اگرچه در برخی بخش‌های اقتصادی عمدتا کشورهای توسعه‌یافته نتایج خوبی از خصوصی‌سازی گرفتند، اما تجربه اغلب کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهد در این کشورها خصوصی‌سازی الزاما به عملکرد رقـابتی در بـازار کالاها و خدماتی که پیش از این توسط دولت اداره می‌شدند، منتهی نشده است. به‌عبارت دیگر، در این کشورها بازار کالاها و خـدماتی که خصوصی شدند، پـس از خـصوصی‌سازی بـه‌صـورت رقـابتی یـا انحـصاری یـا انحصار چندجانبه یا بنگاه مسلط اداره می‌شوند؛ به این معنا که درواقع خصوصی‌سازی صـرفا انحـصار دولتـی را بـه انحـصار خـصوصی یا خصولتی (شبه‌دولتی) تبـدیل کرده است. در این زمینه در ایران نیز تجربه دو دهه خصوصی‌سازی با همین الگویی که گفته شد، عملا با کنار گذاشتن انحصار و رانت از بخش‌های دولتی، نهاد شبه‌دولتی یا خصولتی را اتفاقا با انحصار بیشتر و بزرگ‌تر به میدان آورد که نتایج آن در ده‌ها شرکت خصوصی‌سازی‌شده قابل مشاهده است.
یکی از بخش‌هایی که لزوم خصوصی‌سازی آن در کشورمان به کرات بحث شده، صنعت خودروسازی است. این صنعت تا امروز در انحصار دولت و البته حیاط‌خلوت دولتمردان بوده است، امری که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان صنعت خودرو، عامل توسعه‌نیافتگی این صنعت در کشورمان است؛ اما حالا چند وقتی است دولت تصمیم به خروج از بنگاهداری و واگذاری شرکت‌های خودروسازی گرفته است. در نگاه اول واگذاری شرکت‌های خودروسازی و رهانیدن آنها از مدیریت بد دولت، شاید اتفاق خوشایندی به‌نظر برسد، با این حال اسناد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد در کنار انحصارگرایی دولت، برخی قطعه‌سازان بزرگ کشور با شرکت‌های تو در تویی که دارند، بخش قابل‌توجهی از سهام شرکت‌های خودروسازی ازجمله ایران‌خودرو را تصاحب کرده‌اند که همین امر زمینه تصاحب مابقی سهام این خودروساز را آسان‌تر می‌کند. به اعتقاد کارشناسان، واگذاری خودروسازی به قطعه‌سازان مصداق تغییر جنس انحصار از دولت به قطعه‌سازان بزرگ و درواقع مصداق ضرب‌المثل «از چاله در آمدن و به چاه افتادن» است.
در این زمینه یکی از این شرکت‌ها که توانسته با دو زیرمجموعه خود بیش از یک‌چهارم سهام ایران‌خودرو را تصاحب کند، شرکت قطعه‌سازی کروز است. این شرکت علاوه‌بر دو شرکت مذکور، از سال 90 تا سال 97 توانسته بود با یک شرکت به‌نام «پیشگامان بازرگانی گلیار» به هیات‌مدیره ایران‌خودرو نیز راه یابد، اما در آخرین مجمع سهامداران ایران‌خودرو اتفاق جالبی افتاده که براساس آن شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار از هیات‌مدیره ایران‌خودرو کنار گذاشته شده است. اینکه با کنار گذاشتن شرکت مذکور شاهد چه اتفاقاتی در تحولات آتی ایران‌خودرو خواهیم بود، موضوعی است که هرچند با تردید اما می‌توان گفت قطعا به‌نفع انحصارگرایی کروز نیست و این امر مانعی برای تغییر جنسیت چراغ‌خاموش کروز از «قطعه‌ساز» به «خودروساز» است.
کروز چگونه وارد ایران‌خودرو شد؟
طبق گزارش سالانه مجمع عمومی شرکت ایران‌خودرو، شرکت «بازرگانی سپهر ایرانیان کیش» از سال 89 وارد سهامداران ایران‌خودرو شده و در این سال مالک 12 درصد از سهام ایران‌خودرو شده است. سهام این شرکت در ایران‌خودرو تا سال 93 همان 12 درصد بود اما از سال 94 سهام شرکت بازرگانی سپهر ایرانیان کیش در ایران‌خودر و به 63/10 درصد رسید و در آخرین گزارش مجمع در سال 97 این سهم بدون تغییر باقی‌مانده است. اما شرکت بازرگانی سپهر ایرانیان کیش چه ارتباطی با شرکت قطعه‌سازی کروز دارد؟ در این زمینه بررسی آگهی‌های روزنامه رسمی نشان می‌دهد طبق آخرین آگهی (شماره 21612) که مربوط به پنجم خرداد سال جاری است، سهامداران شرکت سپهر کیش ایرانیان سه مجموعه شرکت نگار نصر، شرکت تعاونی خاص کارکنان ایران‌خودرو و شرکت کروز هستند. دومین شرکتی که حضور کروزی‌ها در ایران‌خودرو را تایید می‌کند، شرکت تدبیر سرمایه آراد است. طبق گزارش سالانه مجمع عمومی شرکت ایران‌خودرو، شرکت تدبیر سرمایه آراد از سال 90 با سهام 7.27 درصدی وارد جمع سهامداران ایران‌خودرو شده است. این سهام در سال 91 به 13.92 درصد و در سال 92 به 15.23 درصد رسیده و از سال 92 تا آخرین مجمع سالانه که سی‌ویکم تیرماه سال جاری برگزار شد، شرکت تدبیر سرمایه آراد سهم 15.23 درصدی خود را در ایران‌خودرو حفظ کرده است.
