با دارایی عظیمی بالغ بر 25 تریلیون دلار، بنگاه‌های خانوادگی بخش اعظم ثروت جهان را در اختیار دارند. این بین هندوستان به عنوان اقتصادی در حال ظهور و پیشرو بالاترین سهم از اقتصاد خود را به بنگاه‌های خانوادگی اختصاص داده تا جایی که 79درصد تولید ناخالص داخلی این کشور در سال را بنگاه‌های خانوادگی خلق می‌کنند. تاتا یکی از شرکت‌های معتبر هندی است که با قدمتی بالغ بر 150 سال، از مشهورترین بنگاه‌های خانوادگی هندوستان است. گروه تاتا، که دفتر مرکزی آن در بمبئی قرار دارد، دارای یک سبد تجاری متنوع از محصولات صنعتی و خدماتی است که در صنایعی مانند خودروسازی، فولاد، فناوری اطلاعات، ارتباطات راه دور، مهمانداری، کالاهای مصرفی و حمل و نقل فعالیت می‌کند. بررسی کارنامه تاتا در طول بیش از 150 سال فعالیت نشان می‌دهد این گروه اثر عمیقی بر کل اقتصاد هند داشته و از نظر تاریخی یکی از پایه‌های مهم مدرنیزاسیون هند است به شکلی که می‌توان تاتا را نماد تغییر هند از یک اقتصاد ساده و معیشتی به یک اقتصاد صنعتی و در شرف پیچیدگی لقب داد. حرکت تاتا در توسعه صنعتی و تحول کسب‌وکار به حدی بوده است که بسیاری این گروه را در کنار تویوتا، سامسونگ و علی بابا در زمره غول‌های اقتصاد آسیا می‌دانند.
جدای از اینها، استخدام نیروی انسانی در شرکت‌های مختلف تاتا نه تنها درآمد قابل توجهی را عاید خانوارهای هندی کرده است بلکه بازار کار هندوستان را پویا، مهارت‌افزایی در اقتصاد هند را توسعه و تربیت نیروی انسانی متخصص را به یک تجارت پرسود تبدیل کرده است. این شرکت از محل مالیاتی که به دولت ملی و دولت‌های محلی می‌پردازد اثر عمیقی بر بخش عمومی هند و کیفیت دولت داشته است. بخش عظیمی از تحولات فناورانه اقتصاد هند که دولت آنها را پیگیری کرده و حاوی فرصت‌های شغلی بی‌شماری بوده است، با هدایت و تقاضای گروه‌های بزرگی نظیر تاتا شکل گرفته است. اخیرا نیز این شرکت مسیر ورود هند به باشگاه کشورهای تولیدکننده تراشه‌ها را هموار کرده و با یک سرمایه‌گذاری عظیم در ایالت گجرات، حضور در یکی از پیچیده‌ترین رشته‌فعالیت‌های صنعتی را کلید زده است. تاتا با فعالیت در بخش‌های مختلف صنعتی و خدماتی، همان نقشی را در رشد و توسعه اقتصادی داشته است که میتسوبیشی برای ژاپن و جنرال الکتریک برای آمریکا بازی کرده است. این شرکت کار خود را از تجارت پنبه شروع کرده و به فروش خودرو و تراشه‌های بسیار پیشرفته رسیده است.
فرزند خلف هند
تولد اغلب بنگاه‌های پیشران با یک ایده، مقداری غرور، حجم عظیمی جسارت و کوهی از تلاش توام بوده است. تاتا محصول همه اینهاست. شرکتی که یک تنه حجم عظیمی از تحولات را به اقتصاد هند تزریق کرده و از دل یک کارگاه تولید و فروش پنبه، یک پیشران واقعی برای کشور هند ایجاد کرده است.
