داستان غم‌انگیز رفاه
- توضیحات
نگاهی به آمارهای مربوط به محصول ناخالص داخلی اعلامی توسط مرکز آمار ایران نشان می‌دهد سرانه محصول ناخالص داخلی کشور در سال ۱۴۰۳، حدود ۵۰درصد سرانه محصول ناخالص داخلی کشور در سال ۱۳۵۵ است. علت اینکه این مقایسه مابین سال ۱۴۰۳ و ۱۳۵۵ انجام شده، این است که سال ۱۳۵۵، بالاترین درآمد سرانه در تاریخ معاصر کشور را ثبت کرده است. این محاسبات بر پایه قیمت‌های ثابت سال ۱۴۰۰ انجام شده است.
چگونه رفاه ایرانیان سقوط کرد؟
گزارش‌های منتشرشده مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۳، سرانه محصول ناخالص داخلی کشور، بر پایه قیمت‌های ثابت سال ۱۴۰۰، حدود ۵۰درصد مقداری است که در سال ۱۳۵۵ ثبت شده بود. این سقوط نیمی از ظرفیت تولید اقتصادی به ازای هر شهروند، به‌وضوح بیانگر کاهش قابل‌توجه توان اقتصادی و رفاه عمومی در طی نزدیک به پنج دهه اخیر است. برای درک بهتر سیر نزولی رفاه ایرانیان، مرور مقایسه‌ای درآمد سرانه در بازه‌های زمانی مختلف ضروری است.
بررسی داده‌های تاریخی نشان می‌دهد که از سال ۱۳۴۷تا ۱۳۵۸، سطح درآمد سرانه ایرانیان در تمام سال‌ها از سال ۱۴۰۳ بالاتر بوده است. این بازه زمانی با رشد درآمدهای نفتی، آغاز برنامه‌های صنعتی‌سازی، و افزایش ورود سرمایه خارجی همراه بود. اما پس از انقلاب اسلامی و شروع جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ و هم‌زمانی آن با تحریم‌های بین‌المللی، به‌سرعت شرایط تغییر کرد. اقتصاد ایران در دهه ۶۰ با رکود و کاهش شدید رشد اقتصادی روبه‌رو شد. با‌این‌حال، با پایان جنگ در سال ۱۳۶۷ و آغاز دوران بازسازی، تا حدی روند رشد اقتصادی بهبود یافت.
چه سال‌هایی رفاه ایرانیان بیشتر بوده است؟
در دهه ۷۰، با برداشتن گام‌هایی به سمت تنش‌زدایی در روابط خارجی، درآمد سرانه رشد محدودی را تجربه کرد. در دوران اصلاحات نیز به واسطه ادامه سیاست‌های دوران سازندگی و بهبود نسبی تعاملات خارجی، رشد اقتصادی با آهنگ متعادلی ادامه یافت. ادامه نسبی این روند در دوره اول ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد که با وفور درآمدهای نفتی در اوایل دهه ۸۰ همراه شد، باعث شد روند رو به بهبود محصول ناخالص داخلی سرانه همچنان ادامه یابد. از سال ۱۳۸۶ به بعد، به دلایل مختلفی از جمله تشدید تحریم‌ها، بی‌ثباتی ارزی، و رشد منفی سرمایه‌گذاری و رشد جمعیت، مسیر درآمد سرانه تاحدودی نزولی شد. محاسبات «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد مقایسه وضعیت رفاهی براساس این ملاک نشان می‌دهد وضعیت رفاهی ایرانیان در سال 1403، از تمامی سال‌های بعد از 1359 تا 1385 بهتر است، اما رفاه ایرانیان در‌حال‌حاضر، از سال 1386 کمتر است.
