بهراد مهرجو، دبیر گروه اقتصاد: حداقل ده سال نقل قولی میان بسیاری از فعالان اقتصادی مشهد دهان به دهان می‌گشت. آنها خبردار شده بودند که مالک پدیده شاندیز بخشی از سرمایه‌هایش را به افغانستان برده و در کشوری جنگ‌زده سرگرم کار شده است. آنهایی که کمی سیاسی‌تر بودند خبر می‌دادند در این نقل و انتقال محل سرمایه‌گذاری تعدادی از افراد صاحب نفوذ مشهدی هم حضور دارند. چند سال قبل پدیده شاندیز با همه شکوه و جلالش یکجا روی سر دو گروه فروریخت. دسته اول سهامداران پدیده بودند که انتظار می‌کشیدند تا سرمایه‌هایشان چندین برابر شود. آنها در دوره‌ای که نرخ سود بانک‌ها قفل شده بود، مسیر سرمایه‌گذاری مطمئن را در میان دارایی‌های محسن پهلوان پیدا کردند. او هم طی یک دهه چنان تشکیلاتی برای خود به هم زده بود که هیچکس تصور نمی‌کرد این امپراطوری به سادگی از جان بیفتد. مالک پدیده شاندیز در میان سرمایه‌داران ایرانی نام چندان آشنایی نبود.
حتی گفته می‌شد که بیش از ایران در افغانستان شهرت و ثروت دارد. فعالان اقتصادی ایران در مورد او نظری نداشتند و تقریبا در هیچ محفل تشکیلاتی عضویت نداشت. بعد از اینکه پدیده شاندیز آنتن تلویزیون را اشغال کرد و مدتی پس از آنکه عکس‌های او دست به دست می‌شد، کم‌کم به برخی محافل اقتصادی هم راه یافت. گفته می‌شود او در دولت احمدی‌نژاد و از پس حمایت‌های برخی افراد قدرتمند در مشهد موفق شده این پروژه اقتصادی عظیم را هدایت کند. اما داستان او زمانی گره خورد که ماجرای مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز هم پیش آمد.
بهمن این مؤسسات چنان سهمگین بود که از مشهد آغاز شد و به اولین مانعی که رسید همین ساخت‌وسازهای نیمه‌کاره محسن پهلوان بود. پهلوان تنها چند هفته قبل از اینکه کارش به زمین سفت برسد، در تهران دفتری تاسیس کرده بود و کلنگ فازهای تازه‌تر را هم زده بود. ظرف یک هفته دفتر او در انتهای خیابان جردن به محل تجمع معترضان تبدیل و پهلوان هم از تاج و تختش پایین کشیده شد. سهامداران او افراد ریز و درشتی بودند که هر کدام سعی می‌کردند دارایی‌هایشان را نجات دهند ولی همزمان پهلوان هم در تلاش بود تا املاکش را که تقریبا هر روز صبح به ارگانی واگذار می‌شد از این بند رهایی بخشد. در مورد پدیده محسن پهلوان اظهارنظرهای متفاوتی صورت گرفته و در رابطه با آینده سهامداران خشمگین پدیده هم نقل‌قول‌های مختلفی می‌شود. اما طی چند روز گذشته خبری منتشر شده که نشان می‌دهد، بهمنی که از چند سال قبل آغاز شده بود تازه به خزانه دولت رسیده است. سهامداران پدیده شاندیز دارایی‌هایشان را از دست داده‌اند و با نهایت خشم با هر جریان و فردی که مانع از پرداخت غرامت از جیب مردم به آنها شود، مخالفت می‌کنند.
همزمان دولت هم وقتی با واکنش تند محافل اقتصادی در مورد اثرات پرداخت این غرامت‌ها از محل بودجه عمومی مواجه شد، کمی پا پس کشیده است. با این حال به نظر می‌رسد که نگرانی در مورد اعتراض سهامداران پدیده در نهایت دولت را وادار به پرداخت غرامت‌ها می‌کند. در این صورت سناریویی که چندی قبل در مورد مؤسسات مالی و اعتباری انجام شد و هزینه ۲۵ هزار میلیارد تومانی را روی دست مردم گذاشت، این بار در مورد پدیده شاندیز هم تکرار می‌شود. اقتصاددانان به شدت مخالف این رفتار دولت شده‌اند. آنها چنین اقدامی را به‌خصوص در دوره‌ای که تورم به شکل فزاینده در حال رشد است، عملی خطرناک می‌دانند.
