ترویج و پرورش کارآفرینی به یک جزء اصلی در توسعه اقتصادی شهرها و کشورها تبدیل شده است. یک نمونه ی خوب از پرورش کارآفرینی به عنوان یک استراتژی توسعه اقتصادی، "اکوسیستم کارآفرینی" در شهرهاست. دیگر نمی توان مدیریت شهری را صرفا یک فعالیت خدماتی و نهاد اجتماعی دانست. مدیریت شهری باید وارد فاز تازه ای از مدیریت با رویکرد اقتصادی شود. عدم توجه به ابعاد اقتصادی در توسعه شهری منجر به بروز بحران هایی همچون بیکاری، افزایش جرایم، خشونت، حاشیه نشینی و ... خواهد شد که شهرها را در آستانه مرحله نکروپلیسی یا مرگ شهری قرار خواهد داد. اما در این میان وضعیت اصفهان چگونه است؟ آیا فضای کسب و کار در اصفهان آماده پذیرش این تغییرات است؟ برای بهبود فضای کسب و کار و جذب سرمایه گذاران ریسک پذیر به این شهر چه باید کرد؟ نقش شرکت های دانش بنیان ها در توسعه شهر چیست؟ و واقعا آیا بخش خصوصی اصفهان حاضر به همراهی و مشارکت خواهد بود؟ میزگرد توسعه کارآفرینی با حضور دکتر عبدالحسین ساسان، اقتصاددان برجسته و عضو پیشین شورای شهر اصفهان، مهندس فرهاد رهنما، کارآفرین نامدار و سرمایه گذار پروژه های متعدد صنعتی و اقتصادی و دکتر کوروش خسروی، دبیر جشنواره کارآفرینی شیخ بهایی و عضو جدید شورای شهر اصفهان برای پاسخگویی به این سوالات بود.
نوسان: بسیاری از فعالان حوزه کارآفرینی و استارت آپ معتقدند که باید نوعی تغییر رویکرد در فضای کسب و کار اصفهان پدید آید. با توجه به آنکه محور توسعه اصفهان علاوه بر گردشگری بر توسعه و رشد شرکت های دانش بنیان بنا شده است؛ آیا شرایط و اکوسیستم کارآفرینی اصفهان را برای این تغییر مهیا می بینید؟
خسروی: من بارها در صحبت های خود به شهر کلیووند اشاره کرده ام که اوایل قرن بیستم به عنوان قطب فولاد مطرح بود و پنجمین شهر بزرگ آمریکا قلمداد می شد. اما به مرور زمان آنقدر سقوط کرد، که این شهر در رتبه بندی سال 2002 در رتبه شصت و یکم در میان شهرهای کشور آمریکا قرار گرفت. برای برون رفت از این وضعیت، برای این شهر از سال 2002 تا 2012 برنامه ای از سوی نظام مدیریت شهری به صورت سیستماتیک اجرا شد تا اولاً به شهر به عنوان یک سیستم و ارگان زنده نگاه شود تا همه بخش ها در خدمت بهبود فضای کسب و کار قرار می گیرند. با این اتفاق، در رتبه بندی جدید، رشد شهر به گونه ای بوده است که به عنوان شهری جذاب برای کارآفرینان سراسر آمریکا تبدیل شده است. ما نیز امیدواریم بتوانیم اصفهان را به یک اکوسیستم خوب کارآفرینی تبدیل کنیم؛ چرا که این شهر پیچیدگی خاصی ندارد. ویژگی های شهر کارآفرین دسترسی به بازار است که اصفهان پتانسیل های زیادی در این زمینه دارا می باشد. هرچند معتقدم که طی دهه های گذشته برای بازاریابی در مدیریتی شهری اصفهان، هیچ اقدامی صورت نگرفته است.
