اکوتوریسم، مروری بر مفهوم بوم گردشگری و فرصت ها

فرزانه افسرطه / کارشناس علوم اجتماعی

در قرن حاضر در حالی با رشد قابل توجه آگاهی های زیست محیطی روبرو هستیم که منابع زمینی متاثر از فشار رشد جمعیت انسانی، به سرعت در حال تحلیل رفتن هستند. به دلیل گسترش کشاورزی، شهرنشینی، سد سازی، تقسیم و تکه تکه شدن جنگل ها، آلودگی سفره های آب زیرزمینی و ساخت جاده و جابجایی، این منابع از همه طرف در حال کاهش می باشند. حتی بیشتر از تمام این موارد، اثرات غیر مستقیم انسان مانند هجوم گونه های عجیب و غریب و دستکاری های ژنتیکی و توزیع ژن های جدید باعث عدم تعادل در چرخۀ اکوسیستم بسیاری از مناطق شده است.
امروزه طبیعت‌گردی در میان گونه‌های مختلف گردشگری از جایگاه ویژه و رشد قابل توجّهی برخوردار است و در بیست‌سالهٔ اخیر شاهد گسترش سریع فعالیت‌های طبیعت گردی در سراسر جهان بوده‌ایم و انتظار می‌رود بر شدت این گسترش نیز افزوده شود. اما عدم آموزش صحیح و برنامه ریزی باعث ایجاد تهدید هایی برای محیط های بکر و دست نخورده شده است.
مثلا در نپال، طبیعت گردان برای کوه پیمایی در یکی از بکرترین مناطق کرۀ زمین گرد هم آمدند و به منظور تهیۀ سوخت مورد نیاز خود، باعث از بین رفتن گیاهان و تولید زباله شدند که ضمن تخریب و آسیب به منطقه، برای گردشگران آینده نیز تجربۀ نامطلوبی را رقم خواهند زد. چنین مشکلاتی باعث عدم توازن در اکوسیستم منطقه و کاهش رشد گردشگری در این مناطق خواهد شد.
در گالاپاگوس، تعداد رو به رشد گردشگران باعث آسیب و تخریب این جزایر حساس و شکننده می شود. از اثرات منفی که این گردشگران بر جای می گذارند می توان به شیوع بیماری، آتش سوزی و سرقت منابع طبیعی اشاره کرد که تعادل اکوسیستم منطقه را دچار مشکل کرده است. در دهۀ گذشته، حدود 20 گونه از 230 گونۀ گیاهان این منطقه با انقراض فوری مواجه شده اند و 10 گونۀ دیگر در معرض خطر انقراض قرار دارند.
اکوتوریسم پدیده ای نسبتاً تازه در صنعت گردشگری است که بسیاری از کشورهای جهان را بر آن داشته است تا سرمایه گذاری های عمده ای را به این بخش، به لحاظ درآمدزایی فراوان آن اختصاص دهند. بنابراین نقش این صنعت در حفاظت محیط زیست به منظور دستیابی به توسعۀ پایدار حائز اهمیت است.
نخستین مسافرانی که حدود نیم قرن پیش سرنگیتی در آفریقا را بازدید کردند، و یا ماجراجویانی که در هیمالیا کوهپیمایی کردند را می‌توان نخستین اکوتوریست‌ها برشمرد..
سازمان جهانی گردشگری در تلاش است تا با رشد این صنعت، فرهنگ حفاظت و بهره برداری صحیح از طبیعت را ارتقا بخشد.

اکوتوریسم چیست؟

اکوتوریسم در تعریف کلی، گونه ای از گردشگری است که طی آن طبیعت گردان از مناطق طبیعی بکر جهان بازدید می کنند و هدف از این بازدید، حفاظت و بهره برداری صحیح از زیبایی ها و موهبت های زمین است. در اوایل سال 1965، "گردشگری مسئولیت پذیرانه" با چهار اصل زیر تعریف شد:
• احترام به فرهنگ محلی منطقه
• بهینه سازی منابع در راستای منافع مردم منطقه
• به حداقل رساندن اثرات زیست محیطی
• به حداکثر رساندن رضایت بازدیدکنندگان

سپس، در سال 1987 اصطلاح اکوتوریسم با چنین تعریفی منتشر شد:
"سفر به مناطق طبیعی نسبتاً دست نخورده و یا آلوده نشده، به منظور مطالعه و بهره گیری از مناظر، گیاهان و حیوانات وحشی را اکوتوریسم گویند، ضمن این که حداقل آسیب را به طبیعت و فرهنگ منطقه وارد کند."