با اینکه کتاب‌های بسیاری پیرامون ظهور و بروز گروه تاتا در کشور هند نوشته شده اما همه این نوشته‌ها در یک مورد اشتراک نظر دارند؛ اینکه تاتا در شکل‌دهی به غرور ملی ملت هند نقشی چشمگیر داشته است. این موضوع تا حدی جدی است که مهاتما گاندی بنیانگذار کشور هند درباره کاری که خانواده تاتا انجام دادند، می‌گوید: این یک ماجراجویی غرورانگیز بود.» این سطح از ستایش از تاتا بی‌دلیل نیست. تاتا که در سال 1868 با درایت جمشید جی تاتا (Jamset ji Tata) پایه‌گذاری شد، تمرکز خود را بر توسعه کسب و کار در 10 رشته‌فعالیت اصلی و راهبردی قرار داده است. کاری که امروز موجب شده تا بعد از 155 سال، تاتا به نماد هندوستان مدرن در قرن 21 تبدیل شود.
گروه تاتا با برخورداری از ثروتی عظیم که ناشی از راه‌اندازی صدها شرکت و کسب‌وکار است، تا سال 2018 بیش از 700 هزار نفر و تا سال 2023 بیش از1 میلیون نفر را در استخدام خود دارد. رقمی که بعد از تعداد کارکنان ارتش هند و بعد شرکت ملی راه‌آهن هند، سومین جمعیت بزرگ شاغل در یک سازمان در کشور هندوستان است.
تاتا که در حوزه‌های مختلفی از فولاد، هو افضا و هتلداری تا داروسازی و پتروشیمی، و از خودروسازی و ارتباطات تا سلامت و صنایع غذایی فعال است، در شش قاره و حدود 100 کشور نمایندگی داشته و طبق شواهد رسمی، درآمد سالانه آن در سال 2018 حدود 110 میلیارد دلار بوده که این عدد در سال 2023 به 150 میلیارد دلار رسیده است. شواهد مالی این گروه نشان می‌دهد تاتا با برخورداری از سرمایه‌ای 145میلیارد دلاری در بازار سرمایه هند، چیزی نزدیک به 5/6 درصد از ارزش بازار سهام شبه قاره را به خود اختصاص داده ضمن اینکه 40 هزار نفر سهامدار این شرکت هستند. ارزش بازار این گروه اقتصادی تا سال 2023 حدود 300 میلیارد دلار برآورد شده که ناشی از مالکیت بر 29 شرکت و 100 مجموعه مختلف است. همزمان با این وضعیت، وضعیت مالی گروه تاتا حاوی نکات جالبی است. برای نمونه این شرکت تا سال 2018، تقریبا 67درصد از درآمدهای سالانه خود را از عملیات بین‌المللی حاصل کرده که این دستاورد، تاتا را به بزرگ‌ترین شرکت هندی در بازارهای جهانی تبدیل می‌کند.
تاتا با وجود ابعاد گسترده بین‌المللی توانسته به تنهایی 4درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه اقتصاد هند را به خود اختصاص دهد. این شرکت سالانه 25/2 درصد از کل مالیات سالانه اقتصاد هندوستان را پرداخت می‌کند که بزرگ‌ترین میزان ممکن در بین همه گروه‌های اقتصاد و شرکت‌های صنعتی است. این میزان از پرداخت مالیات تقریبا برابر با کل مالیات‌های جمع‌آوری شده توسط ایالت‌های آسام، هیماچال پرادش، گوا و اودیشا در سال 2018 است. چشم‌انداز این شرکت نشان می‌دهد تاتا قصد دارد تا سال 2025 ارزش بازار خود را به ورای 350 میلیارد دلار برساند ضمن اینکه در تمام رشته‌فعالیت‌هایی که در آن به کار مشغول است، در سطح جهانی فعالیت کرده و رقابت‌پذیری خود را همسو با این هدف ارتقا دهد. در نهایت اینکه تاتا در نظر دارد تا سبدی از کالاها و خدمات تولیدی خود را به 25 درصد از جمعیت جهان ارائه کند.
