استانبول، مشابهت‌های تاریخی و فرهنگی بسیاری با اصفهان دارد؛ هر دو پیشینه‌ای 3000 ساله را نمایندگی می‌کنند و در دوره‌هایی از تاریخ خود، از پر اهمیت ترین شهرهای دنیا قلمداد شده و هماورد هم بوده‌اند. اما این دو شهرِ هم‌دوره، همتراز و هم‌قد قدیم، در صنعت جهانی شده امروز گردشگری، بیش از قرن‌ها از هم فاصله گرفته اند، آنچنان‌که استانبول تقریباً 70 برابر اصفهان توریست به سوی خود جلب می‌کند و از این بخش 30 میلیارد دلار درآمد مستقیم عاید خود می سازد؛ چیزی حدود 10 برابر درآمدی که فولادمبارکه حاصل می کند
رشد استانبول در 15 سال گذشته بی تردید شگفت آور بوده است. به رغم زلزله سال 1999 که 17 هزار کشته برجای گذاشت و چهار بمب گذاری که آخرینش اواخر تیرماه امسال ده‌ها نفر را به کام مرگ کشید، همچنان رونق بزرگ این شهر ادامه دارد. حالا استانبول پنجمین مقصد گردشگری جهانی است و سال گذشته بیش از 12 میلیون گردشگر خارجی را به خود دیده است. رقمی که 10 برابر بیش از گردشگرانی است که 15 سال پیش به این شهر سفر می‌کردند.
استانبول، مشابهت‌های تاریخی و فرهنگی بسیاری با اصفهان دارد؛ هر دو پیشینه‌ای 3000 ساله را نمایندگی می‌کنند و در دوره‌هایی از تاریخ خود، از پر اهمیت ترین شهرهای دنیا قلمداد شده و هماورد هم بوده‌اند. اما این دو شهرِ هم‌دوره، همتراز و هم‌قد قدیم، در صنعت جهانی شده امروز گردشگری، بیش از قرن‌ها از هم فاصله گرفته اند، آنچنان‌که استانبول تقریباً 70 برابر اصفهان توریست به سوی خود جلب می‌کند و از این بخش 30 میلیارد دلار درآمد مستقیم عاید خود می سازد؛ چیزی حدود 10 برابر درآمدی که فولادمبارکه حاصل می کند.
اکنون اصفهان نیز به سمت توسعه گردشگری وسوسه شده است، یا ظاهراً از گفته‌های مسوولانش چنین بر می‌آید. فردای امضای توافق هسته‌ای در وین، رییس سازمان میراث فرهنگی کشور از هدفگذاری 4 برابری شمار ورودی گردشگر خارجی به شهرهای ایران در 10 سال آینده خبر داد. جایی‌که بیشتر نگاه ها به شهرهایی چون اصفهان و شیراز معطوف خواهد شد. اما پرسش اینجاست که آیا می‌توان این استعداد کور شده شهر را، دیگر بار زنده کرد؟ آیا مقایسه اصفهان و استانبول پاسخ روشنی پیش پای ما خواهد گذاشت؟
گو اینکه قیاس دو خواهر خوانده فارس و ترک، امروزه قیاسی مع الفارق به نظر می‌رسد، اما نگاهی به تاریخ جهانی گردشگری می‌تواند از دوره‌های هماوردی این دو شهر و بلکه پیشرو بودن اصفهان نیز برایمان سخن بگوید.
صحبت تنها از قرن هفدهم میلادی و شکوه اصفهان عصر شاه عباس نیست که در آن دوره، اصفهان پر شکوه‌ترین شهر دنیا بود و فراتر از شاه‌جهان‌آباد (دهلی)، لندن، پاریس و توکیو روایت‌های خیره‌کننده‌ای از سیاحان را رقم زد تا جایی که سفرنامه 10 جلدی "شاردن" عمدتاً درباره اصفهان، چندی پیش و برای پنجمین قرن متمادی، تجدید چاپ شد، نمونه ای بی بدیل از سفرنامه‌ای به یک شهر.