مدتی پیش‌تر مدیران سیاسی هم به دولت تذکر داده بودند که سیل شاکیان پدیده هم به اندازه اثرات تورم خطرآفرین است. برخی پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که در نهایت این خسارت‌ها بدون سر و صدای اضافی پرداخت می‌شود. در این صورت برنده این بازی باز هم محسن پهلوان است. او چند سال قبل مقالاتی با نام خودش منتشر کرد که عنوانش چنین بود: «باورهای ثروت‌ساز.» به نظر می‌رسد که در سال ۱۳۹۷ پهلوان بیش از دیگران به این مقالات ارجاع می‌دهد چراکه موفق شده طی چند سال از محل فروش برگه‌های ارمغان بهزیستی (بدیلی برای بلیت بخت‌آزمایی در دهه‌های ۷۰ و ۸۰) به جایی برسد که پلیس راهور خیابان جردن را برای افتتاح رستورانش بست. اما پهلوان اکنون بزرگترین برد زندگی‌اش را به دست می‌آورد. او خسارت نمی‌دهد و کاری کرده که دولت به جای او هزینه‌های بر زمین مانده را تسویه کند. سرمایه‌دارانی مانند پهلوان در حال اختراع یک روش جدید برای کسب درآمد و ثروت هستند. آنها هزینه می‌تراشند و دولت‌ها از وحشت رفتارهای غیرقابل‌کنترل مردمی، پرداخت می‌کنند تا حساب همه صاف شود و همچنان شهر در آرامش بماند.
نه به پدیده باج‌خواهی/ رئیس دفتر رئیس‌جمهور پرداخت غرامت سهامداران پدیده شاندیز را تکذیب کرد
همین چند سال پیش بود که یک مرتبه تیزرهای صداوسیما پر شد از پدیده شاندیز و بیلبوردهای شهری هم مدام آن را برای جلب بیشتر مردم تکرار می‌کردند. اما حالا در سال ۹۷، همان تیزری که روزی بهترین مکان برای سرمایه‌گذاری عنوان می‌شد به چالش و نگرانی مردم و دعوای دولت و مجلس تبدیل شده است. دولتی که طی یک سال گذشته، هزار میلیارد بابت پایان دادن غائله‌های مختلف پرداخت کرده است. ابتدا که سر مؤسسه‌های مالی و اعتباری غیرمجاز و پول بربادرفته مردم ۳۰ هزار میلیارد تومان پرداخت کرد. بعد هم گفته شد بانک مرکزی برای خودروسازان که به قطعه‌سازان بدهکارند، ۱۵ هزار میلیارد تومان تسهیلات در غالب تسهیلات سرمایه در گردش پرداخت می‌کند. حالا هم هزار میلیارد تومان دیگر قرار است به سهامداران پدیده شاندیز بدهد. خبری که البته در رفت‌و‌آمد تایید و تکذیب بهارستان‌نشین‌ها و پاستورنشین‌ها از این دست به آن دست می‌شود.
ماجرای هزار میلیارد تومان برای شاندیز از کجا آمد؟
چند روز پیش نصرالله پژمانفر، نماینده مشهد در مجلس، اعلام کرد که برای حل مشکل سهامداران شرکت پدیده شاندیز نامه‌ای به سران قوا نوشته و از آن میان، حسن روحانی در «نامه‌ای محرمانه» در پی‌نوشتی دستور داده است یک‌هزار میلیارد تومان به این موضوع تخصیص داده شود. گفته می‌شود در این نامه دستور حسن روحانی، رئیس‌جمهوری برای برداشت از بودجه عمومی و اختصاص آن برای تسویه بدهکاری‌های شرکت پدیده شاندیز بوده است که به گفته منتقدان برداشت ناعادلانه از بودجه صورت گرفته است. البته خبر بلافاصله توسط دفتر رئیس‌جمهوری تکذیب شد. روابط عمومی دفتر رئیس‌جمهور ایران با صدور اطلاعیه‌ای، اظهارات نصرالله پژمانفر را تکذیب کرد و نوشت: مشخص نیست که او «چه قصد و نیتی را در تکرار این‌گونه ادعاها دنبال می‌کند». برای محکم‌کاری ماجرا دفتر رئیس‌جمهور ایران علاوه بر تکذیب اظهارات نماینده مشهد، تصویر دو نامه را نیز منتشر کرده که در آنها اشاره‌ای به تخصیص این مبلغ نشده است.
