با ورود بشر به عصر جدید، تمام جوانب زندگی او دستخوش تغییر شد؛ در این میان تجارت و بازرگانی نیز از این تغییرات بی‌نصیب نماند. امکان تولید گسترده و حمل‌ونقل آسان کالاها، سرعت و حجم تحولات و تجارت بین الملل را چند۱۰۰ برابر قرن‌های گذشته کرد. رصد دائمی این تغییرات تنها راهی است که در سرعت فوق‌العاده این تحولات گم نشویم و بتوانیم دید درستی نسبت به تمام آنها داشته باشیم.
لازم به ذکر است که سرعت پیشرفت کشور‌های همسایه در این تحولات گوناگون، چشمگیر است. مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در صدوشانزدهمین گزارش از سلسله گزارش‌های «پایش تحولات تجارت جهانی» مجموعه‌ای از تحولات اخیر در دولایه جهانی و منطقه‌ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه کرده و آخرین روندها و پیش‌بینی‌های اقتصادی تهیه شده توسط نهادهای اقتصادی بین‌المللی مورد واکاوی قرار داده است. در ادامه این مطلب، خلاصه‌ای از این گزارش را می‌خوانیم.
رویای سعودی برای امنیت غذایی و صادرات غیرنفتی
عربستان سعودی در چارچوب برنامه‌های رویای۲۰۳۰ و برای تقویت امنیت غذایی و صادرات غیرنفتی نخستین محموله محصولات کشاورزی تولید شده با فناوری کشت هیدروپونیک کشاورزی در آب را به هلند و اتحادیه اروپا صادر کرد. وزارت محیط‌زیست، آب و کشاورزی عربستان در فوریه گذشته از امضای نخستین توافقنامه صادرات محصولات کشاورزی تولید شده با فناوری کشت هیدروپونیک به اروپا خبر داد. این قرارداد میان شرکت سعودی «دانا» و شرکت هلندی لیهمان اند تراس به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های بازاریابی کشاورزی اروپا منعقد شد. براساس این توافق محصولات هیدروپونیک عربستان به بازارهای اروپایی راه می‌یابد؛ اقدامی که به گفته وزارت کشاورزی این کشور در راستای افزایش توان رقابتی و گسترش حضور جهانی بخش کشاورزی سعودی است.
کشت هیدروپونیک که بدون خاک و تنها با محلول‌های غنی از عناصر غذایی در آب انجام می‌شود، از سوی مسوولان عربستان به عنوان راهکاری کارآمد برای مقابله با چالش‌های اقلیمی کمبود منابع آب و محدودیت زمین‌های کشاورزی معرفی شده است. این شیوه ضمن صرفه‌جویی چشمگیر در مصرف آب تولید را در طول سال و بدون نیاز به سموم شیمیایی ممکن می‌سازد. بازار جهانی کشت هیدروپونیک نیز در حال رشد سریع است و پیش‌بینی می‌شود ارزش آن تا سال۲۰۳۰ به بیش از ۵۸میلیارد دلار برسد. طبق آمارهای رسمی ارزش بازار کشاورزی عربستان در سال ۲۰۲۴ بیش از ۲۰میلیارد دلار برآورد شده و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۹ به بیش از ۲۵میلیارد دلار برسد. دولت سعودی این بخش را یکی از ارکان مهم توسعه پایدار معرفی کرده و اهدافی همچون تثبیت قیمت مواد غذایی تقویت توسعه روستایی، افزایش فرصت‌های شغلی و دستیابی به خودکفایی غذایی را برای آن تعیین کرده است. امضای توافق صادرات محصولات هیدروپونیک به اروپا به باور کارشناسان نقطه عطفی در‌گذار عربستان از واردکننده عمده مواد غذایی به صادر کننده محصولات کشاورزی با فناوری‌های نوین به‌شمار می‌رود.
دارایی‌های تحت مدیریت صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان PIF(در سال ۲۰۲۴ با رشد ۱۹درصدی به ۴۲/۳تریلیون ریال) ۹۱۳ میلیارد دلار رسید؛ رشدی که عمدتا ناشی از افزایش سرمایه‌گذاری‌های داخلی به‌ویژه در شرکت‌های سعودی است. دارایی‌های این صندوق از زمان بازسازی ساختاری در سال ۲۰۱۶ به ریاست ولیعهد محمد بن‌سلمان بیش از ۵۰۰درصد افزایش یافته و از ۵۷۰میلیارد ریال (۱۵۲)میلیارد دلار در سال۲۰۱۵ به سطح کنونی رسیده است.
رشد چشمگیر در بخش‌های اقتصادی و آموزشی
عربستان سعودی در نیمه نخست سال ۲۰۲۵ رشد چشمگیری در بخش‌های اقتصادی و آموزشی ثبت کرد؛ صادرات غیرنفتی این کشور به ۶۰۷میلیارد ریال (۱۶۱میلیارد دلار) رسید و تعداد سازمان‌های غیرانتفاعی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری و صنعتی نیز به طور قابل‌توجهی افزایش یافت.