تاتا چطور متولد شد؟
سابقه گروه تاتا به عنوان یک کسب و کار خانوادگی به قرن نوزدهم برمی‌گردد. زمانی که جمشیدجی تاتا سعی کرد این شرکت را پایه‌گذاری کند. خانواده تاتا که اصالتی پارسی و پیرو مذهب زرتشت بودند، از اوایل قرن نوزدهم میلادی به تجارت و تولید مشغول بودند. جمشید به عنوان نخستین فرزند ناصروانجی تاتا اما تاریخ جدید هند را با تلاش و ابداعاتش رقم زد. وی که در کار تجارت پنبه به مرحله استادی رسیده بود، پایه‌گذار صنایع مدرنی نظیر فولادسازی در هند نیز هست. اصرار وی برای تولید دامنه متنوعی از محصولات صنعتی موجب شد تا امروز تاتا به یکی از متنوع‌ترین بنگاه‌های خانوادگی[1] جهان تبدیل شود. وی در فاصله سال‌های 1839 که متولد شد تا 1862 که شرکت خود را بنا نهاد، به آموزش و تحصیل، تجارت و سفر مشغول بود. او در سفری که به سفارش پدرش ناصر در سال 1958 به هنگ‌کنگ انجام داد با همکاری عمو و پسرعمویش شرکتی را بنا نهادند که بر تجارت پنبه و تریاک در شرق آسیا متمرکز بود. این شراکت پایه اولیه گروه تاتا برای تبدیل شدن به بزرگ‌ترین بنگاه اقتصادی هندوستان را شکل داد. به طوری‌که پنبه را به اروپا، و تریاک را به چین صادر کردند و در مقابل هل، چای، طلا و منسوجات مختلف را وارد هند می‌کرد. ورود جمشید به فاز تجارت جهانی با ایجاد دفتری در شانگهای شکل گرفت و همین کار نیز او را از آشوب‌های سیاسی درون هند دور نگه داشت. جنگ‌های داخلی آمریکا و کمبود پنبه در جهان که برای امپراتوری انگلستان یک کالای حیاتی بود موجب شد تا راه تاتا برای جهانی شدن از طریق تجارت پنبه هموار شود. تاسیس دفتر در لندن، ورشکستگی در نتیجه پایان جنگ‌های داخلی آمریکا و احیای تجارت در نتیجه تامین نیاز ارتش بریتانیا چنان اثری بر تجارت پنبه تاتا داشت که کل مسیر این بنگاه هندی را به سمت متنوع‌سازی جریان فروش تغییر داد. ورود به صنعت نساجی از طریق خرید ماشین‌آلات بافندگی و نخ‌ریسی، دومین اقدام بزرگ جمشید تاتا برای برای ساخت بزرگ‌ترین غول اقتصاد هند بود و با کارخانه‌ای مشترک با گروه میل در منطقه ناگپور هند شروع شد. کارخانه‌ای که تا سال 2002 فعال بود.
پس از این دوره، جمشید جی تاتا در نتیجه آشنایی با برخی فعالان معدنی و مشورت با اشراف‌زادگان انگلیسی نظیر لرز کرزن، به آمریکا سفر کرد و با اصرار خود کارخانه تولید فولاد در هند را پایه‌گذاری کرد. ایجاد این صنعت در هند موجب شد تا بخش بزرگی از مناطق محدوده کارخانه توسعه یافته و به جاده‌های بزرگ و مدرن، باغ و زیرساخت‌های عبور و مرور مجهز شود. خانواده تاتا پس از موفقیت در این زمینه ثروت عظیمی کسب کردند و با دارایی خود هتل بزرگ تاج‌محل را در فاصله سال‌های 1898 تا 1903 بنا کردند که امروزه طبق برخی برآوردها حدود 11میلیارد دلار ارزش دارد.
ورود به فاز تحقیق و توسعه دیگر اقدامی بود که خانواده تاتا بعد از ساخت هتل بزرگ تاج محل در بمبئی انجام دادند. تاسیس موسسه علوم هند دیگر اقدامی بود که با اصرار اعجاب‌انگیز جمشید جی تاتا راه‌اندازی شد. با اینکه لرد کرزن و حاکمان انگلیسی هند علاقه‌ای به این پروژه نداشتند اما تاتا با کمک برخی از صنعتگران و ثروتمندان هندی اقدام به این کار کرد و در نهایت نیز در کنار صرف منابع عظیمی از دارایی شخصی، مبالغ قابل توجهی کمک دریافت کرد. البته جمشید جی تاتا در سال 1904 درگذشت و عمرش برای دیدن این موسسه کفاف نداد اما در نتیجه کاری که وی بر آن اصرار ورزید، نهادی شکل گرفت که در نوع خود کم‌نظیر بود. گریش کوبر[2] نویسنده کتاب تاتا؛ خانواده‌ای که یک کسب‌وکار و یک ملت را پایه‌گذاری کرد[3]، در توصیف این اقدام می‌نویسد: « این رویاها و تلاش‌های او برای تبدیل آنها به واقعیت بود که پایه یک هند قوی و مستقل را بنا نهاد. او در حال پی‌ریزی هتل تاج محل، گفته بود که علاقه‌ای به مالکیت این مکان ندارد. او فقط می‌خواست به دنیا نشان دهد که هندی‌ها توانایی ساخت چنین هتلی را دارند. او می‌خواست الهام‌بخش دیگران باشد. هند امروزی از رویاهایی که او در طول زندگی خود در ذهن هندی ها کاشته بود بیرون آمده است.»
