اقتصادبازار: سوم خردادماه سال گذشته مه آفرید امیرخسروی اعدام شد تا سرنوشت متهم رویف اول پرونده اختلاس 3 هزار میلیارد تومانی مشخص شده باشد. در سالگرد این اعدام، سخنگوی قوه قضاییه از قطعی شدن حکم 10 متهم دیگر این پرونده خبر داد تا سرانجام این پرونده که زمانی عنوان بزرگترین اختلاس تاریخ را یدک می کشید، نزدیک باشد.
به بهانه سالگرد اعدام مرد نخست این پرونده، به یادآوری آنچه در جریان این اختلاس گذشت، پرداخته ایم.
ماجرا چه بود و چگونه برملا شد؟
تلفن رئیس شعب بانک صادرات در استان خوزستان زنگ می خورد. شخصی از آنطرف خط در مورد گشایش ال سی 30 میلیارد تومانی سخن می گوید و از آقای رئیس می خواهد که هرچه سریعتر این اعتبار که مربوط به او در شعبه شرکت فولاد اهواز است را گشایش کند. رئیس شعب بانک صادرات در این استان بزرگ که قبلا با صاحب ال سی برخورد نکرده است، از لحن کلام او متعجب می شود و دستور پیگیری سابقه همکاری او با شعبه مستقر در شرکت فولاد را صادر می کند تا پای دستگاهای نظارتی نیز به ماجرا باز شود. چند ماه بعد اما شخصی که از آنسوی تلفن به دنبال رفع مشکل گشایش ال سی بود، شهرتی جهانی پیدا کرد و نام گروه زیرمجموعه اش به صدر اخبار رسانه های داخلی و خارجی بدل شد. گروه سرمایه گذاری امیرمنصور آریا که توسط برادران امیرخسروی و به فرماندهی برادر کوچکتر با الهام از نام پدر از دست رفته شان در سال 85 تاسیس شده بود، طی فقط 5 سال از نظر قدرت مالی پیشرفتی خیره کننده رقم زد و البته با همان سرعت نیز سقوط کرد. سرمایه اولیه این گروه در سال 85 حدود 50 میلیون تومان برآورد می شد و کار آن ها از اداره یک گاوداری آغاز شده بود اما در زمان اوج، 40 شرکت بزرگ در زیرمجموعه این گروه فعالیت می کرد که ارزشی چند هزار میلیارد تومانی برای آن برآورد شده بود. شهرت این گروه اما نه به دلیل راه اندازی شرکت های بزرگ، فعالیت در صنعت فولاد و حتی خریداری باشگاه فوتبال داماش گیلان که به واسطه ثبت رکورد در انجام تحلف بانکی، رقم خورد.
عنوان بزرگترین اختلاس بانکی تاریخ ایران با ارزشی نزدیک به 3 هزار میلیارد تومان در سالهای بعد با افشا شدن ارقام بزرگتری از ویژه خواری و تشکیل پرونده ای با 3 برابر این ارزش برای بابک زنجانی کمی کوچک جلوه کرد اما مردادماه سال 90 برای اقتصاد ایران هیچگاه تکرار نشد. این اختلاس هنوز هم با نمونه های دیگر رانت خواری و ویژه خواری در اقتصاد ایران متفاوت است. اختلاس بانکی با پرداخت رشوه های سنگین که برخی از آن به کیف های 300 میلیون تومانی مشهور شد، شرایط منحصر به فردی را برای این اختلاس بزرگ رقم زده است. در این پرونده صدها نفر به دادگاه احضار شدند که در میان آن ها مدیران بانکی و مسوولان دولتی نیز حضور داشتند. معاون وقت وزیر صنایع در میان دریافت کنندگان کیف های 300 میلیون تومانی قرار داشت و مدیرعامل بزرگترین بانک ایران نیز در جریان این پرونده به کانادا گریخت تا حساسیت ها چند برابرشود و برخی از احتمال فراری دادن محمود خاوری سخن بگویند.