وزیر اطلاع‌رسانی عربستان در یک نشست خبری مشترک با وزیر آموزش این کشور گفت: صادرات غیرنفتی عربستان در نیمه نخست سال جاری از حدود ۱۷۸ میلیارد ریال به ۶۰۷میلیارد ریال ( ۴/۴۷ – ۱۶۱ میلیارددلار) افزایش یافته است. وی همچنین اعلام کرد که تعداد سازمان‌های غیرانتفاعی تا پایان جولای به بیش از ۴۰۰/۶ سازمان رسیده و این بخش رشدی معادل ۲۵۲درصد نسبت به خط مبنا ثبت کرده است. به گفته او شمار سوابق تجاری نیز با رشد سالانه ۱۳درصدی از ۷/۱میلیون رکورد عبور کرده است. وزیر اطلاع‌رسانی عربستان افزود: عربستان در حوزه حمایت از کارآفرینی ۶۰رتبه در سطح جهانی ارتقا یافته و به جایگاه بیست‌وسوم رسیده است. او همچنین به دستاوردهایی همچون ثبت بیش از ۱۰میلیون خدمت در مرکز و پلتفرم الکترونیک کسب‌وکار و جذب بیش از ۶۱۶ شرکت بین‌المللی برای انتقال مقرهای منطقه‌ای خود به عربستان اشاره کرد.
در بخش صنعتی وزیر اطلاع رسانی گفت: تعداد کارخانه‌ها از ۲۰۰/۷ به حدود ۵۰۰/۱۲واحد افزایش یافته و حجم سرمایه‌گذاری‌های صنعتی نیز از ۹۵۵میلیارد ریال به ۲/۱تریلیون ریال رسیده است. به گفته او پنج شرکت سعودی نوپا که ظرفیت تبدیل شدن به شرکت‌های میلیارد دلاری را دارند در نمایشگاه بین‌المللی ویواتک پاریس مشارکت کردند. او همچنین از برنامه جدید بورسیه‌های آموزشی در حوزه رسانه با همکاری وزارت آموزش خبر داد که هدف آن تربیت نیروی انسانی جوان برای بازار کار رسانه‌ای است. از سوی دیگر یوسف البنیان، وزیر آموزش اعلام کرد که در نیمه نخست سال ۲۰۲۵ بیش از ۷۵پروژه عمرانی آموزشی به ارزش ۹۲۰میلیون ریال اجرا شده و بیش از ۴۰۰/۱ساختمان آموزشی با هزینه ۷۸۲میلیون ریال بازسازی یا نوسازی شده‌اند. وی افزود: تعداد دانش‌آموزان مستعد شناسایی شده با ۱۰رشد به بیش از ۲۸هزار نفر رسیده است.
بیش از ۵۲۰هزار فرصت آموزشی نیز برای معلمان فراهم شده و شمار دانشجویان بورسیه شده در ۳۰دانشگاه برتر جهان به ۳۸۸/۳ نفر رسیده است. البنیان همچنین از فراهم‌سازی ۵۰۰فرصت سرمایه‌گذاری آموزشی در ۶۳ شهر با ارزشی معادل ۵۰میلیارد ریال طی پنج سال آینده خبر داد. او گفت: شمار داوطلبان آموزشی و اجتماعی نیز از ۴/۱میلیون نفر عبور کرده که فراتر از اهداف ملی بوده و نشان دهنده تقویت فرهنگ مسوولیت اجتماعی است.
راه‌اندازی پروژه بزرگ بابل، پایتخت صنعتی
نخست وزیر عراق، محمد شیاع السودانی اخیرا از آمادگی دولت برای راه‌اندازی پروژه بزرگ بابل، پایتخت صنعتی عراق خبر داد و همزمان آغاز عملیات اجرایی فاز دوم پروژه فاضلاب شهر حله را به ارزش بیش از ۳۷۶میلیارد دینار اعلام کرد. دفتر رسانه‌ای نخست وزیر اعلام کرد که السودانی از طریق ویدئو کنفرانس آغاز فاز دوم پروژه فاضلاب مناطق گلخانه‌ای شهر حله را کلنگ زنی کرد. این پروژه که از محل وام بریتانیا تامین مالی می‌شود شامل ایجاد شبکه‌های فاضلاب ایستگاه‌های پمپاژ و زیر ساخت‌های جمع‌آوری فاضلاب و آب‌های سطحی است.