نوسان: فضای تعریف شده برای اصفهان این است که به عنوان فضای کارآفرین حرکت کنیم؛ اما ما نیازمند المان های دیگری هستیم. به اعتقاد شما آیا این شهر زیرساخت های لازم را برای تغییر و تحولات دارد؟
رهنما: به اعتقاد بنده، اصفهان بهترین شهر برای سرمایه گذاری است. مردمان آن در طول تاریخ مورد هجوم بسیار قرار گرفتند. سؤال این است که چرا شهرهای شمالی ایران با وجود بارندگی بسیار، همانند اصفهان تولید مرغ و شیر بالایی ندارند. و یا حتی کیفیت شیر تولیدی در اصفهان خشک، بسیار بالاتر از شهرهای شمالی و پرآب کشور است. وجود صنایع مختلف، از مسگری، سپرسازی تا صنایع متفاوت دستی، و هزاران کار و صنعت در اصفهان، نشان از طرز تفکر مردم این منطقه است که تمایل دارند فرزندانشان به اصلاح کاسب شوند. تردید نکنید که ثروت اصفهانی ها پشت دیوارهای بلند قرار دارد و البته سختی کار در اصفهان به دلیل رقابت پذیری بالای آن است.
خسروی: به عنوان نمونه این ویژگی، در دوران گذشته، حضور افراد برجسته ای مانند محمد امین الضرب در اصفهان است که در شرایط سخت آن دوران، برق را به مرکز کشور آوردند. به اعتقاد بنده نیز اصفهان از نظر فرهنگی ایده آل برای کار و سرمایه گذاری است.
نوسان: اما با وجود این فضا و چشم انداز مثبت، به نظر می رسد مشکلات بسیاری در این مسیر وجود دارد؛ از دیدگاه شما چه مشکلاتی بر سر راه توسعه فضای کارآفرینی در اصفهان وجود دارد؟
ساسان: به اعتقاد بنده در کنار تمام محاسنی که اشاره شد، اصفهان نقاط ضعفی نیز دارد. وقتی زنجیری بخواهد باری را حمل کند محاسبه بار و کشش آن براساس قوی ترین حلقه های آن زنجیر صورت نمی گیرد؛ بلکه توان زنجیره، براساس ضعیف ترین حلقه آن محاسبه می شود. در برنامه ریزی شهری و منطقه ای یکی از بزرگترین اشتباهات این است که همه نقاط قوت را ببینیم و از نقاط ضعف چشم بپوشیم. چرا که ممکن است این نقاط قوت، توسط یک حلقه ضعیف این زنجیر، خنثی شود. در واقع منافع قوی، موجب اتلاف منابع باشد و عدم هماهنگی ایجاد کند. ما باید حلقه ضعیف را ترمیم و یا بار را متعادل کنیم. در نخستین طرح جامع اصفهان که قبل انقلاب تدوین شد، آلمانی ها ماکسیمم جمعیت را برای آن در افق طرح جامع یک میلیون نفر پیش بینی کردند. اما بعدها بسیاری از اکولوژیست ها عنوان کردند این پیش بینی با توجه به نقاط قوت بوده و اگر نقاط ضعف را در نظر بگیریم ظرفیت اکولوژیک اصفهان نصف این خواهد بود؛ در حالی که جمعیت کنونی اصفهان دو برابر بیش از پیش بینی ها بوده است. باید گفت جمعیت به دنبال اشتغال ایجاد می شود. جمعیت برون زا است؛ باید دید اشتباهات بزرگان ما در برنامه ریزی چه بوده است. بدون تردید پیش و بعد از انقلاب یکی از بزرگترین اشتباهات در