این مقایسه همچنین نشان می‌دهد نسبت تولید ناخالص داخلی سرانه سال‌های 1389، 1390، 1395 و 1396 به تولید ناخالص داخلی سرانه سال ۱۴۰۳ بیشتر از یک است و ایرانیان از رفاه بیشتری نسبت به سال 1403، در این سال‌ها برخوردار بودند. در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶، به واسطه گشایش‌های اقتصادی پس از برجام، صادرات نفت افزایش یافت و اقتصاد کشور رشدی محسوس داشت. این مساله خود را در افزایش درآمد سرانه و بهبود نسبی سطح رفاه ایرانیان نشان داد. در این سال‌ها، امید به آینده در جامعه بیشتر بود و شاخص‌های کلان اقتصادی نیز عملکرد مطلوب‌تری از خود نشان دادند. اما پس از آن، با خروج آمریکا از برجام، بازگشت تحریم‌ها، و بحران‌های ارزی، اقتصاد مجددا وارد مسیر افت شد.
چشم‌انداز رشد سرمایه‌بر در ایران
«دنیای اقتصاد» پیش از این در گزارشی با عنوان «وقت تعمیر موتور رشد» به بررسی عوامل موثر در رشد اقتصادی کشور پرداخته بود. براساس این گزارش، کارشناسان به صورت خاص، رشد اقتصادی بلندمدت ایران را بیش از همه عوامل متاثر از موجودی سرمایه و رشد اقتصادی ایران در کوتاه‌مدت را متاثر از درآمدهای نفتی می‌دانند. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی اشاره می‌کند که شواهد نشان می‌دهد که به‌ویژه در دهه ۱۳۹۰ شمسی، سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران کاهش معناداری یافته است. تداوم این وضعیت می‌تواند رشد بلندمدت بخش صنعت را دچار وقفه کند.
شناخت دلایل این پدیده با هدف احیای روند سرمایه‌گذاری صنعتی، نیازمند بررسی عوامل موثر بر سرمایه‌گذاری و همچنین ساختار سرمایه‌گذاری در صنایع مختلف است. بررسی ساختار تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و رشد آن در سطح کل اقتصاد ایران نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری از سال ۱۳۹۷ و پس از آن روندی نزولی داشته و رشد آن نیز در کل دهه ۱۳۹۰ بسیار پرنوسان بوده است. تداوم وضعیت فعلی در میان‌مدت به معنای کاهش ظرفیت‌های اقتصاد ایران و درنهایت کاهش چشم‌انداز رشد اقتصادی است.
سال ۱۳۸۶ را می‌توان سالی در نظر گرفت که بعد از آن، سرمایه‌گذاری در بخش صنعت رو به افول گذاشته است. این موضوع در رابطه با میزان سرمایه‌گذاری در بخش نفت نیز صادق است. به نظر می‌رسد به غیر از اتفاقات منفی مانند تحریم‌های اقتصادی و شوک ناشی از بیماری کرونا، فضای کسب‌وکار نامناسب، سیاست‌های متغیر و بی‌ثبات اقتصادی، افزایش دخالت‌های دولت در صنایع (مانند انواع قیمت‌گذاری‌ها و دخالت‌ها) و سایر موارد مشابه، موجب آسیب به بخش صنعت کشور شده‌اند.
در مجموع، تصویر کلان اقتصاد ایران از سال ۱۳۵۵ تا ۱۴۰۳، بازتابی است از چرخه‌های پی‌درپی امید و ناامیدی، رشد و رکود، اصلاح و واپس‌گرایی. رفاه ایرانیان که زمانی در میانه دهه ۵۰ شمسی به اوج رسیده بود، امروز در شرایطی قرار دارد که به‌رغم دسترسی به منابع گسترده طبیعی و انسانی، به نیمی از سطح آن دوران تقلیل یافته است.
خروج از این وضعیت نیازمند اتخاذ سیاست‌هایی منسجم، گسترش سرمایه‌گذاری، و بازنگری در نحوه تعامل با جهان است. در غیر این صورت، کاهش سطح رفاه می‌تواند به تهدیدی جدی برای ثبات اجتماعی و چشم‌انداز توسعه پایدار کشور تبدیل شود. بدون یک تغییر اساسی در نگرش‌ها، ساختارها و رویکردها، تکرار چرخه رکود و افت رفاه همچنان ادامه خواهد یافت.