السودانی با قدردانی از تلاش کارکنان و نهادهای مشارکت‌کننده در این طرح تاکید کرد که استان بابل از کمبود جدی پروژه‌های زیربنایی به‌ویژه در حوزه فاضلاب رنج می‌برد. وی از شهروندان خواست در روند اجرا به دلیل حفاری‌های عمیق صبور باشند و همکاری کنند. او همچنین دستور داد مجریان طرح تدابیر ایمنی لازم برای کارگران و مردم را رعایت کنند. نخست وزیر به تشکیل تیمی از ادارات خدماتی استان برای رفع مشکلات احتمالی در طول اجرای پروژه دستور داد و بر لزوم پایبندی به مشخصات فنی و برنامه‌های از پیش تعیین شده تاکید کرد. او گفت: دولت تمرکز خود را بر پروژه‌های زیربنایی قرار داده است زیرا این پروژه‌ها پایه توسعه آینده کشور هستند. وی افزود: استان بابل هم اکنون شاهد اجرای پروژه‌هایی در بخش‌های صنعتی و کشاورزی است و به زودی پروژه بابل پایتخت صنعتی عراق نیز آغاز خواهد شد.
توافقنامه تجارت متقابل عادلانه اروپا و آمریکا
در بخش دیگر این گزارش آمده است که ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا با امضای چارچوب توافقنامه تجارت متقابل عادلانه و متوازن گامی مهم در جهت تعمیق روابط اقتصادی و بازتر کردن بازارهای دوطرف برداشتند. این توافقنامه به عنوان بنیان همکاری‌های آینده طراحی شده و هدف آن کاهش عدم توازن‌های تجاری و تسهیل دسترسی متقابل به بازارهاست.
براساس مفاد این چارچوب اتحادیه اروپا متعهد شده است که تمامی تعرفه‌های وارداتی بر کالاهای صنعتی ایالات متحده را حذف کند. این تصمیم طیف وسیعی از محصولات از جمله ماشین‌آلات تجهیزات صنعتی قطعات خودرو و محصولات الکترونیکی را در بر می‌گیرد.
همچنین اتحادیه اروپا با اعطای دسترسی ترجیحی به بازار خود برای مجموعه‌ای از محصولات کشاورزی و دریایی آمریکا موافقت کرده است. فهرست این اقلام شامل مغزها و خشکبار، لبنیات میوه‌ها و سبزیجات تازه و فرآوری شده غذاهای فرآوری شده بذرهای کشاورزی، روغن سویا و گوشت خوک و بایسون می‌شود. توافق قبلی درباره واردات لوبستر نیز تمدید شده و این بار فرآورده‌های لوبستر فرآوری شده را نیز در بر خواهد گرفت. اجرای این امتیازات به احتمال زیاد از طریق سازوکار سهمیه‌های تعرفه‌ای (TRQ) انجام خواهد شد؛ روشی که اجازه می‌دهد حجم مشخصی از واردات با تعرفه صفر یا پایین‌تر صورت گیرد و مقادیر مازاد همچنان تحت‌تعرفه‌های بالاتر قرار گیرند.
لغو معافیت در مینیمیس در ایالات متحده که تا پیش از این اجازه می‌داد محموله‌های با ارزش ۸۰۰دلار یا کمتر بدون پرداخت حقوق گمرکی وارد شوند از ۲۹ آگوست ۲۰۲۵ به اجرا درآمد و موجب تحولی در فضای تجارت و لجستیک این کشور شد. اکنون تمامی محموله‌ها مشمول عوارض گمرکی و تشریفات کامل اظهارنامه هستند موضوعی که بیش از همه کسب‌وکارهای تجارت الکترونیک و واردکنندگان خرد را تحت‌فشار قرار داده است. در چنین شرایطی مناطق تجارت خارجی یا FTZS به عنوان مهم‌ترین ابزار سازگاری و کاهش هزینه‌ها مورد توجه قرار گرفته‌اند.
مناطق تجارت خارجی از منظر حقوقی خارج از قلمرو گمرکی آمریکا محسوب می‌شوند و برای شرکت‌ها مزایای متعددی به همراه دارند. واردکنندگان می‌توانند پرداخت عوارض را تا زمان ورود کالا به بازار داخلی به تعویق اندازند و در صورتی که کالاها دوباره صادر شوند به طور کامل از پرداخت عوارض معاف شوند. همچنین با استفاده از سازوکار تعرفه معکوس شرکت‌ها قادر خواهند بود نرخ تعرفه کالای نهایی را جایگزین نرخ بالاتر قطعات وارداتی کنند.
علاوه بر این فرایندهای گمرکی در FTZs ساده‌تر است؛ محموله‌های متعدد می‌توانند در قالب یک اظهارنامه ثبت شوند و هزینه‌های پردازش کالا به طور چشمگیری کاهش یابد.
