فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از عزم اروپایی برای حراست از برجام خبر داد. او روز دوشنبه بعد از نشست مشترک با وزرای خارجه آلمان، فرانسه، بریتانیا و ایالات متحده در کنفرانسی خبری خطاب به خبرنگاران گفت: « ما به تعهداتمان در برجام عمل خواهیم کرد و همچنان از ایران می‌خواهیم به تعهداتش عمل کند». موگرینی همچنین از نتیجه رایزنی میان کشورهای اروپایی عضو برجام در مورد راه‌اندازی کانال مالی موسوم به اینستکس گفت، سازو کاری که به گفته مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا قرار است در هفته‌های آینده عملیاتی شود.
موگرینی که روز دوشنبه قبل از نشست با وزرای خارجه آلمان، انگلیس، فرانسه و آمریکا، در نشست هفتگی با وزرای خارجه ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا نیز شرکت کرده بود، در ادامه افزود: «آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تاکنون پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای خود را تأیید کرده است و من در اینجا می‌خواهم بر اهمیت این مسئله تأکید کنم. ما امروز در نشست وزرای خارجه ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا این حقیقت را باور داریم که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها مرجعی است که می‌تواند درمورد پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای خود اظهارنظر کند.» ژان‌ایو لودریان، وزیر خارجه فرانسه نیز پیش از شرکت در نشست مشترک با مایک پمپئو، همتای آمریکایی‌اش که برای رایزنی درباره تهران به بروکسل سفر کرده بود نیز موضعی مشابه موگرینی اتخاذ کرد و از اروپایی‌ها خواست تا برای حراست از توافق هسته‌ای ( برجام) متحد شوند، توافقی که به گفته‌اش محصول ساعت‌ها رایزنی و مذاکره بوده و هست.
ساز و کار مالی در اولویت برنامه‌های بروکسل
اظهار نظر مقام‌های اروپایی در حالی مطرح شد که ۷ می۲۰۱۹ حسن روحانی، رئیس‌جمهوری کشورمان در واکنش به مواضع منفعل سه کشور اروپایی عضو برجام طی نامه‌ای به ۱+۴ از تصمیم تهران برای کاهش تعهداتش برابر این توافق خبر داد. روحانی در سالگرد خروج یکجانبه دونالد ترامپ از برجام در این نامه از خویشتن‌داری تهران در این یک سال گفت و موضع منفعلانه کشورهای طرف این توافق را به چالش کشید. حسن روحانی، رئیس‌جمهوری کشورمان در نامه‌اش به ۱+۴ مهلتی دو ماهه(۶۰ روزه) داد تا در ارتباط با مسائل بانکی و نفتی شرایط را به سان گذشته تعریف کنند. خواسته ایران بازگشت شرایط در زمینه بانکی و نفتی به بیش از خروج آمریکا در اردیبهشت ماه سال ۹۷ است.
از همین رو فاصله مرحله اول تا دوم کاهش تعهدات ایران در برجام، دو ماه خواهد بود که اگر اقدامات جدیدی از سوی طرف مقابل صورت گیرد، ایران به شرایط قبل باز خواهد گشت. این کنش بی‌واکنش نماند، وزرای خارجه کشورهای اروپایی عضو برجام در بروکسل بعد از نشست مشترکشان از راه‌اندازی کانال مالی موسوم به اینستکس خبر دادند، کانالی که قرار است تا تابستان سال جاری عملیاتی شود. به گزارش شورای روابط خارجی اروپا شواهد نشان می‌دهد که نه ایران و نه اروپا خواهان از دست دادن برجام نیستند، از همین رو تلاش دارند تا به جای محاسبات تاکتیکی نادرست به درک مشترک دست یابند. طبیعتا این مهم موجب شد تا اروپایی‌ها از رویکردی واقع‌گرایانه‌تر پیروی کنند. کشورهای اروپایی اعلام کردند که برای راه‌اندازی ساز و کار ویژه ایران و اروپا موسوم به «اینستکس» تا اواسط تابستان پیش‌رو نهایت تلاش خود را به کار می‌گیرند. این مهم نشان می‌دهد که عملیاتی‌سازی ساز و کار ویژه تجاری تا اواسط تابستان در اولویت برنامه‌های کشورهای اروپایی عضو برجام تعریف شده است.
برای رسیدن به این هدف، ایران و سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) باید برای تحقق این مهم با بخش خصوصی نیز رایزنی‌هایشان را بازتعریف کنند. طبیعتا اجرایی کردن این مسئله پیچیده است اما تنها راه خروج از شرایط حاکم است. در این میان حتی کشورهای اروپایی غیر‌عضو چون اسپانیا نیز در تلاشند تا در چرخه این سازو کار تعریف شوند. به گزارش خبرگزاری رویترز جورف بورل، وزیر خارجه اسپانیا در حاشیه نشست وزاری خارجه اروپا و آمریکا از تلاش کشورش برای مشارکت جدی در اینستکس خبر داد، بورل با اشاره به اهمیت توافق هسته‌ای، برجام را نیروی مهم و با‌ثبات‌کننده تعاملات در جامعه جهانی توصیف کرد و گفت: «اسپانیا از تمام اهرم‌هایش برای حراست و حفظ توافق هسته‌ای استفاده خواهد کرد».
