مرتضی احمدپور - پوپک قاسمی/ نگرانی از آلودگی آب ارس به دلیل ریختن پساب شیمیایی و صنعتی از سوی ارمنستان سال‌هاست سبب نگرانی مردم استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل شده است. آلودگی اکنون محدود به شهرها و روستاهای مرزی شمال غرب کشورمان است، اما اگر طی دو سال آینده به عنوان آب آشامیدنی در برخی شهرهای این استان‌ها هم مورد استفاده قرار گیرد، نگرانی‌ها را چندبرابر می‌کند. دغدغه ورود پساب‌های صنعتی به رود ارس توسط کشور ارمنستان از سوی برخی سازمان‌های مسئول رد شده و از سوی برخی دیگر تایید شده، اما استدلال‌های مطرح‌شده پاسخگوی افکارعمومی نبوده و افزایش مهاجرت از روستاهای حاشیه ارس، کاهش زمین‌های زراعی به دلیل خشکی، افزایش فروش خانه و باغ در حاشیه ارس، تعطیلی رستوران‌های رودخانه‌ای و البته افزایش بیماری‌های گوارشی در استان‌های شمال غربی طی سال‌های اخیر را باید در بحث همین آلودگی ارس جست‌وجو کرد. اکنون جمعیتی در حدود 7 میلیون نفر ساکن این شهرها از عواقب جبران‌ناپذیر آلودگی‌های آب ارس بر سلامتی، اقتصاد و کشاورزی محل سکونت خود نگرانند و معمای آن همچنان لاینحل باقی مانده است.
واکنش رئیس جمهوری به آلودگی رود ارس
در تبریز موضوع آلودگی رود ارس از اوایل دهه 90 مطرح شد و نتایج آزمایشگاهی هم آن را تأیید کرد. از آن زمان هم مسئولان اجرایی در این زمینه مواضع متفاوتی داشتند و حتی در مواردی صراحتا آلوده بودن رودخانه ارس از سوی ارمنستان را تکذیب کردند، اما سخنان چند هفته قبل رئیس جمهوری در سفر استانی به آذربایجان شرقی، تأیید ضمنی بر این موضوع و ضرورت پیگیری و رفع این معضل زیست‌محیطی بود. حسن روحانی در واکنش به آلوده کردن رود ارس از سوی ارمنستان عنوان کرده بود: «در هر جلسه‌ای و هر وقت مقام‌های ارمنستان را دیدیم، موضوع آلودگی رودخانه را گوشزد کردیم، اما اختلافاتی در مورد منشأ آلودگی وجود دارد که در دیدار‌های وزیر نیرو و بنده با نخست وزیر ارمنستان، رفع آلودگی را پیگیری می‌کنیم.» به نظر می‌رسد این سخنان روحانی در واکنش به انتقاد تند نماینده کلیبر و خداآفرین در مجلس و در جلسه شورای اداری ایراد شد که به تداوم و تشدید آلودگی رود ارس از سوی ارمنستان هشدار داده بود. قلی‌اله قلی‌‌زاده ورود پساب‌های صنعتی از سوی جمهوری ارمنستان به رودخانه ارس را فاجعه انسانی و زیست‌محیطی دانسته و گفته بود: «مردم منطقه از دولت ایران انتظار دارند به این موضوع واکنش نشان دهد و پیگیر آن باشد. به دلیل بی‌توجهی ارمنستان، فاضلاب‌ها و پساب‌های مس و طلا از این کشور به ارس می‌ریزد که محیط زیست منطقه را به شدت تهدید می‌کند و در آینده نزدیک شاهد فاجعه انسانی و زیست‌محیطی خواهیم بود.»
بوی تعفن آبزیان مرده
جدی‌‌ترین اتفاقی که موجب شد نگاه‌ها به نقش ارمنستان و پساب‌های صنعتی این کشور در آلوده کردن ارس معطوف شود، مرگ هزاران قطعه ماهی در رودخانه ارس و سد خداآفرین در سال 96 بود. تحقیقات دانشگاهی منشأ آلودگی را پساب صنعتی و ذرات سنگین نشان داد، اما مسئولان حفاظت محیط زیست این موضوع را رد کردند و علت را خفگی ماهیان به دلیل نبود اکسیژن دانستند. با وجود حرف و حدیث‌های ضد و نقیض مسئولان اجرایی درباره نقش ارمنستان در آلودگی آب ارس سکنه، روستاییان و باغداران این واقعیت را بیشتر در زندگی خود احساس می‌کنند. ساکنان روستاهای «کردشت»، «دوزال» و «نوردوز» که هم مرز با ارمنستان هستند، حرف‌های قابل توجهی در زمینه نقش این آلودگی در زندگی خود و تاثیرات آن در کشاورزی و دامپروری دارند. برای درک بیشتر این آلودگی شاید چنددقیقه قدم زدن در حاشیه رودخانه ارس در جایی که هم مرز با کشور ارمنستان است، تصویر شفاف‌تری در اختیارمان بگذارد.