البته پژمانفر باز هم بر این ماجرا اصرار کرد. این بار علاوه بر اشاره به نامه حاوی دستور حسن روحانی، خواستار پیگیری «تهمت و دروغ» دفتر رئیس‌جمهور هم شد. او روز پنجشنبه اعلام کرد: «در آستانه دهه فجر نامه‌ای به سران قوا نوشته شد و از آنها تقاضا شد که به این موضوع بپردازند، پی‌نوشتی در نامه ارسالی توسط رئیس‌جمهور نوشته شده بود که عبارت این پی‌نوشت به دلیل محرمانه بودن این مضمون بود که تعیین یک هزار میلیارد تومان برای پرداخت سهامداران معسر شرکت پدیده شاندیز بود و درخواست را به بنده داده بودند و مکاتبه نیز با آقای نهاوندیان در خصوص حل این موضوع صورت گرفته بود. متاسفانه آقای واعظی موضعی در رسانه‌ها در خصوص این نامه اتخاذ کردند که باعث بهت بنده شد چرا که این نامه را تکذیب کرده بودند در‌حالی‌که این نامه از طریق دفتر رئیس‌جمهور به بنده ارسال شده بود و حتی بنده را مورد تهمت و دروغ قرار داده بودند که باید این موضوع پیگیری شود.»
حالا هم مسعود پزشکیان که در زمان بیان این ماجرا ریاست جلسه را برعهده داشت در پاسخ به تذکر پژمانفر و با تأیید وجود این نامه گفت: «از آقای دکتر امیری تقاضا می‌شود که این نامه را پیگیری کند.»
به این ترتیب بعد از تکذیب واعظی، چند نماینده مجلس وجود چنین نامه‌ای را تایید کردند. حتی مسعود پزشکیان، نایب‌رئیس مجلس، وجود نامه رئیس‌جمهور در این باره را تایید کرده و علی مطهری، دیگر نایب‌رئیس مجلس نیز گفته نامه را شخصا دیده است.
علی مطهری گفت: «رئیس دفتر رئیس‌جمهور این موضوع را تکذیب کرده در‌حالی‌که بنده این نامه را دیده‌ام و چنین نامه‌ای وجود دارد.» نایب‌رئیس مجلس افزود این نامه از دفتر حسن روحانی برای معاونان اقتصادی ارسال شده و گفته‌اند که رئیس‌جمهور چنین دستوری داده است، بنابراین چنین دستوری وجود دارد و مستند است.
البته واعظی هم کنار نکشید و دوباره به ادعای پژمانفر پاسخ داد. او در صفحه اینستاگرام خود نوشت: «بنده بار دیگر بدون نیاز به عذرخواهی، ادعای پژمانفر نماینده مشهد مبنی برای دستور رئیس‌جمهوری مبنی بر تخصیص هزار میلیارد تومان به سهامداران و مال‌باختگان پدیده شاندیز را قویا تکذیب می‌کنم. موضوع نامه‌نگاری او در این خصوص هم اساس محل بحث بنده نبوده است و صرفا بر این تاکید شده بود که رئیس‌جمهوری چنین دستوری نداده‌اند. اگر پژمانفر غیر از این، سندی در اختیار دارند حتما آن را منتشر کنند ما هم از آن استقبال می‌کنیم.»
