شریک دزد و رفیق قافله

این سری نوبت به بازار مسکن است. مقداری از پولش را که از چین خارج کرده می‌خواهد خانه بخرد. به قول خودش در تجارت همه کالاها فعال است و هر کالایی مشتری بخواهد وارد می‌کند. میانه دهه پنجم زندگی را سپری می‌کند و کار کردن میان چین و ایران را مشترک با برادرش راه انداخته است.
سال گذشته که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا از برجام خارج شد و بعد هم نفت ایران را تحریم کرد، دیدگاه خوش‌بینانه این بود که چون چین متحد ایران است و از طرفی با آمریکا در جنگ تجاری به سر می‌برد، مشکلی از تجارت و خرید نفت ایران پیش نمی‌آید.

در طرف دیگر گروه محافظه‌کارتر معتقد بودند که اگر از طرف آمریکا به چین فشار بیشتری وارد شود، چین هم تجارت و خرید نفت از ایران را فراموش می‌کند. حالا بعد از یک سال از آن زمان، چین تجارت با ایران را کاهش داده و خرید نفت هم کم شده است، البته طی یک سال گذشته فعالان اقتصادی مدام از این بدعهدی صحبت می‌کردند. اما حالا دیگر کابوس اژدها به واقعیت تبدیل‌شده است. چین که سال‌ها متحد اصلی تجارت با ایران بود و دوست قافله محسوب می‌شد، حالا با فشارهای آمریکا بر سر تحریم‌ها علیه ایران به شریک دزد تبدیل‌شده است. البته که حجم تجارت چین و ایران به‌هیچ‌عنوان قابل قیاس با شریک اصلی تجارتش یعنی آمریکا نیست.

تجارت کم شد
چند روز پیش برخی از رسانه‌ها خبر توقف مناسبات بازرگانی ایران و چین را منتشر کردند. خبری که عنوان می‌کرد مسئولان دولتی از این توقف تحت عنوان وقفه‌ای «کوتاه‌مدت» و چندروزه یادکرده‌اند. اما همین خبر چند روز بعد از خروجی خبرگزاری‌ها حذف شد و تنها با جست‌وجو در گوگل تیتر مطلب بدون هیچ متنی در دسترس قرار گرفت.

با این حال، آمار تجارت ۱۱ ماهه سال ۹۷ گمرک که منتشر شد، مشخص بود که تجارت ایران و چین رو به سردی می‌رود. چینی که همیشه رتبه اول صف واردکنندگان و صادرکنندگان با ایران قرار داشت -بااینکه هنوز هم در همین پله قرار دارد- اما میزان تجارتش با ایران را کاهش داده است. طبق گزارش سازمان توسعه تجارت، در ۱۱ ماهه سال ۹۷، ارزش صادرات به چین ۸۳۵۹ میلیون دلار و ازنظر وزنی ۲۸۵۲۴ هزار تن بوده است. درصد سهم ارزشی صادرات به چین ۲۰,۹ درصد بوده که یک‌پنجم صادرات کشور را تشکیل می‌دهد. آمار ۱۱ ماهه موضوعات دیگری را هم بیان می‌کند.

ارزش صادرات به چین در مدت مشابه سال گذشته، ۸۰۰۹ میلیون دلار و ازنظر وزن ۳۱۴۸۶ هزار تن بوده است. تغییرات هم به‌این‌ترتیب بود که از نظر ارزش ۴ درصد رشد و ازنظر وزن منفی ۹ درصد رشد اتفاق افتاده است. رشد ناشی از ارزش صادرات مطمئناً از افزایش صادرات محصولات رخ نداده و تنها افزایش قیمت دلار باعث این روند مثبت بوده است. 

در واردات اما آمار بدتر از این است. در ۱۱ ماهه سال ۹۷، ۹۳۷۵ میلیون دلار کالا از چین واردشده است که سهم ۲۴,۳ درصدی از کل واردات کشور را به خود اختصاص می‌دهد. این در حالی است که در مدت مشابه سال ۹۶، ۱۱۸۲۷ میلیون دلار واردات از چین انجام‌شده بود. یعنی در ۱۱ ماهه سال ۹۷ ارزش واردات از چین با رشد منفی ۲۱ درصد و وزن این واردات با رشد منفی ۲۶ درصد همراه بوده است. به‌این‌ترتیب حجم تجارت ایران و چین در ۱۱ ماهه سال ۹۶، ۱۹۸۳۶ میلیون دلار بوده است که در ۱۱ ماهه سال ۹۷ به ۱۷۷۳۴ میلیون دلار کاهش‌یافته است. به عبارتی حجم تجارت ایران و چین ۲ میلیارد و ۱۰۲ میلیون دلار کاهش را طی یک سال تجربه کرده است.

