جنگ تجاری آمریکا و چین به راه‌های جهان رسید. چین که نزدیک به یک دهه است احیای راه ابریشم را کلید زده، به دنبال شبکه عظیمی از راه‌های ریلی، جاده‌ای و دریایی است تا سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا را به یکدیگر متصل کند و تجارت کالا را از مسیر این شبکه عظیم ترانزیتی به گردش درآورد؛ اما آمریکا در واکنشی دیرهنگام به تقابل با راه ابریشم برآمده است تا از تسلط چین به شاهرگ ارتباطی جهان جلوگیری کند. به‌تازگی رهبران هفت کشور صنعتی جهان در نشست خود متعهد شدند برای مقابله با جاده ابریشم چین، ۶۰۰ میلیارد دلار در کشورهای درحالتوسعه سرمایه‌گذاری کنند؛ اتفاقی که به نظر می‌رسد ناشی از عبرت اروپاییان از جنگ روسیه و اوکراین باشد. روسیه که سال‌های گذشته آرام و خزنده بر بازار گاز اروپا مسلط شده بود، حالا در جنگ با اوکراین توانسته اروپاییان را زیر فشار اهرم گاز بگذارد. این نکته حالا موجب شده آمریکا و اروپا از تکرار تجربه مشابه روسیه در ترانزیت جهان جلوگیری کنند و دیگر قدرت بلوک شرق، یعنی چین را به عقب برانند. در این میان ایران بسیاری از فرصت‌های راه ابریشم را با مسیرهای موازی باخته است و حالا با تقابل دو قدرت شرق و غرب، به نظر می‌رسد معادلات تازه‌ای در دروازه آسیا به اروپا شکل بگیرد.
درس تجاری جنگ اوکراین برای بلوک غرب
روسیه در سال‌های گذشته آرام و بی‌سروصدا نبض بازار گاز اروپا را در دست گرفت و شبکه حیاتی گازرسانی به اروپا را با پروژه‌ای تحت عنوان نورد استریم پیش برد. هرچند برخی کشورهای اروپایی مانند آلمان در مقاطعی علم مخالفت با پروژه روس‌ها را به دست گرفتند، اما تا قبل از جنگ روسیه و اوکراین شاید کسی فکر نمی‌کرد تزارها تا چه اندازه از این ابزار فشار استفاده می‌کنند. هم‌زمان با پروژه گازی روس‌ها در اروپا، دیگر قدرت بلوک شرق یعنی چین تسلط بر شاهرگ تجارت کالا را کلید زد. در پاییز سال ۲۰۱۳ رئیس‌جمهوری چین در جریان دیدارهایی از قزاقستان و اندونزی از نقشه خود برای احیای راه ابریشم پرده برداشت؛ نقشه‌ای که این بار با عنوان جدید «یک کمربند- یک جاده» نام‌گذاری شده بود. چینی‌ها برای پیشبرد طرح خود منابع مالی عظیمی در نظر گرفتند. به گزارش ایرنا و به نقل از داده‌های مرکز تحقیقاتی آمریکایی AidData، چین حالا برای راه ابریشم خود در ۱۳هزار‌و ۴۲۷ پروژه به ارزش ۸۴۳ میلیارد دلار در ۱۶۵ کشور جهان سرمایه‌گذاری کرده است. راه ابریشم جدید چین از جاده‌های فراسرزمینی و خطوط راه‌آهن، لوله‌های نفت و گاز و دیگر پروژه‌های زیرساختی تشکیل شده است که از شهر شیئان در مرکز چین آغاز می‌شود و سراسر آسیای میانه را پشت سر می‌گذارد و سرانجام به مناطق دوردستی مانند مسکو، روتردام و ونیز می‌رسد. شرکت مشاوره‌ای مورگان استانلی پیش‌بینی کرده است ارزش سرمایه‌گذاری چین در پروژه‌های یک جاده- یک کمربند تا سال ۲۰۲۷ به ۱.۳ تریلیون دلار خواهد رسید. البته چینی‌ها تلاش کرده‌اند کشورهای فقیر و متوسط را هم با وام‌های کلان خود در بازی مشارکت دهند. بانک‌های تجاری دولتی چین با سازمان‌دهی سندیکاهای وام‌دهی و سایر مراکز تأمین مالی مشترک، امکان اجرای پروژه‌های زیرساختی بزرگ را فراهم کرده‌اند و چین برای پس‌گرفتن وام‌های خود از کشورهای فقیرتر روش‌های متفاوتی طراحی کرده است که یکی از این روش‌ها واردات مواد خام مانند نفت و مواد معدنی در ازای اقساط وام از این کشورهاست. اما این روش چین با جبهه‌گیری مردم برخی کشورهای فقیر مواجه شده است و آنها بدهکار‌کردن دولت‌هایشان به چین را نوعی از استعمار جدید تلقی می‌کنند.
