اقتصاد نفتی ایران و وابستگی کشور به درآمدهای نفتی، همواره به‌عنوان یک تهدید جدی برای اقتصاد کشور به‌ویژه در زمان تحریم‌ها، مورد تاکید کارشناسان و صاحب‌نظران اقتصادی بوده است. این درحالی است که ظرفیت‌های نامحدود ایران در بخش‌های تولیدی و به‌تبع آن صادراتی، می‌تواند جایگزین مناسبی برای کاهش درآمدهای نفتی کشور باشد و اقتصاد ایران را در مقابله با انواع تهدید‌ها و تحریم‌ها بیمه کند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور که ظرفیت‌های بالقوه فراوانی برای ارزآوری دارد، بخش تولید و صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی است. به گفته کارشناسان اقتصادی، بخش کشاورزی به‌عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین بخش تامین‌کننده خوراکی جهان شناخته می‌شود و کشورها، عموما تلاش می‌کنند با تقویت این بخش، نیازهای مردم کشور خود را تامین کنند. براساس تحقیقات انجام شده، ایران از نظر مساحت اراضی زراعی، در جایگاه نوزدهم جهان بوده و از نظر سطح زیرکشت‌باغی، رتبه هجدهم جهان را دراختیار دارد.
براساس آمار منتشر شده از سوی سازمان جهانی خوار‌بار(FAO) ایران در برخی محصولات نظیر گندم، سیب‌زمینی، گوجه، هندوانه، شیر‌گاو و انگور دارای رتبه بالا و در برخی محصولات دارای رتبه‌ای مناسب است. ضمن اینکه دربرخی محصولات نظیر پسته در رتبه اول قرار داریم. حال این سوال مطرح می‌شود که ایران با چنین ظرفیت تولید و تنوعی از محصولات کشاورزی، آیا توانسته است در حوزه صادرات نیز جایگاهی منطبق با تولید خود به‌دست آورد یا خیر؟ براساس آمارهای موجود که از سوی گمرک کشور ارائه می‌شود تراز تجارت خارجی ایران در بخش محصولات کشاورزی و صنایع غذایی به سمت صادرات سنگینی نمی‌کند. درواقع ایران پیش از آنکه یک صادرکننده قدر در این حوزه باشد، یک واردکننده است. این در حالی است که با توجه به تنوع اقلیمی و آب‌و هوای چهارفصل ایران، زمینه تولید محصولاتی با استانداردهای جهانی در کشور فراهم است.
سهم 14.3 درصدی محصولات کشاورزی از کل صادرات
براساس آمار منتشر شده از سوی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی ایران از تجارت خارجی بخش کشاورزی و صنایع غذایی در 9 ماهه سال 1397، صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی 5.8 درصد وزن و 14.3 درصد از ارزش کل صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. بر این اساس در 9 ماهه سال 1397، مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی 5 میلیون و 64 هزار تن و به ارزش 4 میلیارد و 765 میلیون دلار بوده که از نظر وزن 5.8 درصد و از نظر ارزش 14.3 درصد کل صادرات کالاهای غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. این میزان صادرات، نسبت به مدت مشابه سال قبل 15.3 درصد افزایش داشته و در مقایسه با تمامی سال‌های قبل نیز بالاترین رقم بوده است.
اقلام عمده صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی شامل انواع میوه‌های درختی به ارزش یک میلیارد و 51 میلیون دلار با سهم 22 درصد، انواع سبزیجات و محصولات جالیزی به ارزش 797 میلیون دلار با سهم 16.7 درصد، شیر و فرآورده‌های آن به ارزش 471 میلیون دلار با سهم 9.9 درصد، زعفران 265 میلیون دلار با سهم 5.6 درصد و ماهی و میگو به ارزش 242 میلیون دلار با سهم 5.1 درصد از کل ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع‌غذایی بوده است. عمده‌ترین مقاصد صادرات محصولات کشاورزی و صنایع‌غذایی (از نظر ارزش) به کشورهای عراق، افغانستان، امارات متحده عربی، پاکستان، فدراسیون روسیه، هند، ترکیه، ویتنام، ترکمنستان و آلمان صورت گرفته که سهم آنها به ترتیب 39.5، 12.6، 7.5، 6.8، 3.2، 2.8، 2.4، 2.3، 2.3 و 2.1 درصد بوده است و درمجموع حدود 82 درصد کل ارزش صادرات بخش کشاورزی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند. متوسط قیمت هر تن از کالاهای صادراتی بخش کشاورزی 941 دلار بوده که در مقایسه با متوسط قیمت هر تن از کالاهای صادراتی غیرنفتی کشور (384 دلار) 145 درصد بیشتر است. همچنین متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی و صنایع‌غذایی صادراتی در 9 ماهه سال 97، بالغ‌بر 49 هزار و 854 ریال و متوسط کل صادرات غیرنفتی کشور 48 هزار و 495 ریال بوده است.