سفر نافرجام پمپئو
تنش‌های فراآتلانتیکی میان اروپا و آمریکا در نشست بروکسل اوج گرفت، نشستی که میهمانی ناخوانده داشت، مایک پمیئو. اما به گزارش گاردین موگرینی در نشست وزرای خارجه اروپا و آمریکا بدون آنکه تلاشی برای پنهان کردن اختلافاتش با ایالات متحده داشته باشد، به تنش‌های حاکم بر خلیج فارس اشاره کرد و از دو طرف خواست خویشتن دار باشند. موگرینی در ادامه گفت تنها بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صلاحیت دارند درباره پایبندی ایران به تعهداتش در برجام اظهارنظر کنند. ناظران می‌گویند موگرینی بدین طریق از ایالات متحده برای اظهار نظر در این مورد سلب صلاحیت کرد. پیش از این نیز روزنامه ایندیپندنت به نقل از خبرنگاران حاضر درباره این نشست نوشت: فضای حاکم بر نشست اخیر بروکسل بسیار سرد بود و مایک پمپئو صرفا توانست در سفرش به دیدارهای دو جانبه با وزرای خارجه اروپا اکتفا کند، نمایندگانی که کماکان خواهان حراست از برجام هستند.
اروپا حامی منطق گفت‌وگو است
درحالی‌که روز دوشنبه نمایندگان اروپا بار دیگر پایبندی به تعهداتشان را اعلام کردند، خبرگزاری ایسنا طی یادداشتی تحت عنوان «اروپا باز زمان می‌خواهد» ضمن ترسیم جدولی که در چارچوبش زمان بندی تعهدات سه بازیگر اروپایی عضو برجام برای اجرایی کردن ساز و کار مالی مشخص شده است، در این باره نوشت: «درحالی که اروپایی‌ها بارها اعلام کرده‌اند که دنبال راه‌اندازی ساز و کار مالی با ایران هستند، هنوز این وعده محقق نشده از همین رو تهران فرصتی دو ماهه به طرفین اروپایی داده است. اما آنها در آخرین اظهاراتشان بدین منظور چهار ماه زمان خواسته‌اند، حال آنکه رئیس‌کل بانک مرکزی از اروپا خواسته کارش را با صادرات کالاهای اساسی و دارو به ایران آغاز کند.» به تازگی عبدالناصر همتی - رئیس‌کل بانک مرکزی با اشاره به عبارت «دنبال ساز و کار مالی هستیم»، این گزاره را عبارتی تکراری و نخ‌نماشده توصیف کرد و گفت که ساده‌ترین کار برای عملیاتی‌کردن فعالیت ساز و کارهای «اینستکس» و «ساتما»، برداشت نفت توسط شرکت‌ها و نهادهای اروپایی یا اعطای یک خط اعتباری به صادرکنندگان اروپایی برای شروع صادرات به ایران است.
بررسی اجمالی روند ایجاد ساز و کار مالی اروپا برای تسهیل تجارت با ایران (از زمانی که این مهم پیشنهاد شد یعنی سال ۲۰۱۸) نشان می‌دهد این ساز و کار که در ابتدا قرار بود کانالی برای تسهیل تجارت همه کالاها بین ایران و همه کشورهای دنیا تحت عنوان SPV باشد، اکنون به صادرات کالاهای اساسی از طریق شرکت اینستکس کاهش یافته است. با این حال اگر کشورهای عضو اتحادیه اروپا سهام‌دار اینستکس شوند و اگر تعاملات در بخش کمک‌های بشردوستانه از طریق این ساز و کار انجام شود، در آن صورت یک نشانه مشخص در پیشرفت این سازوکار خود را نشان خواهد داد.
هرچند در این میان اروپایی‌ها باید چند مولفه را در نظر بگیرند، اول، روشن کردن مواضع وزارت خزانه‌داری آمریکا دربرابر حفظ کانال‌های بانکی در زمینه کمک‌های بشردوستانه به ایران و دوم تعریف چین در قالب اینستکس. بدون تردید چین و ایران برای ادامه تجارت نفتی مذاکراتی خواهند داشت. سه کشور اروپایی باید به این موضوع توجه کنند؛ اینکه آنها چطور می‌توانند از روابط ایران و چین حمایت کنند،
موضوعی که می‌تواند شامل مرتبط کردن اینستکس به روشی محدود به چین و هند هم بشود؛ این دو کشور مقادیر زیادی از ذخایر نفت ایران را در اختیار دارند و این امکان وجود دارد که آن منابع برای تجارت بشردوستانه با ایران استفاده شود. فارغ از تمامی این گمانه‌زنی‌ها و اظهارنظرها، موضع وزرای خارجه اروپا روز دوشنبه نشان داد که حراست از برجام در اولویت برنامه این بازیگران تعریف شده است، آنها رسما اعلام کردند که حامی منطق گفت‌وگو هستند، موگرینی در کنفرانس خبری‌اش گفت: «اروپا به‌خوبی می‌داند که گفت‌وگو کردن همیشه بهتر از گفت‌وگو نکردن است.»