چین به حیاط خلوت آمریکا نفوذ کرد
در مقابل حالا آمریکا و اروپا که این روزها درگیر جنگ اوکراین و روسیه هستند، تسلط چین بر شبکه تجارت کالا در جهان را خطر احساس کرده‌اند؛ خطری که مشابه وابستگی بازار گاز اروپا به روسیه و شاید بدتر را پیش‌روی جهان می‌گذارد و این بار شاهرگ تجارت کالا در تمام جهان را به چین می‌سپارد. علی ضیایی، تحلیلگر صنعت حمل‌ونقل و ترانزیت، در این زمینه به «شرق» می‌گوید که طرح یک کمربند- یک جاده چین سال 2013 اعلام جهانی شد و چین از همان زمان آغاز به یارگیری در جهان کرد و دامنه سرمایه‌گذاری چین در کشورهای مختلف جهان تا آنجا پیش رفت که به دامنه متحدان آمریکا رسید. به‌عنوان مثال پاکستان کشوری است که ارتش و سازمان اطلاعاتی نزدیک به آمریکا دارد و کشوری بلوک شرقی حساب نمی‌شد؛ بااینحال چین به آن ورود کرد و 68 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در آن انجام داد. به واسطه این سرمایه‌گذاری، پاکستان تقریبا جذب چین شد. در حوزه کشورهای عضو CIS که اتحادیه‌ای شامل برخی جمهوری‌های مستقل شوروی سابق است، کشورهایی مثل قزاقستان و ازبکستان هم که تحت نفوذ آمریکا بودند، به سمت چین و روسیه میل کردند. او ادامه می‌دهد: آمریکا برای اینکه بتواند در کشورهای CIS نفوذ پیدا کند، طرح‌هایی را کلید زد که بعضا به ایران هم مرتبط می‌شد و تلاش کرد در این طرح‌ها هند را جایگزین چین کند. بااینحال چین قدم به قدم جلو می‌رفت و بلوک غرب احساس خطر کرد. بنابراین گروه هفت به توافق رسیدند که برای مقابله با طرح یک کمربند- یک جاده چین، ۶۰۰ میلیارد دلار در کشورهای درحالتوسعه سرمایه‌گذاری کنند.
سرمایه‌گذاری 600 میلیارد دلاری برای تقابل با چین
در نشست گروه هفت که در کاخ الماو در نزدیکی مونیخ آلمان برگزار شد، رهبران کشورهای صنعتی متعهد شدند برای طرح‌های مربوط به زیربناهای مورد نیاز در کشورهای درحالتوسعه، مجموعا ۶۰۰ میلیارد دلار در پنج سال در اختیار بخش‌های عمومی و خصوصی قرار دهند. گروه هفت شامل آمریکا، کانادا، ژاپن، فرانسه، آلمان، ایتالیا و بریتانیا است. جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، با اعلام اینکه واشنگتن
۲۰۰ میلیارد دلار از این بودجه را متعهد شده است، گفت: «این مبلغ کمک یا خیریه نیست، بلکه یک سرمایه‌گذاری است و عایدی آن به همگان خواهد رسید». این طرح که با عنوان «شراکت برای زیربناها و سرمایه‌گذاری جهانی» ارائه شده، در واقع نام جدید طرحی است که در نشست سال گذشته گروه هفت در بریتانیا با عنوان «بازسازی بهتر جهان» تصویب شده بود. بر اساس طرح سران کشورهای صنعتی قرار است در پروژه‌هایی از قبیل ساخت نیروگاه انرژی خورشیدی در آنگولا، گسترش کابل‌های مخابراتی زیر دریا برای فراهم‌کردن اینترنت پرسرعت، ساخت بیمارستان و تولید واکسن در سنگال و ساحل عاج و کمک به صندوق جهانی مراقبت از کودکان هم سرمایه‌گذاری کند. علیرضا چشم‌جهان، دیگر تحلیلگر صنعت حمل‌ونقل و ترانزیت، در این زمینه به «شرق» توضیح می‌دهد که اقدامات تقابلی گروه هفت در مقابل راه ابریشم جدید چین، شامل ساخت نیروگاه، بیمارستان، کارخانه، مخابرات و... در برابر ساخت راه‌آهن، فرودگاه، جاده، پل و... چین می‌شود تا موازنه تجارت در کشورهای فقیرتر به هم نخورده و زمین بازی به چین واگذار نشود. او تأکید می‌کند که دنیا بر اساس اقتصاد و تجارت است که جلو می‌رود و بخش بزرگی از تجارت و اقتصاد هم به حمل‌ونقل مربوط است و چینی‌ها با درک این نکته قصد دارند در کشورهای دیگر از‌جمله کشورهای آفریقایی سرمایه‌گذاری کنند و به واسطه این به توسعه بیشتری دست پیدا کنند و مهم‌‌تر از آن با ابزار اقتصاد بر دنیا نفوذ سیاسی داشته باشند.