انجمن بین‌المللی اکوتوریسم می گوید: زیست-گردشگری سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که در آن بر حفظ محیط زیست و رفاه مردم محلی تأکید شود.

هدف اصلی اکوتوریسم این است که مناطق طبیعی بکر ضمن بازدید گردشگران، حفاظت شده و دست نخورده باقی بمانند و نسل‌های بعدی نیز بتوانند از این منابع طبیعی استفاده کنند. این گونه از گردشگری علاوه بر حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی و ارتقای شرایط آنها، سعی دارد تا با تعیین استانداردها و جذب گردشگران، هم لذت حضور آنان در طبیعت را دو چندان سازد و هم درک گردشگران از اهمیت دارایی‌های طبیعی و فرهنگی را افزایش دهد. در حقیقت می توان گفت که اکوتوریسم بر پایه پایداری اکولوژیکی بازدید از مناطق طبیعی بنا شده است که منجر به ارتقای دانش و درک از طبیعت و فرهنگ خواهد شد و این منابع را حفظ خواهد کرد.

رد پا باید تنها اثری باشد که از اکوتوریسم در طبیعت به جا گذاشته می شود و عکس ها و خاطرات سفر نیز تنها یادگاری هایی باشند که از طبیعت نزد اکوتوریست ها باقی می ماند.

اگرچه زیربنای اکوتوریسم بر پایۀ اخلاق و حفاظت از طبیعت برای نسل های آینده بنا شده است، اما قطعاً منافع اقتصادی نیز تاثیر بسزایی در رشد این صنعت داشته است.

اخیراً بسیاری از کشور های در حال توسعه دریافته اند که اکوتوریسم، ابزارهای بسیاری را برای درآمدزایی فراهم می آورد بدون این که منابع طبیعی از بین رفته و تخریب شوند. این انگیزۀ اقتصادی شاید بیشتر از اخلاقیات انسانی، باعث شده است که فعالیت های گردشگری سازگار با محیط زیست، در دنیا گسترش یابند. اکنون کشور ایران دارای 167 گونه پستاندار و 517 گونه پرنده می باشد که سازمان حفاظت از محیط زیست تحت اکوتوریسم از آن ها محافظت می کند.

هر اندازه که جنگل ها به سیستم بهره برداری انسان وارد می شوند، منابع آب آلوده شده و نشانه های فعالیت انسان ظاهر می شود، به همان اندازه نیز تامین الزامات برای به انجام رسیدن اکوتوریسم به طور فزاینده ای دشوار می شود.
برای جبران خسارات ناشی از تهاجم بشر، اکوتوریسم سعی در ارتقاء سطح آموزش جامعه دارد. به عبارتی، امکان همکاری با دانشمندان برای انجام تحقیقات در مناطق بکر و سفر با متخصصان طبیعت گردی فراهم شده است تا گردشگران بتوانند دربارۀ تاریخ طبیعی و فرهنگ یک منطقه آموزش ببینند. برخی به اشتباه اکوتوریسم را با طبیعت گردی هم معنی می دانند. در واقع، طبیعت گردی خود انواع مختلفی دارد و در گروه های متنوعی دسته بندی می گردد که اکوتوریسم یکی از آن هاست.

اکوتوریسم و اقتصاد

اقتصاد دانان از صنعت گردشگری به عنوان یک صنعت مولد سرمایه و اشتغال زا نام می برند و توجه خاصی به این صنعت دارند لذا معتقدند توسعۀ صحیح گردشگری موجب افزایش ارزآوری می شود. از تاثیرات رشد اکوتوریسم بر اقتصاد می توان به موارد زیر اشاره کرد: ورود ارز به کشور، اشتغال زایی، پویایی بازار خرده فروشی، فعالیت سیستم حمل و نقل، جذب سرمایه گذار و افزایش تولیدات بومی و صنعتی از مواردی هستند که رابطۀ مستقیمی با رشد صنعت اکوتوریسم دارند. بر اساس آمار، هر اکوتوریست به طور متوسط بین هزار تا یک هزار و پانصد دلار درآمد ارزی به ارمغان می آورد. در واقع اکوتوریسم برای گردشگر یک سفر آموزنده است که درآمد آن صرف حفاظت از منطقه شده و موجب توسعۀ اقتصادی و فرهنگی منطقه خواهد شد.
بسیاری از کشورهای در حال توسعه در تلاش هستند که صنعت اکوسیستم را جایگزین فروش منابع تجدیدناپذیر کنند، زیرا این صنعت سومین صنعت مولد شغل و سرمایه بعد از نفت و خودروسازی می باشد.
توسعۀ پایدار فرایندی است که طی آن مردم یک کشور نیاز های خود را به طریقی تامین می کنند که منابع مورد نیاز نسل های آینده تخریب نگردد. اکوتوریسم همخوانی زیادی با اهداف توسعۀ پایدار دارد چرا که به جای صدمه زدن به اکوسیستم، در جهت پایداری و بهره برداری صحیح آن تلاش می کند.