تاریخ اصفهان، آوردن و استقبال از ورود صنایع فولاد به این شهر بود. مکان یابی ذوب آهن و یا فولاد در این مناطق بسیار اشتباه بود؛ چرا که صنعت را رقیب کشاورزی قرار دادند و به دنبال آن جمعیت، رقیب ساختار کشاورزی شد. همچنین در قانونی قرار بود که در محدوده 50 کیلومتری اطراف شهر اصفهان، ایجاد هر گونه صنعتی ممنوع شود. این یک قانون مترقی بود. ولی بعد از انقلاب عده ای برای ایجاد اشتغال و از روی قصد خیر، این قانون را زیرپا گذاشتند و امروز اصفهان را دچار مشکلات لاینحلی برای آینده کردند که اکنون این شرایط، وظیفه شورای شهر را سخت تر می کند. آنچه مسلم است ظرفیت اکولوژیک اصفهان حدود یک میلیون نفر بیشتر نیست و باید پرسید ما برای مابه التفاوت این جمعیت چه کردیم؟
نوسان: علاوه بر بار گذاری اضافه بر میزان که جناب دکتر ساسان به آن اشاره کردند؛ آیا فکر نمی کنید که به تنهایی شهر اصفهان نمی تواند تمامی مشکلات خود را حل کند. منظورم این است که تا زمانیکه نوعی توسعه متوازن در نقاط حاشیه ای شهر روی ندهد و شهرهای پیرامونی پا به پای اصفهان توسعه پیدا نکنند، اضافه بار و ظرفیت آنها به اصفهان سرازیر خواهند شد و تحمل این اضافه بار امکان رشد کیفی و ارتقای فضای کسب و کار را از اصفهان خواهد گرفت ؟
خسروی: یکی از دلایل توسعه بیش از اندازه اصفهان بحث آب بوده است. زمانی این تصور وجود داشته که این منبع همیشه وجود داشته و ورود صنایع آب بر به این شهر با این پیش زمینه ها انجام شده است. امروز شاهدیم که این منبع، یکی از حلقه های ضعیف توسعه شهر است. اما تغییرات تکنولوژیک نه فقط در حوزه اجتماعی و سیاسی بلکه در حوزه مصرف آب و محیط زیست نیز صورت گرفته است. مثلاً در یک مزرعه عمودی، مصرف آب آن تنها یک درصد است. تردیدی نیست که صنایع آب بر را یا باید از اصفهان بیرون کرد و یا این خروج بصورت ناخودآگاه توسط خود این صنایع انجام خواهد شد؛ چرا که وقتی توجیه اقتصادی برای وجود اینگونه صنایع در شهر اصفهان وجودنداشته باشد، بصورت ناخودآگاه این جابجایی اتفاق خواهد افتاد. اما در مورد کشاورزی در اصفهان، معتقدم که باید توسط کارآفرینان بومی،، شکل و جنس کار تغییر کند. همچنین اگر جمعیتی قرار است به اصفهان اضافه شود نباید جمعیت کارگری باشد. باید فضای شهری اصفهان از نخبگان باهوش و با خلاقیت استقبال کند تا با نوآوری و ابتکار خود، باعث خلق پول و توسعه فضای کسب وکار در این شهر گردند؛ نه اینکه با استفاده از منابع و انرژی موجود خلق ثروت داشته باشند. اما ایده آل من برای شهر اصفهان اینگونه است که جمعیتی از متخصیصین در آن زندگی کنند و کسب و کارهایی در حوزه آی تی در آن ایجاد شود تا بار اصلی را از حوضه زاینده رود برداشته شود.