واردات بسته‌های کوچک
لغو معافیت د مینیمیس به طور خاص بر واردات بسته‌های کوچک اثر گذاشته است؛ بسته‌هایی که پیش‌تر ستون فقرات تجارت سریع و ارزان میان آسیا و مصرف‌کنندگان آمریکایی بودند. اکنون شرکت‌های لجستیک و خرده‌فروشان برای حفظ حاشیه سود ناگزیر به تغییر مدل کاری خود هستند. در این میان شرکت‌هایی مانند ShipBob پیشگام شده‌اند و شبکه انبارهای دارای گواهی FTZ خود را گسترش داده‌اند. این اقدام به آنها امکان می‌دهد تا کالاها را به صورت عمده وارد کرده در مناطق FTZ ذخیره و پردازش کنند و در نهایت با ساختار تعرفه‌ای بهینه به بازار آمریکا عرضه کنند. به این ترتیب پایان معافیت د مینیمیس یک چرخش بنیادین در سیاست تجاری ایالات متحده محسوب می‌شود اما گسترش استفاده از مناطق تجارت خارجی یک مسیر فنی و قانونی برای حفظ رقابت پذیری کاهش هزینه‌ها و تضمین تداوم جریان کالا در زنجیره‌های تامین جهانی فراهم کرده است.
مذاکره چینی‌ها با شرکت بوئینگ
در قسمت دیگر این گزارش آمده است که شرکت بوئینگ در حال مذاکره با طرف‌های چینی برای فروش تا سقف ۵۰۰فروند هواپیمای تجاری است؛ معامله‌ای که در صورت تحقق بزرگ‌ترین سفارش چین از این شرکت طی بیش از یک دهه گذشته به‌شمار خواهد رفت. اهمیت این قرارداد تنها به ابعاد اقتصادی محدود نمی‌شود بلکه می‌تواند به بازگشت مجدد بوئینگ به دومین بازار بزرگ هوانوردی جهان و احیای جایگاه آن در برابر رقیب اروپایی‌اش ایرباس منجر شود واکنش بازار نیز سریع بود و نشان داد سرمایه‌گذاران به پیامدهای مالی این معامله خوش‌بین هستند.
از نظر فنی مذاکرات شامل مدل‌های مختلف هواپیماست. در بخش بدنه باریک انتظار می‌رود سری ۷۳۷ مکس سهم اصلی سفارش را به خود اختصاص دهد؛ چراکه این مدل برای پروازهای کوتاه و میان برد داخلی چین مناسب‌ترین گزینه است. در بخش بدنه پهن نیز احتمال سفارش ۷۸۷ دریم لاینر و X۷۷ مطرح است که توانایی پروازهای بین المللی دوربرد را دارند و به رشد بلندمدت سفرهای برون‌مرزی چین پاسخ خواهند داد. با این حال تحقق چنین سفارشی نیازمند حل چالش‌های تولید و تحویل است زیرا بوئینگ با عقب‌ماندگی در سفارش‌ها و محدودیت ظرفیت تولید در کارخانه‌های رنتون و چارلستون مواجه است. این قرارداد از زاویه راهبردی و ژئوپلیتیکی نیز حائز اهمیت است. چین در سال‌های اخیر بیشتر به سمت ایرباس گرایش داشته و با راه‌اندازی خطوط مونتاژ در تیانجین به این همکاری عمق بخشیده است. اکنون سفارش احتمالی از بوئینگ می‌تواند به معنای توازن بخشی دوباره در بازار و نوعی اعتماد‌سازی تجاری بین واشنگتن و پکن باشد. علاوه بر آن زنجیره جهانی تامین از موتور گرفته تا مواد پیشرفته تحت‌تاثیر چنین قراردادی قرار خواهد گرفت. از نظر مالی الگوهای مختلفی برای تامین هزینه سفارش مطرح است. برخی از این مدل‌ها شامل خرید مستقیم توسط خطوط هوایی قراردادهای اجاره به شرط تملیک از طریق شرکت‌های لیزینگ یا استفاده از حمایت‌های اعتباری صادراتی و تضمین‌های دولتی برای کاهش مخاطرات ژئوپلیتیکی است. با این حال خطراتی همچون تغییر سیاست‌های تجاری آمریکا و چین حساسیت‌های ناشی از سابقه توقف پروازهای ۷۳۷ مکس و نوسانات ارزی همچنان بر سر این توافق سنگینی می‌کنند.
در مجموع این قرارداد نه‌تنها یک معامله تجاری بزرگ است بلکه به مثابه یک پروژه چندلایه یکپارچه‌سازی عمل خواهد کرد موفقیت آن مستلزم هماهنگی دقیق در تولید، تحویل تامین مالی، اخذ مجوزهای نظارتی و مدیریت ابعاد دیپلماتیک است. در صورت تحقق این توافق می‌تواند به تغییر موازنه رقابتی صنعت هوافضا و تقویت روابط تجاری دو قدرت بزرگ جهان در سال‌های آینده بینجامد.