فرصت ها و چالش های پیش رو

اکوتوریسم در کنار تحقیقات زیست محیطی، این پتانسیل را دارد که به میزان قابل توجهی سطح اقتصاد و فرهنگ را ارتقا دهد. اما هنوز بسیاری از مناطق بکر در دنیا با رشد اکوتوریسم مواجه نشده اند زیرا در بسیاری از جوامع، بوم گردی امری نسبتاً جدید است. بسیاری از برنامه هایی که در کشورهای در حال توسعه در حال اجرا هستند، مستلزم زمان هستند تا نتیجۀ مطلوب حاصل شود. برای مثال استفاده از زباله به منظور تهیۀ سوخت، مدیریت منابع تجدید پذیر و تبدیل ضایعات به مواد قابل استفاده، مواردی هستند که می توانند آسیب به طبیعت را به حداقل رسانده و اکوسیستم را در تعادل نگاه دارند. اکوتوریسم شرایطی را فراهم می کند که ضمن بهرۀ اقتصادی محلی، جمعیت بیشتری از طبیعت بکر استفاده کنند، بدون این که با اهداف توسعۀ پایدار تضاد ایجاد کند.
اکوتوریسم نه تنها سطح آموزش و پرورش و فرهنگ را در میان گردشگران افزایش می دهد، بلکه می تواند یک جایگزین مناسب و قابل دوام برای درآمدزایی جوامع محلی باشد.

منابع:
1. The H. John Heinz III Center for Science, Economics and the Environment. 2002. The State of the Nation’s Ecosystems: Measuring the Lands, Waters, and Living Resources of the United States. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
2. Blamey, R. K. 2001. Principles of ecotourism. In Weaver, D. B., The Encyclopedia of Ecotourism. New York: CABI Publishing. Pp. 5-22.
3. Gartner, W. C. 1996. Tourism Development: Principles, Processes and Policies. New York: Van Nostrand Reinhold.
4. Perry, D. 2004. Personal communication.
5. Lasky, K. 1997. The Most Beautiful Roof in the World: Exploring the Rainforest Canopy. New York: GulliverGreen/Harcourt Brace & Company.
6. چالش های توسعۀ پایدار از منظر اکو سیستم، شمس السادات زاهدی، مدرس، شمارۀ 3، 1382
7. بابایی همتی، روشن، »اکوتوریسم، استراتژی تحول اقتصادی در ماسوله« روزنامه جام جم، سال پنجم، شماره ۱۳۷۱ ، ۱۳۸۳
8. «توسعه گردشگری یا توسعه فرهنگ گردشگری«، سرمقاله، مجله جنگل و مرتع، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، شماره ۷۱
9. میرسنجری، میرمهرداد، »راهبرد اکوتوریسم برپایه توسعه پایدار« مجله جنگل و مرتع، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، شماره ۷
10. نکوئی صدری، بهرام، ۱۳۸۵ «طبیعت رویکردی نو در گردشگری»، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی، سی دی مجموعه مقالات همایش علمی یک روزه، بررسی توانمندیها، موانع و مشکلات و راه‌های توسعه گردشگری در آذربایجان شرقی، چهارم دی ۸۵تبریز.
11. Lindberg G. and Huber, R.M. , Jr (1993) Economic issues in ecotourism management. In: Lindberg, G. and Hawkins, D.E. (Eds) Ecotourism. A Guide forPlanners and Managers. The Ecotourism Society, North Bennington,
12. International Ecotourism Society. (1991). TIES Global Ecotourism Fact Sheet -www.ecotourism.org