اما بازهم این سوال مطرح می‌شود که شرکت تدبیر سرمایه آراد چه ارتباطی با شرکت کروز دارد؟ طبق آگهی شماره 19900 (10تیرماه 92)، در سال 92 حمید کشاورزتوجائی (مالک کروز)، محمد علیپورفطرتی (مالک کروز)، سروناز علیپورفطرتی (از خانواده مالک کروز)، پدرام کشاورزتوچائی (از خانواده مالک کروز) و فردانه علمیه اعضای هیات‌مدیره شرکت تدبیر سرمایه آراد بوده‌اند. بر این اساس به‌رغم ادعای مدیران قطعه‌سازی کروز، این شرکت به‌صورت چراغ‌خاموش توانسته 25.86 درصد (10.63 درصد در قالب شرکت بازرگانی سپهر ایرانیان کیش و 15.23 درصد در قالب شرکت تدبیر سرمایه آراد) از سهام ایران‌خودرو را تصاحب کند.
دست گلیار از هیات‌مدیره ایران‌خودرو کوتاه ماند
طبق گزارش سالانه مجمع عمومی شرکت ایران‌خودرو، از سال 90 تا مجمع سالانه سال 96، شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار عضو هیات‌مدیره ثابت ایران‌خودرو بوده است؛ اما در آخرین مجمع سالانه که 31 تیرماه سال جاری برگزار شد، این شرکت از هیات‌مدیره ایران‌خودرو کنار گذاشته شده است. در ادامه گزارش درباره اهمیت کنار گذاشتن این شرکت از هیات‌مدیره ایران‌خودرو برای شرکت قطعه‌سازی کروز بحث خواهد شد. اما ابتدا باید به این سوال پاسخ داده شود که شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار چه ارتباطی با کروز دارد؟ طبق آگهی شماره 19546 روزنامه رسمی، شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار بیست‌وپنجم بهمن سال 90 در اداره ثبت به ثبت رسیده است.
اگرچه در سایت روزنامه رسمی اطلاعات چندانی از این شرکت یافت نمی‌شود، اما آگهی مذکور نشان می‌دهد در اولین سال تاسیس شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار، علی عسگری مدیرعامل شرکت مذکور بوده است. بازهم این سوال پیش می‌آید که علی عسگری و پیشگامان بازرگانی گلیار چه ارتباطی با کروز دارند؟ در این زمینه باید به دو نکته توجه داشت؛ نکته اول اینکه پیشگامان بازرگانی گلیار دقیقا از همان سالی وارد هیات‌مدیره ایران‌خودرو می‌شود که کروز از طریق دو شرکت بازرگانی سپهر ایرانیان کیش و تدبیر سرمایه آراد بخش قابل‌توجهی از سهام ایران‌خودرو را خریداری می‌کند. نکته دوم هم اینکه طبق آگهی شماره 19951 روزنامه رسمی، علی عسگری مدیرعامل پیشگامان بازرگانی گلیار از 10 شهریورماه سال 92 به‌عنوان مدیرعامل شرکت تدبیر سرمایه آراد (وابسته به کروز) انتخاب شده و تا 24 مرداد ۹۶ به‌عنوان مدیرعامل یا عضو هیات‌مدیره در این شرکت فعال بوده است. بر این اساس برخلاف تئوری حرکت «چراغ‌خاموش» کروز برای تصاحب خودروسازی‌های کشور، حالا با کنار گذاشتن شرکت پیشگامان بازرگانی گلیار، به‌نظر می‌رسد این اتفاق هرچند به‌صورت نمایشی هم افتاده باشد، دست کروز از تصمیمات هیات‌مدیره ایران‌خودرو کوتاه می‌ماند.
پی‌نوشت:
در مفهوم رقابت از این مقاله بهره گرفته شده است: دیدگاه‌های مختلف درمورد مفهوم و نظریه رقابت و تطبیق آن با وضعیت رقابت در بخش صنعت ایران، فرهاد خدادادکاشی، فصلنامه پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی سال هفدهم، شماره 51، پاییز 88.