کاهش 4.9 درصدی ارزش واردات
مقدار واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در 9 ماهه امسال، 14 میلیون و 437 هزار تن به ارزش هفت میلیارد و 593 میلیون دلار بوده که به ترتیب از نظر وزن 60 درصد و از نظر ارزش 3/23 درصد کل واردات کشور را شامل می‌شود. ارزش واردات در این مدت 4.9 درصد کمتر از مدت مشابه سال قبل و درمجموع نیز 10.8 درصد کمتر از میانگین سال‌های برنامه پنجم توسعه بوده است. اقلام عمده وارداتی محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در 9 ماهه سال 97، شامل ذرت به ارزش یک میلیارد و 495 میلیون دلار با سهم 19.7 درصد، برنج به ارزش یک میلیارد و 29 میلیون دلار با سهم 13.6 درصد، دانه سویا به ارزش 944 میلیون دلار با سهم 14.2 درصد، روغن نباتی به ارزش 724 میلیون دلار با سهم 9.5 درصد، گوشت قرمز به ارزش 587 میلیون دلار با سهم 7.7 درصد، کنجاله دانه‌های روغنی به ارزش 383 میلیون دلار با سهم 5 درصد، جو به ارزش 421 میلیون دلار با سهم 5.9 درصد و انواع میوه به ارزش 306 میلیون دلار با سهم چهار درصد از کل ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی بوده که درمجموع حدود 80 درصد ارزش واردات بخش کشاورزی را شامل می‌شوند. متوسط قیمت هر تن از کالاهای وارداتی بخش کشاورزی در 9 ماهه سال جاری، 526 دلار است که در مقایسه با متوسط قیمت هر تن از کالاهای وارداتی کل کشور (1367 دلار) حدود 62 درصد کاهش دارد. همچنین متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی و صنایع‌غذایی وارداتی 41 هزار و 804 ریال و متوسط واردات کشور 41 هزار و 552 ریال بوده است.
کشورهای عمده طرف معامله از نظر ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از آنها به ترتیب شامل سوئیس 1204، هند 1025، امارات متحده عربی 736، سنگاپور 602، انگلستان 530، هلند 528، ترکیه 368، فدراسیون روسیه 359، برزیل 307، پاکستان 194 و آلمان 193 میلیون دلار بوده که سهم هر یک از کشورهای فوق‌الذکر از کل ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی به ترتیب 15.8، 13.5، 9.7، 7.9، 7، 6.8، 7.8،4.4، ۶،2.4 و 2.5 درصد برآورد شده است و درمجموع 79.3 درصد کل ارزش واردات کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند.
تراز تجاری؛ منفی 2 میلیارد دلار
تراز تجاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در 9 ماهه سال 1397، بالغ‌بر منفی 2 میلیارد و 829 میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 6.7 درصد بهبود یافته است (ارزش صادرات 3.8 درصد و ارزش واردات4.9درصد کاهش داشته است) کسری تراز تجاری 9 ماهه امسال نسبت به میانگین سال‌های برنامه پنجم (4259- میلیون دلار)، 33.6 درصد بهبود داشته است.