در حاشیه رود ارس و در حوالی روستای کردشت به‌راحتی می‌توان توده‌های سبزرنگی را روی آب مشاهده کرد که هیچ شباهتی به آب زلال و آبی‌رنگ بخش‌های دیگر ندارد. بوی تعفنی که از آب ارس در این محدوده به مشام می‌رسد، حتی توقف چنددقیقه‌ای را هم غیرممکن می‌کند. از اهالی منطقه و گردشگران هم کمتر کسی در این محدوده دیده میشود. به گفته بابک نظرپور، از اهالی «خاورانا»، منشأ این بوی متعفن لاشه ماهی‌ها و حیوانات آبزی است که لاشه‌های‌شان در کنار رودخانه وجود دارد. البته در برخی زمان‌ها ساکنان محلی خودشان این لاشه‌ها را دفن می‌کنند تا آلودگی محیطی بیشتر نشود.
تاثیر آلودگی ارس بر اقتصاد مرزی
روستای مرزی نوردوز که سال‌های اخیر با باز شدن پایانه مرزی با کشور ارمنستان بیشتر محل تردد شهروندان از شهرهای دیگر شده هم درگیری مستقیمی با این آلودگی‌ها دارد. محمدجواد فکری یکی از شهروندان تبریزی است که سفر‌های تجاری متعددی به کشور ارمنستان از طریق مرز نوردوز دارد. او به همشهری می‌گوید: در یکی - دو سال اخیر این آلایندگی را بارها به چشم خود دیده‌ام و بارها گلایه‌های شهروندان «نوجه مهر» و «خاورانا» را در این زمینه شنیده‌ایم. فکری به تعطیلی ماهی‌فروشی‌های محلی در سال‌های گذشته و به‌ویژه پس از مرگ ماهی‌های ارس اشاره می‌کند و می‌افزاید: از دو سال گذشته تاکنون تعداد ماهی‌فروش‌ها و رستوران‌های فعال این منطقه کمتر شده است. روستاییان این حوالی و البته گردشگران و تجار هم دیگر نمی‌توانند به ماهی‌های محلی اعتماد کنند. به همین دلیل صنعت گردشگری و رستوران‌داری این منطقه به‌شدت آسیب دیده است.
باغ‌های رو به خشکی
اما نتایج این آلودگی تنها به روستاهای مرزی با کشور ارمنستان منتهی نمی‌شود و حتی کیلومترها پایین‌تر در منطقه باغی گردیان هادیشهر که فاصله زیادی با ارس دارد هم این موضوع نقش خود را نشان می‌دهد. دشت گردیان، حدفاصل هادیشهر و جلفا، از حدود یک دهه قبل با تصمیم مسئولان وقت قرار بود با آبیاری مستقیم از رودخانه ارس به منطقه‌ای باغی و ویلایی تبدیل شود و با وجود کاشت صدها هزار درخت در این دشت و آبیاری مستقیم از ارس حال و روز درختان و باغ‌های این منطقه یکی – دو سال است که چندان خوش نیست. یکی از باغداران دشت گردیان که با وجود زحمات زیادش در 10 سال گذشته برای سرسبز کردن باغ 9 هکتاری خود اکنون اقدام به فروش این باغ زیر قیمت بازار کرده است، در این باره می‌گوید: دیگر نمی‌توانیم از باغ بهره‌برداری کنیم. آبیاری به همان اندازه و شیوه قبلی ادامه دارد، اما درختان دیگر آن طراوت و ثمردهی قبل را ندارند. امسال برداشت محصول انگورمان اصلا خوب نبود و سال گذشته هم آلبالوهای باغ قبل از برداشت خشک شدند. ناصر شهرتی ادامه می‌دهد: با کارشناسان متعددی مشورت و کودهای گرانی هم خریدیم، اما موثر نبود. همه می‌گویند آلودگی آب رودخانه و مشکلات خاک سبب افت کیفیت محصولات باغی شده است و این تنها مشکل من نیست، بلکه بسیاری از همسایگان‌مان هم با این معضل مواجهند. وی تاکید می‌کند: بخشی از آبی را که از رودخانه ارس به باغ وارد میشود در استخر ذخیره می‌کنیم، اما آب به‌شدت آلوده و بدبو است و رنگ سبز و گاهی آبی هم دارد. تفاوت این آب با آب‌های چاهی به وضوح قابل مشاهده است.