از مرداد 90 تا خرداد 93 که مه آفرید امیر خسروی اعدام شد، آتش این پرونده هرگز خاموش نشد چراکه اخبار پیرامون آن از زمان افشای این اختلاس تا اعدام مجرم ردیف اول آن در هفته گذشته، دائما میان رسانه ها دست به دست می شد در این میان اما به چگونگی شکل گیری اختلاس و سوء استفاده از حفره های عملیات بانکی در آن کمتر پرداخته شده است. تبانی بزرگ با کارمندان بانک صادرات و بانک ملی برای گشایش ال سی و تنزیل آن در 5 بانک دولتی و خصوصی دیگر مطرح شده است اما شرح این مفاهیم و ردیابی مسیر شکل گیری اختلاس جزئیات دقیق تری از دور زدن قوانین را نشان می دهد.
ال سی چیست؟
ال سی اصلاحی بانکی برگرفته از ابتدای نام لاتین اعتبار اسنادی است. ال‌سی یکی از ابزارهای کار و فعالیت بانک‌ها و موسسات مالی است و عمدتا در زمینه معاملات بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال وقتی یک فروشنده از آلمان به ایران جنس بفروشد با این مشکل روبه‌رو است که اگر جنس را بفرستد ممکن است پول آن توسط خریدار پرداخت نشود. پیش از ارسال کالا نیز خریدار حاضر به اعتماد و پرداخت پول نیست. در این شرایط دو بانک از طرف این دو تاجر با هم وارد معامله می‌شوند. یکی از بانک ها در مبداء از مشتری خود ضمانت کافی را دریافت می کند و به بانک مقصد از طریق ال سی ضمانت می دهد که پول را بعد از دریافت کالا یا به صورت نقد و یا مدت دار، پرداخت می کند. به این تعهدی که یک بانک به بانک دیگر می دهد، گشایش اعتبار اسنادی یا همان ال‌سی می‌گویند. در معاملات بین المللی بارنامه کالا و برگ سبز گمرک به عنوان سند اصلی انتقال کالا میان دو بانک رد و بدل می شود و تعهدات بانک ها به یکدیگر نیز بعد از دریافت این اسناد انجام می شود.
وقتی خریدار، متقاضی باز کردن ال‌سی از بانک است، بانک باید ابتدا به فروشنده خارجی از طرف خریدار تعهد بدهد. بنابراین مبلغی را در ابتدا نقدی برای گشایش ال‌سی از خریدار دریافت می‌کند و ما بقی را به صورت وثیقه می‌گیرد. این وثیقه بسته به اعتبار مشتری در بانک متفاوت است.
ال‌سی ریالی چگونه به وجود آمد؟
عملیات اعتبار اسنادی بیشتر مربوط به معاملات بین‌المللی است که خریدار و فروشنده به دنبال مکانیسمی مشترک هستند که به هم اعتماد کنند. در ایران اما حدود 10 سال پیش ال سی داخلی یا ریالی نیز وارد مکانیزم بانکی شد. علت اصلی اینکه گشایش ال‌سی ریالی در ایران احساس نیاز شد کار پیمانکاران پروژه‌های صنعتی بود. این پیمانکاران در مراحل مختلف اجرای پروژه باید پول دریافت کنند ولی کارفرما طبق روال حق‌الزحمه را پرداخت نمی‌کند و به همین دلیل اعتماد پیمانکاران از کارفرمایان دولتی یا خصوصی سلب شده است. به همین خاطر اگر ال‌سی باز شود آن زمان تعهد بانک را می‌پذیرند و مطمئن می‌شوند که بانک پولشان را به موقع به دستشان می‌رساند و پروژه‌ها نیز سرعت بیشتری می‌گیرد. ال سی داخلی اما مدتی بعد وارد معاملات تجاری شد و در همین فرایند بود که با شکل گیری معاملات صوری میان شرکت های گروه آریا و همکاری بانک های عامل در مجموع مبلغی بالغ بر 2 هزار و 855 میلیارد و 440 میلیون تومان مورد اختلاس قرار گرفت که این عدد قابلیت گرد شدن به 3 هزار میلیارد تومان را داشت تا با این عنوان بر سر زبان ها بیفتد.