ایران جامانده معادلات ترانزیتی منطقه
در این میان ایران بسیاری از فرصت‌های حضور در راه ابریشم را باخته است. حالا در شمال و شمال غرب ایران، ترکیه سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای انجام داده تا راه‌های موازی کریدورهای شرق به غرب ایران ایجاد کند و در این زمینه پیشرفت زیادی کرده است. در جنوب ایران هم کشورهای عربی حوزه خلیج فارس با احداث بنادر پیشرفته که جزء 10 بندر بزرگ جهان هستند، رگ تجارت دریایی را در دست گرفته‌اند و صنعت هوایی پیشرفته کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و ترکیه توانسته هاب یا قطب صنعت هوایی منطقه را به این کشورها منتقل کند. از آن سمت گرایش هند به سرمایه‌گذاری مشترک با اسرائیل و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس موجب شده کریدورهای تجارت کالا و انرژی در جنوب ایران شکل بگیرد و از آن سمت با پروژه راه‌آهن خلیج فارس، مسیر تجارت کالا از هند به عمان و از عمان به سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس منتقل شود و از آنجا به عربستان و بندر حیفا در اسرائیل و سپس به ترکیه و اروپا برسد. مسیری که تا همین‌جا کریدور شمال به جنوب ایران را به حاشیه رانده است. هرچند در بحبوحه جنگ روسیه و اوکراین، محموله کالای هند و روسیه به صورت مقطعی از خاک ایران جابه‌جا شده است، اما مهرداد باقرنژاد، مدیرعامل سابق کشتیرانی خزر، به «شرق» می‌گوید که زیرساخت‌های تجارت در این مسیر بسیار ضعیف است و نیاز به سرمایه‌گذاری دارد. او تأکید می‌کند اگر ایران به‌سرعت برای این مسیر سرمایه خارجی جذب نکند، بازی را به رقبا می‌بازد. بااینحال ایران که همچنان گرفتار تحریم است، نه توانسته در بازی اروپا و آمریکا و بلوک غرب وارد شود و سرمایه آنها را به کشور جذب کند و نه با وجود آنکه سندهای 25ساله و 20ساله همکاری با چین و روسیه را امضا کرده، توانسته است سرمایه بلوک شرق را در مسیرهای ترانزیتی خود تزریق کند.اتفاقی که به گفته تحلیلگران برنده آن رقبای منطقه‌ای هستند که با وجود برخورداری از ظرفیت‌های جغرافیایی پایین‌تر نسبت به ایران، توانسته‌اند رگ‌های حیاتی تجارت کالا و انرژی را به سمت کشور خود منحرف کنند. هرچند علیرضا چشم‌جهان و علی ضیایی، تحلیلگران حمل‌ونقل اعتقاد دارد چین در جنگ ترانزیت و تجارت جلوتر از بلوک غرب است و ایران باید با حفظ منافع ملی و با موضع برد-برد تلاش کند زودتر سرمایه چین را به سمت راه‌های ترانزیتی خود جلب کند.
منبع: شرق