولانی مدت است. در واقع دهک های پردرآمد مصرف می کنند و چیزی نصیب دهک های پایین نمی شود. صادق الحسینی، اقتصاددان می گوید: «یارانه ها ناعادلانه توزیع می شود. یک نمونه اش در بنزین است؛ ۴۲ درصد ایرانی ها خودرو دارند و حدود ۵۸ درصد ندارند بنابراین یارانه سوخت به خودرودارها داده می شود و کسی که خودرو ندارد، نمی تواند استفاده کند. این یعنی یارانه پنهان بنزین ثروتمندان، حدود ۱۹۳ هزار تومان است.» آمارهای موسسه مطالعات و کنترل ترافیک تهران می گوید به طور متوسط روزانه ۳۵ میلیون دلار یارانه پنهان به بنزین اختصاص پیدا می کند و این آمار در شش ماه نخست سال ۹۷، بیش از ۵.۵ میلیارد دلار بوده است. آمارهای موسسه مطالعات و کنترل ترافیک تهران نشان می دهد متوسط مصرف روزانه بنزین ایران در سال ۹۶ حدود ۸۰.۷ میلیون لیتر بوده که با ۷ میلیون لیتر افزایش طی ۱۲ ماه به ۸۷.۷ میلیون لیتر در سال ۹۷ رسیده است. رشد مصرف بنزین در سال گذشته نسبت به سال ۹۰ هم حدود ۴۶.۵ درصد و رشد مصرف بنزین در سال ۹۶ نسبت به سال ۹۵ بیش از ۸ درصد برآورد شده است. اقشار ثروتمند، نقش کلیدی در اوج‌گیری مصرف بنزین طی سال های اخیر نسبت به دهک های کم‌درآمد جامعه داشته اند. به گفته مسعود خوانساری، رئیس اتاق بازرگانی تهران «اقشار ثروتمند، ۲۳ برابر بیشتر از اقشار ضعیف و متوسط از یارانه بنزین استفاده می کنند چون هر چقدر فرد پولدارتر بوده و در دهک بالای درآمدی باشد، مصرف بنزین اش هم بیشتر است و از این یارانه بیشتر استفاده می کند. این رفتار نوعی بی عدالتی توزیعی است.»

از سوی دیگر مصرف بنزین در ایران دو برابر متوسط جهانی است که علت اصلی آن ارزان بودن قیمت سوخت است؛ ایران، سومین کشور دنیاست که ارزان ترین بنزین جهان را می فروشد. براساس آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی، قیمت بنزین ایران در سطح بسیار پایین‌تری نسبت به کل جهان قرار دارد. بهای هر لیتر بنزین در ایران حدود ۰,۰۹ دلار است که در مقایسه با کشورهای همسایه از جمله پاکستان (۰.۷۴ دلار)، افغانستان (۰.۶۷ دلار)، عربستان (۰.۵۴ دلار) در سطح بسیار پایین‌تری قرار گرفته است. بهای هر لیتر بنزین در عراق هم حدود ۰.۶۳ دلار است که ۷ برابر ایران می شود. ارزان بودن قیمت سوخت در ایران، اصلی‌ترین دلیل قاچاق گسترده آن است. دولت قصد داشت با سهمیه بندی بنزین، علاوه بر کاهش قاچاق سوخت، مصرف بهینه آن را هم تضمین کند اما حالا که به گفته وزیر نفت، سهمیه‌بندی از برنامه های دولت خارج شده، طرح استفاده از کارت سوخت شخصی به عنوان جایگزینی برای انضباط دادن به سوخت و جمع‌آوری اطلاعات مصرف آن به مرحله اجرا نزدیک شده است. بیژن زنگنه گفته است: «این طرح به مرور کامل و تکمیل می شود. درحال حاضر سهمیه‌بندی بنزین مطرح نیست و مشکلی در این خصوص وجود ندارد. طرح استفاده از کارت سوخت شخصی تنها با هدف انضباط دادن به سوخت و جمع‌آوری اطلاعات اجرا می شود.»

پیش از این قرار بود طرح کارت سوخت شخصی از ۲۰ مرداد شروع شود اما حالا شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی با صدور اطلاعیه ای تاریخ آغاز به کار طرح را ۲۲ مرداد ۹۸ (امروز) اعلام کرده است. در این اطلاعیه آمده است: «برای آن دسته از مالکان خودروها که کارت سوخت خود را گم کرده اند، محتمل است هنوز تعدادی از مالکان خودروها، کارت سوخت در اختیار نداشته باشند، لذا برای حل مشکل تحویل سوخت به این گونه خودروها، مقرر شده که به مدت محدودی از کارت جایگاه دار برای تحویل مقدار محدود سوخت به این گونه خودروها استفاده شود و حسب مورد، تا زمانی که در هر منطقه متناسب با شرایط، اعلان خواهد شد، این رویه ادامه دارد. حدود ۵۰۰ هزار کارت سوخت صادره به دلایل مختلف توسط مالکان خودروها دریافت نشده و به باجه های پست برگشت داده شده و درباجه های معطله پست است. مالکان خودروها می توانند با مراجعه به وب سایت epolice.ir نسبت به دریافت مشخصات باجه پستی مربوطه اقدام و برای دریافت کارت سوخت خود به باجه پستی مربوطه مراجعه کنند. مالکان خودروهایی هم که تاکنون اقدامی برای تقاضای صدور کارت سوخت المثنی به عمل نیاورده اند باید با مراجعه به دفاتر خدمات پلیس ۱۰+ نسبت به ثبت‌نام برای دریافت کارت المثنی اقدام کنند. به زودی درگاه ملی سامانه دولت همراه نیز برای ثبت‌نام اینگونه درخواست ها راه اندازی خواهد شد و در این زمینه اطلاع رسانی می گردد.»

اتاق بازرگانی تهران در تحلیل آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی نوشته است: «با جهش نرخ ارز در سال ۹۷، عملا معادل ارزی یارانه انرژی در ایران هم افزایش یافت که این موضوع در آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی در نظر گرفته نشده و چه بسا با اعمال ارقام صحیح، وضعیت اختصاص یارانه انرژی در ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان شرایط بسیار وخیم‌تری به خود بگیرد. یکی از اجزای محاسبه ارزش یارانه ، قیمت بنزین است که براساس مابه‌التفاوت قیمت داخلی و خارجی و میزان مصرف آن محاسبه می شود. با توجه به اینکه قیمت بنزین در محاسبات آژانس کمتر از مقدار واقعی آن در ایران در نر گرفته شده، رقم واقعی ارزش یارانه انرژی در ایران بیش از رقم برآوردی آژانس است. کسب رتبه نخست در برخی متغیرهای اقتصادی از جمله یارانه های انرژی برای اقتصادی مانند ایران که دچار مشکلات ساختاری شدید بوده، تورم بالایی دارد، صادرات غیرنفتی قابل اتکایی ندارد و در حال دور شدن مستمر از روند رشد بلندمدت اقتصادی است، نه‌تنها نکته مثبتی برای اقتصاد ایران تلقی نمی شود بلکه در عوض نیاز به تغییر جدی در رویکردهای دولت و حاکمیت در خصوص یارانه های انرژی در ایران دارد.»