در ال سی داخلی دو فاکتور بین‌المللی معتبر یعنی بارنامه و برگ سبز گمرکی وجود ندارد و ال‌سی ریالی با مدارک معمولی داخلی گشایش می‌شد. در این شرایط ارائه مدارک جعلی و صوری برای تحویل و دریافت کالا توسط خریدار و فروشنده به بانک عملی بود و گروه آریا از همین حفره بهره برد.
شیوه اختلاس چگونه بود؟
روش کار گروه آریا در سوء استفاده از فرایند ال سی داخلی بسیار زیرکانه بود. شرکت گشاینده ال‌سی ریالی یا همان خریدار و شرکتی که ذی‌نفع ال‌سی است یا همان فروشنده کالا هر دو از زیرمجموعه گروه آریا بوده اند که مالک هر دو یک نفر بود. در این فرآیند بدون آنکه عملا معامله یا جابجایی کالا شکل بگیرد تنها اسناد بانکی میان دو شرکت منتقل می شد تا شرکت دوم و به اصطلاح فروشنده بتواند پول را از بانک دریافت کند. بانگ گشایش کننده ال سی که با گروه آریا همکاری می کرده نیز از شرکت اول، وثیقه معتبر دریافت نمی کرد. در این میان بانک دوم به اعتبار بانک اول مبالغ مورد نظر ال سی ها را پرداخت می کرده است.
شیوه رسیدن اختلاس‌کنندگان به این پول‌ها این بوده است که همه ال‌سی‌ها نزد بانک صادرات شعبه شرکت فولاد گشایش شده اما بانک طرف معامله یعنی طرف دومی که پول را ابتدا پرداخت می‌کند و بعد از بانک اول که ال‌سی باز کرده دریافت می‌کند، 7 بانک دیگر بوده‌اند. البته از این مبلغ نزدیک به 2 هزار میلیارد تومان از بانک ملی به عنوان بانک دوم سر درآورد که این بانک هم با تبانی اختلاسگران بدون توجه به صوری و جعلی بودن مدارک خرید و فروش به پرداخت پول ال سی ها اقدام کرده است. باک ملی شعبه کیش مقر اصلی گروه آریا برای دریافت این اعتبارات بوده است. در برخی از این معاملات صوری برگه های جعلی از معاملات هزارن تن میلگرد و آهن حکایت داشته اند. در حالی در کمتر از چند دقیقه اسناد بانکی آن مبنی بر انتقال میان خریدار و فروشنده ثبت شده است، که جابجایی این حجم از آهن حداقل یک ماه زمان می طلبیده است. رابطه بانک های صادرات و ملی با گروه آریا به حدی در هم تنیده شده بود که گفته شد در برخی موارد، رئیس شعبه بانک صادرات فولاد اهواز برای گرفتن امضا از مه آفرید امیرخسروی از اهواز به تهران می آمده تا اسناد بانک را به امضا برساند و بار دیگر به بانک بازگرداند.
رابطه بانک ها چگونه شکل گرفت؟
در این عملیات بانکی شرکت گشایش‌کننده اصلی با همکاری بانک صادرات بدون آنکه وثیقه‌ای نزد بانک بگذارد، همه ال‌سی‌ها را در این بانک گشایش کرده و بانک صادرات به بانک‌های دیگر ضمانت داده که پس از پرداخت پول، آن را بپردازد. پس از افشا شدن این رسوایی مالی بانک صادرات اعلام کرد حاضر نیست مبالغی که متعهد شده را بپردازد چراکه بانک های دیگر نیز باید به جعلی و صوری بودن معملات پی می بردند. این در حالی بود که طبق معاهدات اعتبار اسنادی بانک دوم از طرف بانک اول پول را پرداخت می کند. در این میان دستگاه قضا اما اعلام کرد که از طریق فروش اموال او می توان این پول ها را به بانک ها بازگرداند چراکه برآورد ارزش دارایی های او بیش از مبلغ اخلاس بود با این وجود اما پس از گذشته یک هزار و 20 روز از بازگشایی این پرونده و اعدام مه آفرید امیر خسروی، قوه قضاییه از دریافت 600 میلیارد تومان از محل فروش اموال او خبر داده است.