معمای آلودگی آب ارس
آلودگی رود مرزی ارس در شمال استان اردبیل هم سال‌هاست به موضوعی مبهم و پرسروصدا تبدیل شده است. در حالی که اهالی منطقه معتقدند آلودگی این رودخانه سبب تهدید سلامت آنها شده است، اما دستگاه‌های مسئول همچنان مردم را در دوراهی تأیید و تکذیب این آلودگی‌ها سردرگم کرده‌اند. یکی از فعالان اجتماعی شهرستان پارس‌آباد به همشهری می‌گوید: همه آب آشامیدنی و کشاورزی مردم این منطقه از ارس تامین میشود و آلودگی آن موجب تهدید سلامت است. در سال‌های اخیر شیوع سرطان در پارس‌آباد افزایش یافته و مردم معتقدند آلودگی ارس یکی از عوامل افزایش این بیماری است. مهدی پارسا می‌افزاید: آلودگی آب ارس کاملا برای اهالی منطقه مشهود است و حتی در آبان 93 هم معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست کشور، صراحتا از آلودگی آب ارس انتقاد کرد و مسئولیت آن را متوجه ارمنستان دانست، اما تاکنون اقدامی برای کنترل آلودگی نشده و برای حل آن، صورت مسئله پاک و آلودگی انکار میشود. یکی دیگر از اهالی پارس‌آباد نیز به تغییر رنگ آب ارس اشاره می‌کند و می‌افزاید: اگر آلودگی وجود ندارد چرا رنگ آب تغییر کرده‌است و گاه و بی‌گاه شاهد مرگ ماهیان این رودخانه هستیم. علی شاهماری ادامه می‌دهد: کارشناسان پایش آلودگی ارس، وجود رسوبات فلزی در آب رودخانه را که حاصل ورود پساب صنعتی کارخانه‌های کشور ارمنستان به این رودخانه است تأیید کرده‌اند، اما معتقدند فقط در حد رسوبات بوده و آلودگی ایجاد نکرده است. این درحالی است که تاثیر این رسوبات در سلامت مردم نیاز به مطالعات بیشتر دارد و نمی‌توان با شاخص‌های معمولی آلودگی را سنجید، چرا که برخی عناصر تاثیر خود را در طولانی‌مدت بر سلامت بدن برجا می‌گذارند.
اختلاف نظر درباره وجود آرسنیک در ارس
عدالت حاجی‌پور، فرماندار پارس‌آباد، نیز با بیان این‌که رودخانه ارس در محدوده استان اردبیل به سامانه پایش آنلاین مجهز شده است و این سامانه وجود آلودگی در آب رودخانه را تایید نمی‌کند، به همشهری می‌گوید: این‌که تغییر رنگ آب رودخانه را به دلیل آلودگی عنوان کنیم، صحیح نیست. این تغییر رنگ به دلیل کم شدن آب و دمای هوا اتفاق می‌افتد و ربطی به آلودگی ندارد. این درحالی است که احمد بایبوردی، فعال محیط زیست استان، در گفت‌وگو با رسانه‌ها تغییر رنگ را به علت غلظت بالای فلز آلومینیوم ناشی از پساب کارخانه‌های کشور ارمنستان عنوان می‌کند و می‌گوید که سال گذشته در یکی از روستاهای حاشیه ارس آلوده بودن آب این رودخانه بررسی شد و آنالیز یافته‌های پایش نشان‌دهنده غلظت بیش از حد فلزات سنگین آلومینیوم، مس، آهن و آرسنیک بود.
شیوع بیماری‌های گوارشی
سال‌هاست که آلودگی آب ارس تنها در حد هشدار باقی مانده است. افشار سلیمانی، سفیر اسبق ایران در باکو، سال 2017 در گفت‌وگو با خبرگزاری «آناتولی» نسبت به ورود پساب کارخانه‌ها و معادن ارمنستان و نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای قدیمی و غیراستاندارد «متسامور» ارمنستان به رود ارس و تاثیر آن بر شمال غرب ایران هشدار داد؛ هشداری که همچنان هم ازسوی سیاسیون ادامه دارد. نمایندگان مجلس سه استان شمال غربی منتقدان اصلی سهل‌انگاری‌ها در تداوم آلودگی رود ارس هستند. محمد حسن‌نژاد، نماینده مرند و جلفا، بحث آلودگی ارس از سوی کشور ارمنستان را به‌طور مستقیم به وزارت امور خارجه ایران مربوط می‌داند و نادر قاضی‌پور، نماینده ارومیه، هم با تأیید رهاسازی پساب‌های ارمنستان به رودخانه ارس عنوان می‌کند: «این موضوع سیاسی نیست و پیش‌تر نیز وجود داشته است، اما به دلیل سهل‌انگاری ما، ارمنستان هیچ اقدامی برای جلوگیری از ورود این پساب‌ها انجام نداده است.»