144 میلیون دلار کود وارد شد
براساس آمار موجود کل واردات کودها در 9 ماهه سال 1397، بالغ‌بر 269 هزار تن با ارزش 144 میلیون دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از نظر وزنی 31.4 درصد و از نظر ارزش 24.6 درصد کاهش نشان می‌دهد. بین انواع کودهای وارداتی به ترتیب کودهای میکرو 63 درصد، کودهای ازته حدود 28 درصد، فسفره 50 درصد و پتاسه 31 درصد و 5.6 درصد NPK از نظر مقدار نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داشته‌اند. در 9 ماهه سال 1397 مقدار 2988 هزار تن کود باارزش 727 میلیون دلار صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به ترتیب 24.8 و 42.8 درصد افزایش دارد. ضمنا حدود 99 درصد از مقدار کودهای صادراتی، کود اوره بوده است. درمجموع کل واردات بذر و سایر اندام‌های تکثیر شونده گیاهی در 9 ماه نخست سال 1397، بالغ‌بر 5746 تن با ارزش 86 میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از نظر وزنی حدود 60 درصد و از نظر ارزش 26.4 درصد کاهش نشان می‌دهد. از بین بذور مهم مقدار واردات بذر سبزیجات با کاهش 71 درصدی و بذر ذرت با کاهش 37 درصدی روبه‌رو بوده است. لیکن بذر چغندرقند و بذر سیب‌زمینی به ترتیب 12.8 درصد و 35.4 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته‌اند. در این دوره زمانی جمعا مقدار 5573 تن بذر و سایر اندام‌های تکثیر شونده گیاهی با ارزش 19141 هزار دلار صادر شده که بخش اعظم آن مربوط به سایر اندام‌های تکثیر شونده است. این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از نظر مقدار 5.7 درصد و از نظر ارزش 60 درصد افزایش نشان می‌دهد. در سه ماه گذشته از سال آبی 98-1397 میزان بارندگی92.1 میلی‌متر بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 213.3 درصد افزایش و در مقایسه با بلندمدت (50 ساله) نیز 49.3 درصد افزایش داشته است.
تراز تجاری منفی؛ نتیجه عدم‌اصلاح قوانین گمرکی
صدرالدین نیاورانی، نایب‌رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی ایران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به ضرورت اصلاح برخی قوانین گمرکی معتقد است برای برقراری یک تجارت درست با تراز تجاری قابل قبول به‌ویژه با کشورهای همسایه، دولت باید تعرفههای گمرکی صادرات و واردات را اصلاح کند. درشرایطی که صادرکنندگان ایرانی برای صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی خود به روسیه، 35 درصد تعرفه گمرکی به گمرک روسیه می‌پردازند، ولی در مقابل صادرکنندگان روسی، تنها با پرداخت پنج درصد تعرفه گمرکی به گمرک ایران، محصولات کشاورزی خود را وارد بازار ایران می‌کنند. بدیهی است که با چنین قوانینی، صادرکنندگان توان صادراتی خود را از دست داده و صادرات کشور کاهش پیدا می‌کند.
وی می‌افزاید: «متاسفانه ایران با هیچ‌کدام از کشورهای همسایه نتوانسته است برای تنظیم تعرفههای گمرکی و حل این مشکل مذاکره جدی داشته باشد. این درحالی است که اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه بلافاصله پس از آنکه دولت ایران اعلام کرد واردات برخی محصولات کشاورزی از ترکیه ممنوع است، به همراه 300 نفر از بازرگانان ترک وارد ایران شد تا مشکل ممنوعیت واردات محصولات کشاورزی را حل کند. این امر نشان‌دهنده اهمیت بخش صادرات ترکیه برای دولت این کشور است درحالی که به نظر می‌رسد این موضوع اهمیت چندانی برای دولت ایران و سیاستگذاران بخش بازرگانی کشور ندارد.»
وی معتقد است عدم اصلاح قوانین گمرکی و حل‌نشدن مشکلات صادرکنندگان، بی‌شک موجب کاهش صادرات کشور می‌شود. کاهش صادرات و منفی‌شدن تراز تجاری نیز به‌معنای از دست رفتن بازارهای منطقه و کاهش درآمدهای ارزی کشور است؛ اتفاقی که درشرایط تحریم‌‌های نفتی و امکان کاهش صادرات نفت، هرگز به صلاح اقتصاد کشور نیست.