پدیده شاندیز از چه زمانی پدیده شد؟
۸/۸/۱۳۸۸ پدیده شاندیز با حجم گسترده‌ای از تبلیغات در صداوسیما و دیگر رسانه‌ها، توانست سهامداران فراوانی را از سراسر کشور به سوی خود جذب کند. البته شرکت پدیده، ۵ سال قبل از این ماجرا در اداره ثبت شرکت‌های مشهد تحت نام شرکت سرمایه‌گذاری کاوشگران سهام(سهامی عام) به ثبت رسیده بود اما حدود چهار سال بعد این شرکت با تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده به شرکت توسعه بین‌المللی صنعت گردشگری پدیده شاندیز (سهامی عام) تغییر نام داد و اساسنامه جدید شرکت در قالب اساسنامه مورد تایید سازمان بورس و اوراق بهادار تصویب شد. قیمت سهام این شرکت طی سال‌های ۸۸ تا ۹۳ با رشد زیادی همراه بود که در واقع زمان آشکار شدن تخلفات شرکت پدیده بود. به این ترتیب، در دی‌ماه سال ۱۳۹۳، دادستانی مشهد، تبلیغات و ادامه خرید و فروش سهام پدیده را به دلیل برخی تخلفات این شرکت ممنوع اعلام کرد. از مهمترین موضوعاتی که درباره شاندیز مطرح است، این است که سهامش رأسا توسط خود شرکت فروخته می‌شد و ظرف چند سال چند برابر شده بود.
سید مرتضی بختیاری معاون وقت دادستان کل کشور در ۱۰ دی‌ماه ۹۳ در این باره گفت: «با توجه به درخواست دادستان عمومی و انقلاب مشهد از دادستان کل کشور در رابطه با تخلفات مالی صورت گرفته در شرکت‌های پدیده شاندیز، تبرک و پردیسبان، که پرونده قضایی آنان در شعبه ۹۰۴ بازپرسی دادسرای انقلاب اسلامی مشهد در حال بررسی است، طبق دستور دادستان کل کشور؛ صداوسیما، رسانه‌های نوشتاری، دیداری و گفتاری، شهرداری‌ها، فرودگاه‌ها، راه‌آهن و تمام معابر از درج و انتشار هر گونه آگهی تبلیغاتی و تجاری در مورد این شرکت‌ها منع شدند و این دستورالعمل طی نامه کتبی به ریاست سازمان صداوسیما، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزیر مسکن، راه و شهرسازی اعلام شده است». با این خبر، ماجرا برعکس شد و مردمی که به سمت خریدن سهام پدیده هجوم آورده بودند، به دنبال دریافت مطالبات خود رفتند.
دریافت مطالبات کم‌کم جایش را به تجمع‌های اعتراضی زد. سهامداران معترض پدیده شاندیز در طول دست‌کم سه سال گذشته بارها تجمع کرده‌اند و خبرساز بوده‌اند. ۱۵ مهرماه سهامداران شرکت شاندیز در اعتراض به روشن نبودن وضعیتشان مقابل استانداری خراسان در مشهد کفن پوشیدند. ۳۰ مهرماه هم، وبسایت محلی «عصر هشتم» نوشته بود که سهامداران پدیده شاندیز در مقابل استانداری خراسان رضوی، در مشهد، تجمع کرده‌اند. وزیر کشور ۲۳ خرداد ماه ۹۶ در جمع نمایندگان مجلس اعلام کرد: «۱۸۶ مورد اعتراض و اجتماع تنها در خراسان رضوی نسبت به این پروژه برگزار شده است که این اعتراضات در شهرها و استان‌های مختلف نیز دیده می‌شود.»
اما گزارش‌های مختلف حاکی از این است که با گذشت چند سال از پلمپ شدن دفاتر فروش سهام شرکت پدیده، نه اصل سرمایه سهامداران برگشت داده شده و نه حواله‌های تحویلی به آنها کارآمدی خاصی داشته است.
شرکت پدیده ۱۱۰ هزار سپرده‌گذار دارد و علیرضا رشیدیان، استاندار وقت خراسان رضوی دو سال پیش گفته بود: «بر اساس حسابرسی‌های انجام شده مجموع بدهی شرکت پدیده ۸۴ هزار میلیارد ریال است.»
موضوع این پرونده چند بار در شورای عالی امنیت ملی ایران مطرح شده و عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور، ریاست کمیته پیگیری آن را برعهده دارد. دو سال پیش اعلام شد که محسن پهلوان، مدیرعامل شرکت «پدیده شاندیز»، بازداشت شده است.
اگر بهارستان‌نشین‌ها ثابت کنند که دولت اجازه پرداخت هزار میلیارد تومان برای پرونده پدیده شاندیز را صادر کرده است، احتمالا باید منتظر اثرات بعدی آن بر اقتصاد بود. به گفته برخی کارشناسان دولت از نگرانی تجمع‌های اعتراضی و مشکلات اقتصادی به چاپ کردن اسکناس روی آورده است.