شیوع سرطان معده
شکور حسین‌پور، نماینده پارس آباد، بیله سوار و اصلاندوز در مجلس، نیز سال گذشته با اشاره به افزایش بیماری‌های خطرناک ناشی از آلودگی رود ارس توسط ارمنستان، اظهار می‌کند: «حجم زیاد فلزات سنگین رود ارس به دلیل پسماند صنعتی ارمنستان منجر به شیوع سرطان شده است.» صحبت‌های حسین‌پور در حالی مطرح میشود که عباس یزدانبد، عضو انجمن گوارش و کبد ایران، هم چندی پیش از افزایش آمار مبتلایان سرطان معده در استان‌های شمال غربی خبر داده بود: «سرطان معده در استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی شیوع بسیار زیادی دارد و میزان بروز سرطان معده در این استان‌ها در مردان 50درصد و در زنان 25 درصد در هر 100هزارنفر است.» با توجه به مواضع متضاد مسئولان استانی و حتی کشوری درباره تاثیر آب آلوده ارس بر کشاورزی و دامپروری منطقه که منشأ آن از پساب‌های صنعتی کشور ارمنستان اعلام میشود و ازسوی دیگر واقعیت‌هایی که مردم منطقه درباه کیفیت آب رودخانه به آن اذعان دارند، به نظر می‌رسد باید با نگاهی واقع‌بینانه‌تر به موضوع نگریست و منافع مردم را در اولویت قرار داد. ذکر این نکته نیز ضروری است که آب ارس درحال انتقال به تبریز است و قرار است این رودخانه بخشی از آب آشامیدنی شهرستان 2میلیونی تبریز را تامین کند، بنابراین سلامت این آب بیش از پیش اهمیت دارد.
بررسی وجود فلزات سنگین در آب ارس
یک پژوهشگر حوزه کشاورزی با اشاره به سابقه آلودگی آب ارس در نتیجه پساب ورودی از خاک ارمنستان طی یک دهه گذشته می‌گوید: سال 94 بر اساس پایشی که درباره آب و رسوبات رودخانه ارس از سوی آذربایجان شرقی انجام شد، آلودگی ارس به فلزات سنگین تأیید شد. ضمن این‌که در پایش‌های انجام‌شده از سوی سازمان آب منطقه اردبیل هم نتایج حاکی از آلودگی ارس با فلزات سنگین بود. احد حسن‌زاده با تاکید بر این‌که آلودگی این آب‌ها با سلامت مردم ارتباط مستقیم دارد، بیان می‌کند: آلودگی ارس سلامت مردم حاشیه آن را تهدید می‌کند. وجود فلزات سنگین در آب ارس را نمی‌توان انکار کرد. پساب کارخانه‌ها و معادن مس و مولیبدن ارمنستان به ارس می‌ریزد و سبز شدن آب ارس نیز به دلیل غلظت زیاد فلز سنگین است، زیرا اکسید مس موجب میشود رنگ آب سبز شود. این فلزات سنگین حالت تجمعی دارند و از بین نمی‌روند و در خاک رسوب می‌کنند و در فراینده‌های ثانویه سلامت انسان‌ها را هم تحت تاثیر قرار می‌دهند. وی می‌افزاید: هرچند رود ارس حالت خودپالایشی دارد و در مسیر رسیدن به شهرها و روستاها از میزان آلودگی آن کاسته میشود، اما از آنجا که پساب‌های صنعتی ارمنستان حاوی فلزات سنگین است و این فلزات از بین نمی‌رود، می‌تواند به‌تدریج به بافت گیاهان، آبزیان و خاک نفوذ کند که خود عامل خطر برای سلامت بخش کشاورزی، دامی و انسانی آذربایجان غربی و دیگر استان‌هاست. آب آشامیدنی تعداد زیادی از مردم استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل نیز از این رود تأمین میشود که این موضوع خطرناک است و قابل سهل‌انگاری نیست. البته عنوان می‌کنند این آب تصفیه میشود، اما آبی که حاوی پساب صنعتی و شیمیایی باشد برای آشامیدن میلیون‌ها شهروند مفید نیست.
آب نامناسب برای کشاورزی
جواد صبری از اهالی روستای «شجاع» در نزدیکی جلفا است که از حفر چاه به جای استفاده از حقابه رود ارس خبر می‌دهد و می‌گوید: از چند سال قبل و به‌دنبال مشاهده آلودگی‌های متعددی که در آب ارس مشاهده کرده‌ایم، به جای آب این رودخانه، از آب چاه استفاده می‌کنیم. وی ادامه می‌دهد: درخواست مردم این منطقه رفع آلودگی از آب ارس است تا بتوانند با هزینه کمتری به آب دایمی دسترسی داشته باشند. محمدرضا خلیل‌نژاد از اهالی روستای «علمدار» جلفا نیز به مهاجرت مردم این منطقه به تبریز و مرند اشاره می‌کند و می‌گوید: آب رودخانه ارس برای استفاده صنایع خوب است، اما برای کشاورزی مناسب نیست و برهمین اساس مردمی که شغل کشاورزی دارند، نمی توانند از این شرایط بهره ببرند. حامد کریمی از فعالان شهرک صنعتی منطقه آزاد ارس نیز از خرید یک دستگاه تصفیه آب برای واحد صنعتی خود خبر می‌دهد و می‌گوید: برای استفاده بهداشتی هم باید آب ارس را تصفیه کنیم و برای آشامیدن از آب‌های لوله‌کشی جلفا استفاده می‌کنیم.