قبل از این آمار و اطلاعات، خبرگزاری آناتولی اعلام کرده بود: «بر اساس گزارش اداره گمرک چین حجم مبادلات تجاری ایران و چین در ماه ژانویه ۲۰۱۹ با کاهش ۵۴ درصدی نسبت به دوره مشابه سال گذشته به ۱,۷۳ میلیارد دلار رسیده است. صادرات چین به ایران در ماه ژانویه امسال به ۷۲۲ میلیون دلار رسیده که نسبت به دوره مشابه سال گذشته ۵۸ درصد سقوط داشته است. همچنین واردات چین از ایران نیز با ۵۱ درصد کاهش از ۲.۱ میلیارد دلار به ۱.۰۱ میلیارد دلار رسیده است.»

پدرام سلطانی، نایب‌رئیس اتاق ایران چندی پیش دراین‌باره گفت: کاهش تجارت چین با ایران، متأثر از جنگ تجاری آمریکا و ضعف در قدرت چانه‌زنی سازمان‌های دولتی است. پدرام سلطانی نایب‌رئیس اتاق ایران با نگاهی به استراتژی تعامل چین با کشورهای دنیا، رویکرد احتیاطی این کشور در قبال ایران را ناشی از دو دیدگاه می‌داند. سلطانی در گفت‌وگو با «پایگاه خبری اتاق ایران» گفت: بخشی از این رویکرد احتیاط‌آمیز به مذاکرات آمریکا و چین برمی‌گردد و بخشی هم مربوط به تصمیم‌گیری محتاطانه سازمان‌های اقتصادی چین است که نگران پیامدهای ارتباط با ایران هستند. واقعیت این است که آمریکا به دنبال آن است که از هر ابزاری برای فشار علیه شرکت‌های چینی، به‌خصوص شرکت‌های بزرگ چینی استفاده و آنها را به تحریم‌های آمریکا علیه ایران پایبند کند؛ نمونه اخیر این اعمال فشار هم در نحوه رفتار آمریکایی‌ها را با مدیر ارشد شرکت «هوآوی» در خاک کانادا شاهد بودیم.

به گفته سلطانی، آنچه از سال گذشته تاکنون تشدید شده، تنش‌های تجاری چین و آمریکا و استفاده شخص ترامپ از اهرم قدرت اقتصادی آمریکا برای امتیازخواهی و به عبارت دقیق‌تر باج‌گیری از کشورهایی است که تراز تجاری آنها با آمریکا منفی است؛ بدون شک، چین مهم‌ترین این کشورهاست که بیشترین تراز تجاری منفی را با آمریکا دارد و از یک سال گذشته شاهدیم که آمریکا اقدام به اعمال تعرفه‌های تنبیهی علیه واردات کالاهای چینی کرده است. به گفته نایب‌رئیس اتاق ایران، چینی‌ها تلاش می‌کنند تا از طریق مذاکره این موضوع را حل‌وفصل کنند؛ بااین‌حال وقتی پای مذاکره به وسط کشیده می‌شود، ایران موضوع ثابت آمریکا در مذاکره با هر کشوری است که معمولاً توافق آمریکا با کشورهای طرف مذاکره هم در گروی محدود کردن روابط اقتصادی آنها با ایران است.

آبان‌ماه سال گذشته هم حسین پیرموذن، عضو اتاق مشترک ایران و چین اعلام کرد که چین از تأمین قطعات ماشین‌آلات و مواد اولیه تجهیزاتی که به ایران فروخته خودداری کرده و طرف‌های چینی ترتیبات بانکی دیگری را برای معامله با ایران پیشنهاد کرده‌اند. این عضو اتاق بازرگانی مشترک ایران و چین گفت: «دولت چین برخلاف صحبت‌های سیاسی خود در بحث مراودات اقتصادی و تجاری با ایران تصمیم معقولی نگرفته است و متاسفانه در خصوص مباحث بانکی بین دو کشور این روزها خبرهای خوبی به گوش نمی‌رسد.» به گفته او، در سال‌های اخیر، تحریم‌های خارجی باعث شده تا ایران ازلحاظ ماشین‌آلات و تکنولوژی به چین وابسته شود؛ بااین‌همه دولت چین از تعهد خود در خصوص تأمین قطعات ماشین‌آلات و مواد اولیه واحدهای تولیدی براساس قراردادهای اولیه شانه خالی می‌کند.