سرنوشت تاتا پس از بنیانگذار
پس از جمشید، این فرزندانش دوراب جی و راتان جی بودند که عنان کار را در اختیار گرفتند. راتا‌ن‌جی گرچه تا سال 1918 بیشتر زنده نماند اما در پایه‌گذاری عصر جدید تاتا اثرگذار بود. وی که بر تاسیس شرکت سد و نیروگاه گات‌های غربی نظارت داشت، امکان توسعه صنایع مدرن در منطقه بمبئی را با رساندن جریان عظیم برق ناشی از نیروگاه برق‌آبی ایجاد کرد. پس از مرگ او برادرش دوراب جی با توانایی بالایی که داشت، طرح توسعه فولاد را از شکلی ابتدایی به گونه‌ای مدرن پیش برد و در سال 1907 به رویای دیرینه پدرش جامه عمل پوشاند. زیرگروه تاتا پاور که امروز یکی از موتورهای رشد گروه تاتا به حساب می‌آید در دوران دوراب جی تاسیس گشت و بالغ شد. تحت مدیریت دوراب جی، تجارتی که زمانی شامل سه کارخانه پنبه و هتل تاج بمبئی بود، توسعه یافت و ابعاد تازه‌ای به خود گرفت تا حدی که تاتا [4]به بزرگ‌ترین شرکت فولاد بخش خصوصی هند، بدل گشت. در کنار این مهم، تاسیس سه نیروگاه تولید برق و پایه‌گذاری یکی از شرکت‌های بیمه پیشرو در اقتصاد هند[5] از مهم‌ترین اقداماتی بود که دوراب جی انجام داد.
پس از این دو برادر، نوه‌های جمشید جی تاتا کار را در دست گرفتند. ابتدا نورو جی ساکلاتوالا و بعد جهانگیر راتان جی تاتا کار را در دست گرفتند. بخش اعظم تحول تاتا نیز مدیون جهانگیر است. در واقع این جهانگیر بود که به همراه برادرش دوراب به امپراتوری پدرانش شکل و شمایلی متفاوت داد. جهانگیر در حالی این شرکت را تحویل گرفت که کل دارایی آن به نرخ‌های امروزی 100 میلیون دلار بود. حال آنکه وقتی وی نیم قرن بعد این شرکت را به نفر بعدی تحویل داد، بالغ بر 5 میلیارد دلار به نرخ‌های امروز دارایی داشت. تاسیس 14 شرکت، ورود به صنایع هوایی و ارائه خدمات جدید از جمله ابداعاتی بود که در گروه تاتا به دست جهانگیر رقم خورد. خطوط هوایی تاتا[6] یکی از شرکت‌هایی بود که به توسعه صنعت حمل و نقل در هندوستان کمک شایان توجهی کرد. بعد از جهانگیر، برادرزاده‌اش راتان به ریاست گروه رسید و خرید گروه فولاد کروس[7] و شرکت چای تتلی[8] را به همراه مالکیت کامل گروه جگوار لندروور انگلیس در دستور کار قرار داد. مواردی که به کسب و کار شرکت تاتا رونق دوچندانی داد. سیروس میستری و ناتاراجان چاندراسکاران نیز پس از راتان به عنوان روسای بعدی گروه انتخاب شده و تحولاتی را در شرکت رقم زدند. تاتا هم‌اینک یکی از 500 بنگاه بزرگ جهان است و از نگاه موسسات جهانی در زمره شرکت‌های با سطح نوآوری بالا قرار دارد. تنها شرکت تاتاموتورز به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های تاتا، سالانه درآمدی بالغ بر 43 میلیارد دلار داشته و رتبه 337 جدول فورچون500 را در اختیار دارد.