در تبریز موضوع آلودگی رود ارس از اوایل دهه 90 مطرح شد و نتایج آزمایشگاهی هم آن را تأیید کرد. از آن زمان هم مسئولان اجرایی در این زمینه مواضع متفاوتی داشتند و حتی در مواردی صراحتا آلوده بودن رودخانه ارس را تکذیب کردند
واکنش رئیس جمهوری به آلودگی رود ارس
در تبریز موضوع آلودگی رود ارس از اوایل دهه 90 مطرح شد و نتایج آزمایشگاهی هم آن را تأیید کرد. از آن زمان هم مسئولان اجرایی در این زمینه مواضع متفاوتی داشتند و حتی در مواردی صراحتا آلوده بودن رودخانه ارس از سوی ارمنستان را تکذیب کردند، اما سخنان چند هفته قبل رئیس جمهوری در سفر استانی به آذربایجان شرقی، تأیید ضمنی بر این موضوع و ضرورت پیگیری و رفع این معضل زیست‌محیطی بود. حسن روحانی در واکنش به آلوده کردن رود ارس از سوی ارمنستان عنوان کرده بود: «در هر جلسه‌ای و هر وقت مقام‌های ارمنستان را دیدیم، موضوع آلودگی رودخانه را گوشزد کردیم، اما اختلافاتی در مورد منشأ آلودگی وجود دارد که در دیدار‌های وزیر نیرو و بنده با نخست وزیر ارمنستان، رفع آلودگی را پیگیری می‌کنیم.» به نظر می‌رسد این سخنان روحانی در واکنش به انتقاد تند نماینده کلیبر و خداآفرین در مجلس و در جلسه شورای اداری ایراد شد که به تداوم و تشدید آلودگی رود ارس از سوی ارمنستان هشدار داده بود. قلی‌اله قلی‌‌زاده ورود پساب‌های صنعتی از سوی جمهوری ارمنستان به رودخانه ارس را فاجعه انسانی و زیست‌محیطی دانسته و گفته بود: «مردم منطقه از دولت ایران انتظار دارند به این موضوع واکنش نشان دهد و پیگیر آن باشد. به دلیل بی‌توجهی ارمنستان، فاضلاب‌ها و پساب‌های مس و طلا از این کشور به ارس می‌ریزد که محیط زیست منطقه را به شدت تهدید می‌کند و در آینده نزدیک شاهد فاجعه انسانی و زیست‌محیطی خواهیم بود.»
بوی تعفن آبزیان مرده
جدی‌‌ترین اتفاقی که موجب شد نگاه‌ها به نقش ارمنستان و پساب‌های صنعتی این کشور در آلوده کردن ارس معطوف شود، مرگ هزاران قطعه ماهی در رودخانه ارس و سد خداآفرین در سال 96 بود. تحقیقات دانشگاهی منشأ آلودگی را پساب صنعتی و ذرات سنگین نشان داد، اما مسئولان حفاظت محیط زیست این موضوع را رد کردند و علت را خفگی ماهیان به دلیل نبود اکسیژن دانستند. با وجود حرف و حدیث‌های ضد و نقیض مسئولان اجرایی درباره نقش ارمنستان در آلودگی آب ارس سکنه، روستاییان و باغداران این واقعیت را بیشتر در زندگی خود احساس می‌کنند. ساکنان روستاهای «کردشت»، «دوزال» و «نوردوز» که هم مرز با ارمنستان هستند، حرف‌های قابل توجهی در زمینه نقش این آلودگی در زندگی خود و تاثیرات آن در کشاورزی و دامپروری دارند. برای درک بیشتر این آلودگی شاید چنددقیقه قدم زدن در حاشیه رودخانه ارس در جایی که هم مرز با کشور ارمنستان است، تصویر شفاف‌تری در اختیارمان بگذارد.
در حاشیه رود ارس و در حوالی روستای کردشت به‌راحتی می‌توان توده‌های سبزرنگی را روی آب مشاهده کرد که هیچ شباهتی به آب زلال و آبی‌رنگ بخش‌های دیگر ندارد. بوی تعفنی که از آب ارس در این محدوده به مشام می‌رسد، حتی توقف چنددقیقه‌ای را هم غیرممکن می‌کند. از اهالی منطقه و گردشگران هم کمتر کسی در این محدوده دیده میشود. به گفته بابک نظرپور، از اهالی «خاورانا»، منشأ این بوی متعفن لاشه ماهی‌ها و حیوانات آبزی است که لاشه‌های‌شان در کنار رودخانه وجود دارد. البته در برخی زمان‌ها ساکنان محلی خودشان این لاشه‌ها را دفن می‌کنند تا آلودگی محیطی بیشتر نشود.