نوسان: جناب مهندس رهنما؛ شما به عنوان یکی از فعالان بخش خصوصی، که ارتباط گسترده ای نیز با بسیاری از کارآفرینان برجسته کشور دارید و خود سالها در خوزه متفاوت کارآفرینی کرده اید؛ چقدر فضای کنونی را برای حضور نخبگان و کارآفرینان برجسته مساعد می بینید؟ از نظر شما، آیا فضای شهری کسب و کار اصفهان، آماده پذیرش صنایع هایتک و یا توسعه آی تی است؟
رهنما: از نظر بنده یک برنامه ای باید برای بحث و تبادل و نظر و به اصطلاح چکش کاری، در صحن شورا شهر، یا اتاق بازرگانی و سایر اتاق های سیاستگذاری شهری، مطرح بشود تا در کنار بحث به نتایج خوبی دست یابیم. مطابق آمار موجود 92 درصد آب در بخش کشاورزی، 5 درصد در صنعت و 3 درصد برای مصارف شرب است. با وجودیکه خود؛ سالهاست در حوزه کشاورزی فعالیت گسترده دارم، اما معتقدم کشاورزی در قسمت خشک کشور برای ما ایراد دارد. معتقدم واردات مواد غذایی کاری درست و کاشت و خوردن برنج لنجان اشتباه است. برخی از روش های نوین آبیاری برای کشاورز گران تمام می شود. البته تمام صنایع بد و آب بر نیستند. اگر من در شورای شهر بودم اجازه می دادم در مرکز شهر یک کارخانه ذوب آهن ایجاد شود. اما براساس یک سری معیارها پایه ریزی شود تا با شرایط این منطقه هماهنگی داشته باشد. نباید آب مصرف کند؛ آلودگی زیست محیطی و صوتی نداشته باشد. حتی ممکن است در زیر زمین بنا شود. این امر باعث می شود تا قیمت تمام شده آن صنعت بسیار بالا باشد. به اعتقاد بنده صنایع را باید با مالیات و عوارض کنترل کرد؛ نه با مقرراتی که سلیقه ای تغییر می کند. معتقدم که صنایع فولادی، آب زاینده رود را ارزان و مفت می خرند. فولاد اکنون در بورس است اگر حدود 40 میلیون متر مکعب آب مصرف کند شورای شهر اصفهان باید یک عوارض مصرف بر روی آن بگذارد و بابت آن پول دریافت کند. فولاد مبارکه 5 میلیون تن فولاد تولید می کند و کیلویی 550 تومان می فروشد که باید بخشی از این درآمد را به اصفهان دهد. به طور قطع این کار منبع درآمد و امکانات جدید برای شورای شهر ایجاد می کند. می توان مثلا با چهارمحال و بختیاری تعامل کرد و هزینه ای را بابت کشت نکردن به آن ها پرداخت. ما باید راه حل مشکلات و معضلات صنعت و کشاورزی را باید به شیوه های جدید پیدا کنیم. البته باز هم تاکید می کنم که الزاماً تمام صنایع آب بر نیستند؛ همچنین باید برای آن 92 درصد مصرف آب در بخش کشاورزی نیزفکر کنیم. باید قبول کنیم و بپذیریم که نخبگان وارد شهر شوند. ما در آینده چند مسئله را خواهیم داشت و آن تعطیلی مغازه های چهارباغ است؛ چرا که سیتی سنترها و مال ها ارزان تر و با کیفیت بالاتری خدمات مورد نیاز مردم را ارائه خواهند کرد.
نوسان: نقش دانشگاهها و موسسات آموزش عالی را برای این رشد کیفی چگونه می بینید؟ برخی از اساتید معتقدند که وجود محدودیت های زیست محیطی امروز، به دلیل عملکرد نادرست ما در حوزه دانشگاهی بوده است؛ اینکه ما چقدر شهروند اکولوژیک تربیت کرده ایم؛ اینکه تا چه اندازه مهندسان و کارآفرینان خود را با این مباحث پرورش داده ایم. آیا برای تغییر اکوسیستم شهری، به تغییر در فضای دانشگاهی نیز اعتقاد دارید؟
ساسان: به اعتقاد بنده در درجه اول یکی از بزرگترین افتخارات ما دانشگاهها هستند. در شرایطی که بدنه عقب مانده کشور با امیرکبیر در احداث مدارس همراه نبود و در شرایطی که یک روحانی آزاده اولین مدارس مدرن را راه اندازی کرد؛ در آن شرایط به اعتقاد بنده بنیانگذاران دانشگاه ها ستاره های کشور هستند. اما به اعتقاد روانشناسان امروزه 90 درصد شخصیت انسان ها در هزار روز اول زندگی آنها شکل می گیرد. بنابراین به اعتقاد بنده، دانشگاه مهم نیست و امروز در کشورهای پیشرفته گفته می شود که بچه ها از دو سالگی باید برای اجتماعی شدن، وارد جامعه شدند. امروز ما به شدت به ستاره هایی نیاز داریم که در پیش دبستانی ها و مهدکودک ها رشد یافته اند؛ اکنون شاید بجای دانشگاه باید به دنبال کودک گاه ها برای نجات این کشور بود. اگر این اتفاق بیفتد ما 90 درصد پیشرفت را طی کرده ایم.