تنزیل ال سی و نقش آن در اختلاس چه بود؟
پس از افشا شدن این اختلاس در مردادماه 90 اعلام شد که هنوز سررسید پرداخت بسیاری از این اعتبارات اسنادی توسط بانک صادرات فرا نرسیده است. در قراردادی که میان بانک صادرات با 7 بانک دولتی و خصوصی کشور از طریق ال سی ریالی بسته شده بود، برخی خرید ها اعتباری و مدت دار بود که بانک اول به بانک دوم باید طی مدت مشخص پول ها را پرداخت می کرد. از سوی دیگر شرکت فروشنده کالا که با بانک دوم در ارتباط بود و البته در عمل متعلق به مجموعه آریا بوده است نیز باید بر اساس ال سی ها طی مدت مشخص به طور قسطی پول ها را از بانک دوم دریافت می کرد اما در این بخش گروه اختلاس گر یک عملیات بانکی دیگر را مستمسک قرار دادند تا بتوانند سریع تر پول ها را دریافت کنند. این عملیات به تنزیل ال سی مشهور است.
ال‌سی‌ها بسته به قرارداد خرید و فروش بین دو طرف می‌تواند پرداختش نقدی باشد یا نسیه. اگر پرداخت نقدی باشد می‌گویند ال‌سی دیداری یعنی به محض اینکه اسناد به بانک تحویل داده شد، فروشنده می‌تواند پول خود را دریافت کند. از سوی دیگر ممکن است خرید نسیه باشد یعنی خرید به صورت مدت‌دار انجام شود به این نوع از ال‌سی یوزانس می گویند. اگر فروشنده جنسی را نسیه فروخته باشد در موعد مقرر باید به بانک مراجعه کند و پول را دریافت کند اما در این شرایط معمولا فروشنده صبر نمی‌کند که پول خود را یک سال بعد دریافت کند. بنابراین بعد از اینکه اسناد مشخص شد، فروشنده به بانک مراجعه می‌کند و می‌گوید حال که طلب من قطعی است و مثلا سال دیگر وصول می شود، مقدار بهره یک ساله اش را از آن کم کنید و باقی را به طور نقدی به من بدهید. در حقیقت طبق توافقی بین بانک و فروشنده مبلغی از پول به عنوان سود پول از اصل پول کم می‌شود و نزد بانک می‌ماند و باقی به مشتری پرداخت می‌شود. این جریان همان تنزیل ال‌سی است. در این اختلاس هم ال‌سی نقدی گشایش شده و هم مدت‌دار اما ال‌سی‌های نسیه تماما تنزیل شده است. در جریان این اختلاس اعلام شد که بسیاری از این تنزیل ها با نرخ بهره اغواکننده برای بانک ها شکل گرفته است. مثلا بهره های بالای 20 درصد از اصل پول کم شده است. همین موضوع بانک ها را برای تنزیل ال سی ترغیب کرده بود.
شکل گیری اختلاس چقدر طول کشید؟
مجموع 2 هزار و 800 میلیارد تومانی که از طریق گشایش ال سی توسط شرکت های زیرمجموعه گروه آریا تحصیل شده، طی حداقل 105 ال سی و در طول 18 ماه شکل گرفته است. گروه آریا که ارتباط ویژه با 7 بانک را از سر گذراند، سعی داشت در سال 90 بانک آریا را تاسیس کند تا در دورانی که دولت قبل درخواست های دریافت مجوز بانک را بی پاسخ نمی گذاشت، از غافله بازنماند و بدون نیاز به پرداخت رشوه، خواسته هایش از شبکه بانکی را عملی کند. این مجوز در بانک مرکزی نهایی شده بود که با افشای اختلاس بزرگ بانکی متوقف شد.
مه آفرید امیرخسروی 44 ساله شاید لحظه های پیش از اعدام به غیر از دو همسر و سه فرزندش به آن تماس تلفنی که کلید افشای این فساد بزرگ بود، نیز بیشتر اندیشیده باشد.
منبع : صدای اقتصاد