تاثیر آلودگی ارس بر اقتصاد مرزی
روستای مرزی نوردوز که سال‌های اخیر با باز شدن پایانه مرزی با کشور ارمنستان بیشتر محل تردد شهروندان از شهرهای دیگر شده هم درگیری مستقیمی با این آلودگی‌ها دارد. محمدجواد فکری یکی از شهروندان تبریزی است که سفر‌های تجاری متعددی به کشور ارمنستان از طریق مرز نوردوز دارد. او به همشهری می‌گوید: در یکی - دو سال اخیر این آلایندگی را بارها به چشم خود دیده‌ام و بارها گلایه‌های شهروندان «نوجه مهر» و «خاورانا» را در این زمینه شنیده‌ایم. فکری به تعطیلی ماهی‌فروشی‌های محلی در سال‌های گذشته و به‌ویژه پس از مرگ ماهی‌های ارس اشاره می‌کند و می‌افزاید: از دو سال گذشته تاکنون تعداد ماهی‌فروش‌ها و رستوران‌های فعال این منطقه کمتر شده است. روستاییان این حوالی و البته گردشگران و تجار هم دیگر نمی‌توانند به ماهی‌های محلی اعتماد کنند. به همین دلیل صنعت گردشگری و رستوران‌داری این منطقه به‌شدت آسیب دیده است.
باغ‌های رو به خشکی
اما نتایج این آلودگی تنها به روستاهای مرزی با کشور ارمنستان منتهی نمی‌شود و حتی کیلومترها پایین‌تر در منطقه باغی گردیان هادیشهر که فاصله زیادی با ارس دارد هم این موضوع نقش خود را نشان می‌دهد. دشت گردیان، حدفاصل هادیشهر و جلفا، از حدود یک دهه قبل با تصمیم مسئولان وقت قرار بود با آبیاری مستقیم از رودخانه ارس به منطقه‌ای باغی و ویلایی تبدیل شود و با وجود کاشت صدها هزار درخت در این دشت و آبیاری مستقیم از ارس حال و روز درختان و باغ‌های این منطقه یکی – دو سال است که چندان خوش نیست. یکی از باغداران دشت گردیان که با وجود زحمات زیادش در 10 سال گذشته برای سرسبز کردن باغ 9 هکتاری خود اکنون اقدام به فروش این باغ زیر قیمت بازار کرده است، در این باره می‌گوید: دیگر نمی‌توانیم از باغ بهره‌برداری کنیم. آبیاری به همان اندازه و شیوه قبلی ادامه دارد، اما درختان دیگر آن طراوت و ثمردهی قبل را ندارند. امسال برداشت محصول انگورمان اصلا خوب نبود و سال گذشته هم آلبالوهای باغ قبل از برداشت خشک شدند. ناصر شهرتی ادامه می‌دهد: با کارشناسان متعددی مشورت و کودهای گرانی هم خریدیم، اما موثر نبود. همه می‌گویند آلودگی آب رودخانه و مشکلات خاک سبب افت کیفیت محصولات باغی شده است و این تنها مشکل من نیست، بلکه بسیاری از همسایگان‌مان هم با این معضل مواجهند. وی تاکید می‌کند: بخشی از آبی را که از رودخانه ارس به باغ وارد میشود در استخر ذخیره می‌کنیم، اما آب به‌شدت آلوده و بدبو است و رنگ سبز و گاهی آبی هم دارد. تفاوت این آب با آب‌های چاهی به وضوح قابل مشاهده است.