خسروی: متأسفانه ما عادت کرده ایم وقتی مشکلی ایجاد می شود؛ چوب بر سر دانشگاه ها بکوبیم. به اعتقاد بنده دانشگاه ها خوب کار می کنند و اینکه بگوییم آموزش های زیست محیطی نمی دهند غلط است. امروز بیشتر جنبش های زیست محیطی از همین خاستگاه ها شکل گرفته اند. مانند آقای دکتر اعتقاد دارم که یکی از نقاط درخشان ما دانشگاه ها هستند. البته این درست است که هر توسعه ای مقاومت های خاص خود را دارد و بی مانع نخواهد بود.توجه داشته باشید که اکنون تمام جناح های سیاسی و اقتصادی کشور نگران وضعیت اقتصادی موجود هستند. ما باید از این وجه مشترک استفاده و متعصب ترین تندروها تا لیبرال ترین افراد را وارد کار کنیم. همه متفق هستند که در بحث اشتغال و مشکلات اقتصاد، باید اقداماتی انجام شود. البته یقینا در ادامه کار با موانعی نیز مواجه می شویم.
نوسان: من سعی دارم از دریچه بخش خصوصی این موضوع را مطرح کنم. جناب مهندس رهنما، شما به عنوان یکی از سرمایه گذاران و بزرگان بخش خصوصی اصفهان، و فعال در حوزه های مختلف، چه انتظاری از مدیریت شهری اصفهان دارید؟ یعنی مدیریت شهری چه باید بکند تا امثال فرهاد رهنما از سرمایه گذاری در اصفهان استقبال کنند و برای سرمایه گذاری در این شهر رقابت کنند؟
رهنما: سوال بسیار خوب و کاربردی را مطرح کردید. اکنون بهترین فرصت است که اصفهان را به عنوان پایتخت فناوری و صنایع دانش بنیان در کشور و منطقه مطرح کنیم. این فرصت های استثنایی وجود دارد و شهر اصفهان نیز توانایی زیادی دارد که باید پرورش یابد. اما از سوی دیگر برای برخی طرح ها، مدیریت شهری باید سر کیسه را شل کند. مثلاً با استفاده از فناوری باید درآمد بالایی از تخلفات پارک دوبل در برخی خیابان ها کسب شود، انجام این امر باعث می شود تا شرایط به گونه ای می شود که بعد از شش ماه دیگر این تخلفات در شهر اتفاق نیفتد. در واقع می خواهم بگویم که اگر مدیریت شهری، امکان رشد و پویایی را برای کارآفرینان و بخش خصوصی فراهم کند؛ نه تنها درآمد پایداری را نصیب شهر می کند بلکه بسیاری از مشکلات و معضلات شهری را کاهش خواهد داد. در واقع بجای راههای سنتی کسب درآمد مانند تراکم فروشی باید از طریق تعامل با بخش خصوصی شرایط را برای حضور و سرمایه گذاری و البته کسب درآمدهای پایدار در شهر فراهم ساخت. من به عنوان یک سرمایه گذاری بخش خصوصی در چنین شهری سرمایه گذاری خواهم کرد.
ساسان: یکی از بزرگترین دلایل رکود جاری کشور که امید را از بین برده، رکود سیکلی در ساختار شهرسازی ماست. در یک تحقیق دانشگاهی مشخص شده بخشی از دلایل رکود شهر به دلیل فقدان فضا، پارک خودروها در زمان خرید است. شخص نیاز به خرید دارد ولی به دلیل نداشتن جای پارک از خرید منصرف می شود و بعداً می گوید خرید ضرورتی نداشت؛ در حالی که باید خرید را برای افراد ضروری کرد. اگر قرار است به طور سیستماتیک این کار حل شود باید برای زمین های شهری همانند دیگر کشورهای دنیا، کارهای خدماتی سودآور همچون پارکینگ را تعریف کرد. نباید زمین ها فقط با آپارتمان سازی سودآور شوند. باید هر فردی فکر کند پارکینگ به نوعی کار اقتصادی است و روزی که رفتن به پارکینگ، فرهنگ شد می توان رفته رفته قیمت ها را واقعی کرد.