"شاردن"، در قرن هفدهم از 180 کاروانسرا در اصفهان سخن به میان آورد، شهری که حدود 200 کاخ نیز در آن به سفرای دولت‌های خارجی اختصاص داشت. کمتر از نیم قرن پیش از سفر شاردن، اصفهان در 1630 میلادی زیر فرمانروایی شاه عباس بزرگ، نخستین پیوندهای دیپلماتیک دنیای شرق و غرب را برقرار ساخته بود و به نوعی به مرکز اصلی تجارت جهانی بدل شده بود و به مقصد اول سیاحان، بازرگانان و فرستادگان دولت ها و امپراتورها.
100 سال پس از شاه عباس، حکومت صفوی درآمیخته با علمای مذهبی در برابر سپاهی کوچک از پشتون های محلی افغان سقوط کرد و شکوه اصفهان برای قرن ها در زیر تلی از خاک و خاکستر تاریخ پنهان شد، پوسید و از میان رفت.
در اواخر قرن نوزدهم که دنیا زیر تأثیرات انقلاب صنعتی یکصد ساله، تحولاتی شگرف به خود دیده بود تا حدودی گردشگری در معنایی جدید به ویژه از مبدأ لندن، آغاز شد و به سوی شرق حرکت کرد. استانبول با خط آهنی که انگلیس‌ها برای مسافرت‌هایشان از پاریس به اروپای شرقی کشاندند، بیش از پیش در نقشه اروپا دیده شد و در 1892 نخستین رگه‌های اقتصاد گردشگری‌اش با سرمایه‌گذاری خارجی شکل گرفت. در این سال "گرند هتل" در استانبول تأسیس شد.
در سال‌های اواخر قرن نوزدهم، اصفهان نیز دیگر بار سر بر می‌کشید و در برابر دیدگان اروپاییان تیزبین در خاورمیانه جلوه‌گر می‌شد. بسیاری از سیاحان برجسته‌ای که از اصفهان دیدار کردند، شهری منحصر به فرد یافتند که کلیدی بر گشایش گنجینه تاریخ جهان می‌نمود.
نخستین هتل مدرن در اصفهان، هتل آمریک، در 1928/1307 گشایش یافت و نخستین میهمانانش تاگور(فیلسوف هندی و برنده ادبیات نوبل)، آندره مالرو (رمان‌نویس بزرگ فرانسوی و بعدها وزیر فرهنگ آن کشور) و نیز رابرت بایرون (عکاس، منتقد هنری و از نخستین گردشگری نویسان مدرن) توصیفاتی از اصفهان به‌دست دادند که به راحتی با هیچ شهر دیگری قابل مقایسه نبود.
رابرت بایرون، اصفهان را همپایه رم و آتن در پیشگاه تمدن بشری توصیف کرد و آندره مالرو گفت که اگر یک شهر را باید در دنیا دید و شناخت، بی‌تردید آن شهر اصفهان است.
اینگونه اصفهان اگرچه اندکی دیرتر از استانبول آغاز کرد اما تحسین برانگیزتر و پرمایه‌تر نشان داد. دو شهری که ژانر گردشگری‌شان فرهنگی بود و نخستین سالن‌های اختصاصی سینماهایشان را نیز به اندک فاصله‌ای از هم بازگشودند. سینما اِمِک استانبول در 1924 و سینما ایران اصفهان که در 1936/1315 توسط "مثقالی" در چهارباغ، روبروی شیخ بهایی فعلی، گشایش یافت.
نخستین هتل پنج ستاره در استانبول، هتل هیلتون بوسفوروس، را در 1955 سرمایه‌گذاران آمریکایی پی ریختند و نخستین هتل پنج ستاره در اصفهان، هتل شاه عباس بر روی کاروانسرایی سیصد ساله در 1965 با سرمایه‌گذاری ایرانی گشایش یافت و مدتی بعد تزئینات و هویت هنری آن چنان در چشم جهان زیبا آمد که جایزه انجمن جهانی هتلداران را به عنوان زیباترین هتل جهان به خود اختصاص داد.
نشانه‌هایی از این پرمایگی اصفهان همچنان در بازار شهر، جایی‌که فرش، صنایع دستی و مینیاتور اصفهان محبوبیتی شگرف یافته بود، مکمل تاریخ و معماری خیره کننده شهر شد تا به غنای شهری‌اش در چشم گردشگران بیفزاید، آنچه که استانبول تلاش کرد با صنعت پوشاک و فرهنگ اغذیه و خوراک هایش مکملی بر معماری، و البته ساحل مدیترانه‌ای‌اش بوده و برای گردشگران خود رو کند.