معمای آلودگی آب ارس
آلودگی رود مرزی ارس در شمال استان اردبیل هم سال‌هاست به موضوعی مبهم و پرسروصدا تبدیل شده است. در حالی که اهالی منطقه معتقدند آلودگی این رودخانه سبب تهدید سلامت آنها شده است، اما دستگاه‌های مسئول همچنان مردم را در دوراهی تأیید و تکذیب این آلودگی‌ها سردرگم کرده‌اند. یکی از فعالان اجتماعی شهرستان پارس‌آباد به همشهری می‌گوید: همه آب آشامیدنی و کشاورزی مردم این منطقه از ارس تامین میشود و آلودگی آن موجب تهدید سلامت است. در سال‌های اخیر شیوع سرطان در پارس‌آباد افزایش یافته و مردم معتقدند آلودگی ارس یکی از عوامل افزایش این بیماری است. مهدی پارسا می‌افزاید: آلودگی آب ارس کاملا برای اهالی منطقه مشهود است و حتی در آبان 93 هم معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست کشور، صراحتا از آلودگی آب ارس انتقاد کرد و مسئولیت آن را متوجه ارمنستان دانست، اما تاکنون اقدامی برای کنترل آلودگی نشده و برای حل آن، صورت مسئله پاک و آلودگی انکار میشود. یکی دیگر از اهالی پارس‌آباد نیز به تغییر رنگ آب ارس اشاره می‌کند و می‌افزاید: اگر آلودگی وجود ندارد چرا رنگ آب تغییر کرده‌است و گاه و بی‌گاه شاهد مرگ ماهیان این رودخانه هستیم. علی شاهماری ادامه می‌دهد: کارشناسان پایش آلودگی ارس، وجود رسوبات فلزی در آب رودخانه را که حاصل ورود پساب صنعتی کارخانه‌های کشور ارمنستان به این رودخانه است تأیید کرده‌اند، اما معتقدند فقط در حد رسوبات بوده و آلودگی ایجاد نکرده است. این درحالی است که تاثیر این رسوبات در سلامت مردم نیاز به مطالعات بیشتر دارد و نمی‌توان با شاخص‌های معمولی آلودگی را سنجید، چرا که برخی عناصر تاثیر خود را در طولانی‌مدت بر سلامت بدن برجا می‌گذارند.
اختلاف نظر درباره وجود آرسنیک در ارس
عدالت حاجی‌پور، فرماندار پارس‌آباد، نیز با بیان این‌که رودخانه ارس در محدوده استان اردبیل به سامانه پایش آنلاین مجهز شده است و این سامانه وجود آلودگی در آب رودخانه را تایید نمی‌کند، به همشهری می‌گوید: این‌که تغییر رنگ آب رودخانه را به دلیل آلودگی عنوان کنیم، صحیح نیست. این تغییر رنگ به دلیل کم شدن آب و دمای هوا اتفاق می‌افتد و ربطی به آلودگی ندارد. این درحالی است که احمد بایبوردی، فعال محیط زیست استان، در گفت‌وگو با رسانه‌ها تغییر رنگ را به علت غلظت بالای فلز آلومینیوم ناشی از پساب کارخانه‌های کشور ارمنستان عنوان می‌کند و می‌گوید که سال گذشته در یکی از روستاهای حاشیه ارس آلوده بودن آب این رودخانه بررسی شد و آنالیز یافته‌های پایش نشان‌دهنده غلظت بیش از حد فلزات سنگین آلومینیوم، مس، آهن و آرسنیک بود.
شیوع بیماری‌های گوارشی
سال‌هاست که آلودگی آب ارس تنها در حد هشدار باقی مانده است. افشار سلیمانی، سفیر اسبق ایران در باکو، سال 2017 در گفت‌وگو با خبرگزاری «آناتولی» نسبت به ورود پساب کارخانه‌ها و معادن ارمنستان و نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای قدیمی و غیراستاندارد «متسامور» ارمنستان به رود ارس و تاثیر آن بر شمال غرب ایران هشدار داد؛ هشداری که همچنان هم ازسوی سیاسیون ادامه دارد. نمایندگان مجلس سه استان شمال غربی منتقدان اصلی سهل‌انگاری‌ها در تداوم آلودگی رود ارس هستند. محمد حسن‌نژاد، نماینده مرند و جلفا، بحث آلودگی ارس از سوی کشور ارمنستان را به‌طور مستقیم به وزارت امور خارجه ایران مربوط می‌داند و نادر قاضی‌پور، نماینده ارومیه، هم با تأیید رهاسازی پساب‌های ارمنستان به رودخانه ارس عنوان می‌کند: «این موضوع سیاسی نیست و پیش‌تر نیز وجود داشته است، اما به دلیل سهل‌انگاری ما، ارمنستان هیچ اقدامی برای جلوگیری از ورود این پساب‌ها انجام نداده است.»
شیوع سرطان معده
شکور حسین‌پور، نماینده پارس آباد، بیله سوار و اصلاندوز در مجلس، نیز سال گذشته با اشاره به افزایش بیماری‌های خطرناک ناشی از آلودگی رود ارس توسط ارمنستان، اظهار می‌کند: «حجم زیاد فلزات سنگین رود ارس به دلیل پسماند صنعتی ارمنستان منجر به شیوع سرطان شده است.» صحبت‌های حسین‌پور در حالی مطرح میشود که عباس یزدانبد، عضو انجمن گوارش و کبد ایران، هم چندی پیش از افزایش آمار مبتلایان سرطان معده در استان‌های شمال غربی خبر داده بود: «سرطان معده در استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی شیوع بسیار زیادی دارد و میزان بروز سرطان معده در این استان‌ها در مردان 50درصد و در زنان 25 درصد در هر 100هزارنفر است.» با توجه به مواضع متضاد مسئولان استانی و حتی کشوری درباره تاثیر آب آلوده ارس بر کشاورزی و دامپروری منطقه که منشأ آن از پساب‌های صنعتی کشور ارمنستان اعلام میشود و ازسوی دیگر واقعیت‌هایی که مردم منطقه درباه کیفیت آب رودخانه به آن اذعان دارند، به نظر می‌رسد باید با نگاهی واقع‌بینانه‌تر به موضوع نگریست و منافع مردم را در اولویت قرار داد. ذکر این نکته نیز ضروری است که آب ارس درحال انتقال به تبریز است و قرار است این رودخانه بخشی از آب آشامیدنی شهرستان 2میلیونی تبریز را تامین کند، بنابراین سلامت این آب بیش از پیش اهمیت دارد.
