سازمان هواپیمایی کشوری در واپسین ماه سال گذشته، از آغاز تدوین طرحی خبر داد که به‌گفته مسوولان، می‌تواند زمینه‌ساز تحولی در صنعت هوایی ایران شود؛ نظام رتبه‌بندی شرکت‌های هواپیمایی کشور. این طرح، به‌دنبال دستور مستقیم وزیر راه‌وشهرسازی، با هدف ایجاد تناسب میان مجوزهای پروازی و کیفیت خدمات ایرلاین‌ها کلید خورد و حالا، پس از گذشت بیش از دو ماه، وارد فاز اجرایی شده است.
آیا این طرح می‌تواند به ارتقای سطح خدمات هوایی و افزایش رضایت مسافران بینجامد؟ یا آن‌گونه که برخی منتقدان می‌گویند، در فضای غیررقابتی حاکم بر صنعت هوایی کشور، صرفا ظاهری از اصلاح و ساماندهی ارائه می‌کند بدون آنکه اثری عملی داشته باشد؟
شاخص‌هایی برای نظم‌بخشی و تشویق به بهبود
از منظر سازمان هواپیمایی کشوری، هدف اصلی از این رتبه‌بندی، تنظیم مجوزهای پروازی براساس عملکرد واقعی شرکت‌هاست. در ساختار جدید، شاخص‌هایی چون تعداد و میانگین عمر ناوگان، میزان تاخیر پروازها، حجم شکایات ثبت‌شده، تعداد پروازهای لغو شده و نیز تعهد به پرواز به فرودگاه‌های کم‌برخوردار به‌عنوان معیارهای کلیدی لحاظ شده‌اند.
به شرکت‌های هواپیمایی، برمبنای این شاخص‌ها، امتیازی بین صفر تا صد اختصاص داده می‌شود و آنها در یکی از سه‌گروه اصلی رتبه‌بندی قرار می‌گیرند. شرکت‌هایی که امتیاز بالاتری کسب کنند، نه‌تنها از سهم بیشتر در مجوزهای پروازی بهره‌مند خواهند شد بلکه امکان دریافت مجوزهای فوق‌العاده بدون محدودیت نیز برایشان فراهم خواهد بود. به‌گفته معاون هوانوردی سازمان، این موضوع می‌تواند انگیزه رقابت و بهبود کیفیت خدمات را در میان ایرلاین‌ها افزایش دهد و در نهایت به سود مسافران منتهی شود.
نقدهای جدی به شیوه اجرا و ساختار بازار
با این حال، برخی کارشناسان نسبت به اثربخشی این طرح تردید جدی دارند. معاون پیشین سازمان هواپیمایی کشوری، ضمن تاکید بر اهمیت رتبه‌بندی در تئوری، معتقد است که اجرای آن در شرایط کنونی بازار هوایی ایران که از رقابت واقعی بی‌بهره است، نمی‌تواند نتایج مورد انتظار را محقق کند.
او تصریح کرده است که در بسیاری از کشورها، رتبه‌بندی ایرلاین‌ها از سوی نهادهای صنفی یا موسسات مستقل انجام می‌شود، نه یک سازمان دولتی که هم ناظر و هم مجری مقررات است. به اعتقاد او، این نوع مداخله دولتی اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت به عنوان ابزار کنترل تلقی شود اما در بلندمدت نه‌تنها به رقابت واقعی کمکی نمی‌کند بلکه ممکن است به ابزاری برای رانت‌دهی یا فشار بر برخی شرکت‌ها بدل شود.
از سوی دیگر، منتقدان می‌گویند در شرایطی که شرکت‌های هواپیمایی به‌دلیل محدودیت‌های شدید ارزی، ضعف در نوسازی ناوگان، نبود زیرساخت مناسب در فرودگاه‌ها و نبود دسترسی به قطعات یدکی عملا با چالش‌های بزرگ‌تری مواجه‌اند، تمرکز صرف روی شاخص‌هایی مانند تاخیر یا لغو پرواز ممکن است ناعادلانه و ناکارآمد باشد.
شفافیت و تداوم؛ نقاط قوت بالقوه
با این حال، نمی‌توان از برخی نقاط قوت بالقوه این طرح چشم‌پوشی کرد. اعلام عمومی نتایج ارزیابی ماهانه ایرلاین‌ها در وبگاه سازمان، اگر به‌درستی و با جزئیات منتشر شود، می‌تواند گامی مهم در راستای شفاف‌سازی عملکرد شرکت‌های هوایی باشد. این مساله به مسافران کمک می‌کند تا آگاهانه‌تر شرکت هواپیمایی مورد نظر خود را انتخاب کنند و زمینه‌ساز افزایش پاسخگویی شرکت‌ها نیز خواهد بود.
افزون بر این، قابلیت ارتقای رتبه با بهبود عملکرد و ارزیابی‌های ماهانه، به‌شرطی که از پشتوانه داده‌ای معتبر و نظام ارزیابی مستقل برخوردار باشد، می‌تواند به محرکی واقعی برای ارتقای سطح خدمات تبدیل شود.