زمانی که انقلاب اسلامی در ایران رخ داد، هنوز گردشگری جهانی به یک صنعت پولساز بدل نشده بود و اصفهان از هر لحاظ نسبت به استانبول پر جمعیت تر، چهره یک هماورد قدَر را حفظ کرده بود.
آغازین سال‌های دهه 1980 آغاز آن چیزی است که امروزه به عنوان صنعت جهانی گردشگری از آن یاد می‌شود. تحولات قوانین در ساعت کار هفتگی و بازنشستگی در اروپا، گذر از بحران‌های نفتی دهه 1970 و رونق دگربار اقتصادی غرب، توسعه فناوری و رشد صنایع هوایی و زیرساخت‌های ارتباطی و سهولت حمل و نقل، همه و همه به انفجار در گردشگری بین‌المللی انجامید، درست همان زمانی که شکاف میان اصفهان و استانبول آغاز شد. اگر در اواسط دهه 1970 میلادی شمار هتل‌های پنج ستاره اصفهان و استانبول در عدد یک برابر بود، حال در سال 2015 اصفهان همچنان در عدد یک باقی مانده و استانبول از 50 هتل پنج ستاره درگذشته وحدود نیمی از آن تاریخ همین 5 سال گذشته را نشان می دهد.
گذشته از انقلاب اسلامی، نقطه عطف دیگر در گردشگری استانبول، حادثه یازده سپتامبر و سپس موج بهار عربی بود که این آخری گردشگرانی که پیشتر به قاهره، تونس و حلب می‌رفتند را رهسپار استانبول کرد. از سوی دیگر صنعت مد در استانبول کاملاً رشدی خیره کننده یافت و امروزه چهره یک شهر سراسر اروپایی را به آن داده است.
اگرچه اصفهانی‌ها به نظر می رسد سالانه دست‌کم 100 میلیون دلار در استانبول ولخرجی می‌کنند، اما سهم آورد مستقیم ترکیش ایرلاین برای اقتصاد شهری اصفهان کاملاً مبهم است.
توافق هسته‌ای ایران با غرب، سریع‌ترین واکنش‌ها را در صنعت جهانی گردشگری برانگیخت و به نظر می‌رسد اصفهان به مقصدی جذاب برای سرمایه‌های بین المللی در حوزه گردشگری بدل شود.
برخی از شرکت‌های بین‌المللی هتل‌های زنجیره‌ای، برای ساخت هتل ابراز تمایل کرده‌اند و از جمله روتانا، ساخت هتل پنج ستاره در اصفهان را آغاز کرده است. همچنین بسیاری از آژانس‌های گردشگری، بازاریابی و ثبت نام تور برای ایران به ویژه از میان گردشگران آمریکایی را سرعت بخشیده‌اند.
دولت اعلام کرده می‌خواهد در برنامه‌ای 10 ساله، ورودی گردشگری به کشور را از 5 میلیون توریسم فعلی به 20 میلیون گردشگر افزایش دهد. اصفهان که سال گذشته در پی تغییر و تحولات ریاست جمهوری اسلامی، رکورد 180 هزار گردشگر را به خود دید، انتظار می‌رود همچنان در صدر مقاصد مورد تقاضا برای گردشگری شهری ایران باقی بماند.
اصفهان شهری است با قابلیت‌های بی‌شمار؛ اما اگر گمان می‌رود که نسل امروزش در رقابت سریع جهانی در صنعت گردشگری خواهد توانست بدون برنامه، بدون تغییر قوانین، بدون ارتباط مؤثر با دنیا و بدون فکری نو، گردشگران بین المللی را در بازارهای مملو از صنایع دستی بنجل هندی و چینی خود راه ببرد و در میان انواع دود و آلودگی‌های ترافیکی بگرداند و در مقابل تعریف و تمجید از آن‌ها باز ستاند، اندکی بیش از حد رؤیا پردازی است. برای نسلی که نه از هنر و مینا و مینیاتور سر رشته‌ای دارد، نه دیگر صنایعش رنگ چندانی از اصالت گرفته و نه شهرش نشانی سر راست از هویت تاریخی را به رخ می کشد، راهی سخت و دراز پیش روست؛ راهی بسیار فراتر از آن چه که سی سال پیش در جلوی دیدگانش داشت.
احمدرضا جلوه نژاد
نقل از ماهنامه نوسان