بررسی وجود فلزات سنگین در آب ارس
یک پژوهشگر حوزه کشاورزی با اشاره به سابقه آلودگی آب ارس در نتیجه پساب ورودی از خاک ارمنستان طی یک دهه گذشته می‌گوید: سال 94 بر اساس پایشی که درباره آب و رسوبات رودخانه ارس از سوی آذربایجان شرقی انجام شد، آلودگی ارس به فلزات سنگین تأیید شد. ضمن این‌که در پایش‌های انجام‌شده از سوی سازمان آب منطقه اردبیل هم نتایج حاکی از آلودگی ارس با فلزات سنگین بود. احد حسن‌زاده با تاکید بر این‌که آلودگی این آب‌ها با سلامت مردم ارتباط مستقیم دارد، بیان می‌کند: آلودگی ارس سلامت مردم حاشیه آن را تهدید می‌کند. وجود فلزات سنگین در آب ارس را نمی‌توان انکار کرد. پساب کارخانه‌ها و معادن مس و مولیبدن ارمنستان به ارس می‌ریزد و سبز شدن آب ارس نیز به دلیل غلظت زیاد فلز سنگین است، زیرا اکسید مس موجب میشود رنگ آب سبز شود. این فلزات سنگین حالت تجمعی دارند و از بین نمی‌روند و در خاک رسوب می‌کنند و در فراینده‌های ثانویه سلامت انسان‌ها را هم تحت تاثیر قرار می‌دهند. وی می‌افزاید: هرچند رود ارس حالت خودپالایشی دارد و در مسیر رسیدن به شهرها و روستاها از میزان آلودگی آن کاسته میشود، اما از آنجا که پساب‌های صنعتی ارمنستان حاوی فلزات سنگین است و این فلزات از بین نمی‌رود، می‌تواند به‌تدریج به بافت گیاهان، آبزیان و خاک نفوذ کند که خود عامل خطر برای سلامت بخش کشاورزی، دامی و انسانی آذربایجان غربی و دیگر استان‌هاست. آب آشامیدنی تعداد زیادی از مردم استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل نیز از این رود تأمین میشود که این موضوع خطرناک است و قابل سهل‌انگاری نیست. البته عنوان می‌کنند این آب تصفیه میشود، اما آبی که حاوی پساب صنعتی و شیمیایی باشد برای آشامیدن میلیون‌ها شهروند مفید نیست.
آب نامناسب برای کشاورزی
جواد صبری از اهالی روستای «شجاع» در نزدیکی جلفا است که از حفر چاه به جای استفاده از حقابه رود ارس خبر می‌دهد و می‌گوید: از چند سال قبل و به‌دنبال مشاهده آلودگی‌های متعددی که در آب ارس مشاهده کرده‌ایم، به جای آب این رودخانه، از آب چاه استفاده می‌کنیم. وی ادامه می‌دهد: درخواست مردم این منطقه رفع آلودگی از آب ارس است تا بتوانند با هزینه کمتری به آب دایمی دسترسی داشته باشند. محمدرضا خلیل‌نژاد از اهالی روستای «علمدار» جلفا نیز به مهاجرت مردم این منطقه به تبریز و مرند اشاره می‌کند و می‌گوید: آب رودخانه ارس برای استفاده صنایع خوب است، اما برای کشاورزی مناسب نیست و برهمین اساس مردمی که شغل کشاورزی دارند، نمی توانند از این شرایط بهره ببرند. حامد کریمی از فعالان شهرک صنعتی منطقه آزاد ارس نیز از خرید یک دستگاه تصفیه آب برای واحد صنعتی خود خبر می‌دهد و می‌گوید: برای استفاده بهداشتی هم باید آب ارس را تصفیه کنیم و برای آشامیدن از آب‌های لوله‌کشی جلفا استفاده می‌کنیم.
در تبریز موضوع آلودگی رود ارس از اوایل دهه 90 مطرح شد و نتایج آزمایشگاهی هم آن را تأیید کرد. از آن زمان هم مسئولان اجرایی در این زمینه مواضع متفاوتی داشتند و حتی در مواردی صراحتا آلوده بودن رودخانه ارس را تکذیب کردند