این در حالی است که محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشور در مورد عواقب قطع مبادلات نفتی چین و هند با ایران هشدار داده بود. او در پاسخ به این سئوال که اگر آمریکا چین و هند را به قطع کامل واردات نفت از ایران ترغیب کند، چه روی خواهد داد، گفت: «در آن صورت ما اقدامات واکنشی خودمان را خواهیم داشت.»

بااین‌حال، این اولین بار نیست که تجارت با چین کاهش پیدا می‌کند. طی سال‌ها روابط با متحد تجاری اصلی ایران رو به سردی رفته است. تیرماه سال ۹۶، مجیدرضا حریری نائب رئیس اتاق بازرگانی ایران و چین اعلام کرد: طی سه سال گذشته به دلیل کاهش قیمت نفت و قیمت مواد خام در دنیا، روند مبادلات تجاری ایران و چین رو به کاهش بوده است.

آماری که در سال ۲۰۱۴ از مجموع مبادلات تجاری ایران و چین اعلام‌شده عددی نزدیک به ۵۲ میلیارد دلار بوده است. در سال ۲۰۱۵ این رقم به ۳۴ میلیارد دلار رسید و در پایان سال ۲۰۱۶ این میزان به ۳۱ میلیارد دلار کاهش پیداکرده است. افزایش یا کاهش‌ها در مبادلات تجاری میان ایران و چین بر اساس این بوده که قیمت نفت در دنیا افزایش داشته یا کاهشی بوده است. به گفته حریری، روابط ما هم تحت تأثیر قیمت جهانی نفت است. برای اینکه بیشترین صادرات ما به چین شامل نفت است یا اینکه شامل اقلامی ازجمله گاز، پتروشیمی و میعانات می‌شود که متأثر از قیمت نفت هستند.

بانک‌ چینی به ایرانی‌ها خدمات نمی‌دهند
ماجرای روابط تجاری ایران و چین تنها به کاهش حجم واردات و صادرات خلاصه نمی‌شود. به گفته پیرموذن محدودیت‌هایی که بانک‌های چینی علیه ایران اعمال می‌کنند باعث شده تا هنگام معامله با چین، حواله‌های بانکی واحدهای تولیدی ایران با مشکل مواجه شود. به گفته او، پیشنهاد چین برای رفع این مشکل این است که به خاطر تحریم‌های آمریکا، سیستم بانکی جدیدی بین ایران و چین تعریف شود و مراودات تجاری دو کشور از طریق بانک‌های درجه‌دو و سه صورت بگیرد.

این وضعیت تا جایی ادامه پیدا کرد که چندی پیش، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران از توقف عملیات بانکی بانک کونلون چین با این کشور خبر داده بود. پدرام سلطانی، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران با انتشار مطلبی در توئیتر خود اعلام کرد: «بانک کونلون چین، تنها بانک چینی که با ایران کار می‌کند، به مشتریان خود اعلام کرده است که عملیات بانکی با ایران را از روز اول ماه مه (۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۸) تا اطلاع ثانوی متوقف می‌کند. ظاهراً امکان ازسرگیری کار با ایران به نتیجه مذاکرات فی‌مابین چین و آمریکا بسته است.» 

بانک کونلون در واقع همان بانکی است که چین در زمان تحریم‌های پیش از توافق هسته‌ای، برای ممکن ساختن تراکنش‌های مالی با ایران، راه‌اندازی کرده بود. طبق گزارش‌ها، «کونلون بانک» تنها بانکی در چین است که صرفا با ایران همکاری اقتصادی دارد. این بانک سال ۲۰۰۹، در دوره احمدی‌نژاد، با سرمایه‌گذاری مستقیم شرکت ملی نفت چین ایجاد شد و سرمایه آن از طریق صادرات نفتی ایران به چین تامین می‌شد. اما وزارت خزانه‌داری آمریکا در سال ۲۰۱۲ این بانک را تحریم کرد. ولی از آنجا که این بانک با کشورهای اروپایی و به‌ویژه با آمریکا همکاری اقتصادی نداشت، توانست به کار خود ادامه دهد. 
چین که سال‌ها در تجارت، رفیق ایران محسوب می‌شد، حالا احتمالا با وجود فشارهای آمریکا به شریک دزد تبدیل خواهد شد.