فعالیت‌های متنوع تاتا
صنعت خودرو: تاتا موتورز، زیرمجموعه گروه تاتا، بازیگر پیشرو در خودروسازی هند است. این بخش از گروه تاتا چند خودروی محبوب در کشور معرفی کرده که از جمله آنها می‌توان تاتا ایندیکا، تاتا نانو و تاتا تیاگو اشاره کرد. موفقیت تاتا موتورز به رشد بخش تولید خودرو داخلی کمک کرده و گزینه‌های حمل و نقل مقرون به صرفه را برای مصرفکنندگان هندی فراهم کرده است. این شرکت با طراحی یک زبان بصری نوین برای نسل جدید محصولات الکتریکی خود درصدد است با برندهایی نظیر تسلا، بی‌وای‌دی و تویوتا در بازارهای جهانی رقابت کند.
صنعت فولاد: تاتا استیل یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد در هند است و نقش مهمی در توسعه صنعت فولاد کشور، تامین مواد اولیه و محصولات نهایی فولادی برای پروژه‌های مختلف زیربنایی، بخش‌های تولیدی و فعالیت‌های ساختمانی داشته است. حضور تاتا استیل تاثیر قابل توجهی بر اشتغال‌زایی و رشد اقتصادی در مناطقی که در آن فعالیت دارد، داشته است.
فناوری اطلاعات: خدمات مشاوره تاتا (TCS)، یک شرکت شاخص گروه تاتا، پیشرو جهانی در خدمات و مشاوره فناوری اطلاعات است. TCS در پیشبرد رشد صنعت فناوری اطلاعات هند و قرار دادن هند به عنوان مقصد اصلی برون سپاری فناوری اطلاعات نقش مهمی داشته است. TCS و دیگر شرکت‌های فناوری اطلاعات گروه تاتا در ایجاد شغل، توسعه مهارت و نوآوری مبتنی بر فناوری در هند کمک کرده‌اند.
ابتکارات اجتماعی: گروه تاتا تعهدی دیرینه به ابتکارات اجتماعی و مسئولیت اجتماعی شرکت دارد. تاتا تراست که توسط خانواده تاتا تاسیس شد، بر زمینه‌هایی مانند آموزش، مراقبت‌های بهداشتی، توسعه روستایی و افزایش معیشت تمرکز دارد. تلاش‌های بشردوستانه این گروه منجر به تاسیس مؤسسات آموزشی، بیمارستان‌ها، مراکز تحقیقاتی و ابتکاراتی برای بهبود کیفیت زندگی برای جوامع محروم در هند شده است.
پایداری و انرژی‌های تجدیدپذیر: گروه تاتا در ترویج پایداری اقتصادی و انرژی‌های تجدیدپذیر همواره شرکتی فعال بوده است. تاتا پاور زیرمجموعه گروه تاتا، در پروژه‌های انرژی‌های سبز و تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی سرمایه‌گذاری هنگفتی طی سالیان اخیر انجام داده است. این گروه همچنین اقداماتی برای ارتقای بهره‌وری انرژی، مدیریت ضایعات و کاهش انتشار کربن در فرآیندهای تولیدی و خدماتی خود آغاز و عملیاتی کرده است.
بازارهای جهانی: گروه تاتا با فعالیت‌ها و منافع تجاری در کشورهای مختلف، حضور قابل توجهی در بازارهای جهانی دارد. سرمایه‌گذاری‌ها و خریدهای بین‌المللی این گروه نه تنها سبد کسب‌وکار شرکت را گسترش داده است، بلکه به نفوذ و شهرت اقتصادی جهانی هند نیز کمک کرده است. شایان ذکر است که تاثیر گروه تاتا بر هند فراتر از این بخش‌ها و مناطق است. نفوذ این هلدینگ خانوادگی را می‌توان در زمینه‌هایی مانند مهمانداری و جذب توریست (مجموعه هتل‌های جهانی تاج‌محل)، مخابرات (گروه ارتباطات تاتا)، کالاهای مصرفی (محصولات مصرفی تاتا نظیر خودرو) و موارد دیگر مشاهده کرد.