آغاز نظام رتبه‌بندی شرکت‌های هواپیمایی
به‌تازگی معاون سازمان هواپیمایی کشوری از آغاز رتبه‌بندی شرکت‌های هواپیمایی خبر داد و گفت: با اجرای نظام رتبه‌بندی از این پس قیمت بلیت براساس رتبه ایرلاین تعیین می‌شود.
سیدحمیدرضا صانعی درباره آغاز رتبه‌بندی شرکت‌های هواپیمایی اظهار داشت: نظام رتبه‌بندی شرکت‌های هواپیمایی را آغاز کردیم، شاید شرکت‌های هواپیمایی در ابتدای اجرای نظام رتبه‌بندی مقاومتی داشته باشند اما این اقدام در نهایت به‌نفع صنعت هوانوردی و مردم است.
او ادامه داد: در صنعت هوایی بحث آزادسازی نرخ بلیت هواپیما و آزادسازی شبکه انجام شده است به این معنا که در حال حاضر هر شرکتی با هر قیمتی که بازار تعیین می‌کند بلیت می‌فروشد و عملا این اتفاق افتاده است و امروز تمایل دارند که بلیت را گران‌تر هم بفروشند اما موضوع این است که کسی خریدار نیست.
صانعی گفت: همچنین به ایرلاین‌ها برای هر مسیر پروازی مجوز داده می‌شود هرچند این میزان ارائه مجوز به نفع شرکت‌ها نیست اما به‌نفع مردم بوده چراکه با وجود رقابت دیگر عملا نمی‌توانند بلیت را نرخ بالاتری را در آن مسیر به فروش برسانند. بنابراین آزادسازی شبکه هم رخ داده و شبکه پروازی هم باید براساس تقاضای مسافر تعیین شود. حال اینکه رتبه‌بندی به سمتی حرکت می‌کند که متر و معیار وجود داشته باشد تا ارائه مجوز پروازی به ایرلاین‌ها فقط براساس درخواست ایرلاین‌ها نباشد و براساس رتبه مجوز مسیر پرتردد ارائه می‌شود. او با بیان اینکه در نظام رتبه‌بندی شرکتی که بتواند ناوگان بهتری خریداری کند، مجوز مسیر پروازی بهتری را هم می‌گیرد، به ایلنا گفت: این شرکت می‌تواند با قیمت بهتری بلیت‌فروشی داشته باشد اما شرکتی هم که بخواهد اقتصادی‌تر کار کند قاعدتا با خدمات مشخص باید بلیت خود را با قیمت پایین‌تری بفروشد مانند همه‌جای دنیا که شرکت‌هایی که هواپیمای ارزان‌تری استفاده می‌کنند بلیت ارزان‌تر هم دارند. البته مسافر هم باید بداند ایرلاینی که ناوگان با سن بالاتر و پذیرایی کمتری دارد قیمت بلیت این شرکت هم پایین‌تر است.
معاون سازمان هواپیمایی کشوری با تاکید بر اینکه الان هیچ شرکت‌های هواپیمایی رتبه‌بندی ندارند، ادامه داد: الان در حال شروع نظام رتبه‌بندی هستیم که البته در ابتدای کار اقتصاد ایرلاین‌ها را تحت‌تاثیر قرار نمی‌دهد و بنابراین ایرلاین‌ها درباره رتبه‌بندی مقاومتی نمی‌کنند. رتبه‌بندی براساس پارامترهایی مانند تعداد ناوگان، سن ناوگان، میانگین تاخیرات و میزان شکایت مردمی انجام می‌شود. نه‌تنها نرخ بلیت هواپیما بلکه مجوز پروازها هم براساس رتبه ایرلاین‌ها تعیین می‌شود و اولویت با این شرکت‌ها با رتبه بهتر است. او با بیان اینکه رتبه‌بندی به مرور اثر خود را نشان می‌دهد و مردم کیفیت خدمات را احساس می‌کنند، اظهار داشت: شاید در رتبه‌بندی مردم تفاوت را احساس نکنند اما با تکمیل طرح، تنوع قیمت براساس خدمات ایجاد خواهد شد. مردم این انتخاب را دارند که بلیت هواپیمای چه شرکتی با چه رتبه‌ای را خریداری کنند. ایرلاین‌ها هم وقتی این تفاوت را درک کنند به‌سمت نوسازی و کیفی خدمات حرکت می‌کنند. او همچنین گفت: جزئیات رتبه‌بندی به مردم اطلاع‌رسانی خواهد شد.
محدودیت زمینه رقابت ایرلاین‌ها در ایران
از سوی دیگر علیرضا منظری، معاون پیشین سازمان هواپیمایی کشوری می‌گوید: در هیچ‌جای دنیا مشاهده نشده که یک سازمان دولتی مستقیما رتبه‌بندی شرکت‌های هواپیمایی را انجام دهد. او ادامه داد: در واقع این اتحادیه‌های صنفی هستند که براساس یک مدل رتبه‌بندی شرکت‌های هواپیمایی را انجام داده و براساس یک‌سری معیار به آنها امتیاز می‌دهند. این اتفاق در یک فضای رقابتی انجام می‌شود.
او افزود: رتبه‌بندی ایرلاین‌ها باعث می‌شود تا رقابت بین آنها برای ارتقای خدمات همراه با ارائه قیمت‌های مناسب افزایش یابد.