رهنما: من معتقدم نباید پارکینگی به شهر اضافه کرد و همین شرایط را نگه داشت. ولی می گویم شورای شهر چند محور عمودی و افقی را برای عدم تردد خودروهای شخصی مشخص کند و در این مسیرها اتوبوس های بدون در تعبیه کنیم. معتقدم که باید با فکر رادیکال اصفهان حرکت کرد. مثلا اتوبوس ها و تاکسی های شهر را رایگان کنیم و در آخر ماه، یارانه آن را به رانندگان پرداخت کنیم. باید مشکلات پارکینگ ها را از طریق راه حل های نرم افزاری به جای سخت افزاری حل کنیم.
خسروی: بنده معتقدم باید از طریق اَپ ها و تاکسی های اینترنتی از ترددهای تک سرنشین جلوگیری کنیم.
رهنما: شاید در اصفهان حدود 50 هزار نفر از اسنپ استقبال کنند؛ اما در تهران قطعا بیش از 500 هزار نفر استقبال خواهند کرد. باید گفت تهران کشش عجیبی برای کارهایی با حجم بالا دارد. ولی ما نباید جزئیاتی که امکان خلق ثروت دارد را نادیده بگیریم. مثلاً سرویس به توریست در اصفهان بیش از تهران پتانسیل اشتغالزایی دارد. ما می توانیم با همکاری شورای شهر تمام مسیر های دنبال رودخانه و پیاده روهای خیابان جلفا را به محلی برای توریست ها تبدیل کنیم. بیزینس های خدماتی همچون کافی شاپ ها سریع می توانند ثروت آفرین باشند. همچنین با هماهنگی شورای شهر می توان در اشتغال های سریع و دانش بنیان و خدماتی سرمایه گذاری کرد.
نوسان: برای تبدیل اصفهان، به شهر کیفیت ها و نه کمیت ها؛ چه انتظاری از مدیریت شهری وجود دارد؟
ساسان: یکی از موارد ضروری در دنیای غرب پدیده و انگیزه ای است که باعث حمایت از کارآفرینان می شود. شورای شهر می تواند بخشی از وقت خود را برای سرمایه گذاران اصفهانی بگذارد چرا که آن ها مسیر موفقیت را می دانند. حفظ ارتباط با سرمایه گذار بلندپرواز باید در دستور کار شورای شهر قرار گیرد. ما باید در تشکل های مدیریتی و اقتصادی مانند خانه صنعت و یا انجمن مدیران واژه های جدیدی در خصوص کارآفرینی، تولید، اشتغال و سرمایه گذاری، خلق و در جامعه پیاده کنیم. یکی از این واژه ها قطعا کارآفرینی است که باید معادل خوب و مناسبی برایش پیدا کرد. واژه اکوسیستم و استارت آپ نیز از این دست کلمات هستند که باید بار معنایی خوبی را القا نمایند.
خسروی: ما در دو جلسه شورای شهر جدید در خصوص بهبود فضای کسب و کار صحبت کردیم و قرار شده پیش نویس آن در اولین جلسه شورای منتخب آماده و رونمایی شود. فضای شورای آینده به گونه ای است که از پیشنهادات جدید استقبال می شود. اما باید گفت یکی از خلأهای شهر، فقدان منابع مالی خطرپذیر است؛ در حالی که این منابع باید متنوع باشد. منابع مالی شهرداری و یا اتاق بازرگانی کم نیستند؛ اما باید فرهنگ سازی کنیم و از به کارگیری واژه های ضد توسعه دوری کنیم. همچنین موضوع دسترسی به بازارها اهمیت بالایی دارد. اصفهان، شهرهای خواهرخوانده زیادی دارد که دسترسی به بازارهای خارجی و انبارهای آن ها بسیار راحت است و مدیریت شهری و یا اتاق های بازرگانی باید از این فضاها بهره برده و آن ها را برای صنعتگران مهیا کند./