ایجاد اشتغال: گروه تاتا به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کارفرمایان در هند شناخته شده است. این شرکت به طور مستقیم نیروی کار قابل توجهی را به میزان یک میلیون و 26 هزار نفر در سراسر شرکت‌های خود در جهان به کار گرفته است. این مجموعه اقتصادی همچنین از طریق توسعه زنجیره تامین و مشارکت در پروژه‌های تجاری به طور مستقیم و غیرمستقیم به ایجاد و حفظ مشاغل متعددی کمک کرده است. فرصت‌های شغلی ایجاد شده توسط این گروه تاثیر مثبتی بر معیشت افراد و خانواده‌ها داشته است.
توسعه صنعتی: گروه تاتا نقش مهمی در توسعه صنایع در هند داشته است. این هلدینگ اقتصادی به لطف ایجاد تاسیسات متنوع تولیدی در رشته فعالیت‌های متعددی مشغول کار است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به شرکت تاتا موتورز (خودرو)، شرکت تاتا استیل (فولاد) و تاتا پاور (تولید برق) اشاره کرد. این صنایع نه تنها به رشد صنعتی کشور هند و تحول اقتصاد در شبه قاره کمک کرده‌اند، بلکه همسو با بومی‌سازی و تحول تولید صنعتی هند بوده و موفق به کاهش وابستگی به واردات در اقتصاد هند در بسیاری از بخش‌ها شده‌اند.
نوآوری و فناوری: گروه تاتا به طور فعال نوآوری و فناوری را در سراسر زنجیره ارزش خود پذیرفته و عملیاتی کرده است. خدمات مشاوره تاتا [9]، بازوی خدمات فناوری اطلاعات این گروه، یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های فناوری اطلاعات در هند است و نقش مهمی در رشد بخش فناوری اطلاعات این کشور ایفا کرده است. تمرکز این گروه بر تحقیق و توسعه[10] به پیشرفت‌های فناوری در بخش‌های مختلف کمک کرده است.
صنعت تراشه: این شرکت سال گذشته طرحی را با دولت هند نهایی کرد که به موجب آن دولت از بخش تراشه حمایت کرده و در عوض، تاتا نیز 75/2 میلیارد دلار سرمایه به کارخانه بزرگ‌مقیاس تولید این قطعه راهبردی تزریق کند. این کارخانه در گجرات قرار است افتتاح شود اما تاتا ظاهرا پیشتر با یکی از بازیگران محل بر سر قراردادی 500 میلیون دلاری برای ساخت کارخانه‌ای در آسام که 1000 نفر کارگر خواهد داشت توافق کرده است. اهدافی که در صورت تحقق می‌تواند جایگاه هند را در زنجیره جهانی تامین ارتقا دهد.
توجه به این نکته ضروری است که تاثیر گروه تاتا بر هند متنوع و پیچیده است و این نکات فقط یک نمای کلی را ارائه می‌دهند و همه آنچه را که تاتا بر آن اثرگذار است، نشان نمی‌دهند. از آنجا که داده‌های ریز اقتصاد هند در دسترس ما نیست، توصیه می‌شود برای دریافت دقیق‌ترین و جدیدترین اطلاعات در مورد نفوذ گروه تاتا بر اقتصاد هند، پروژه‌های علمی دقیقی تعریف و به پژوهشگران توانمند داخلی عرضه شود به امید اینکه درس‌های مفیدی از خلال این مطالعه عاید سیاستگذاران کشور و علاقه‌مندان به مقوله توسعه شود.
سیاستگذاری اقتصادی در هند
هند یکی از کشورهایی است که برای مطالعه تاریخ تحولات اقتصادی، گزینه مناسبی است. مناسب از این جهت که شباهت‌های بسیاری به ایران دارد. دولت در این کشور شبیه به ایران هم در دو حالت حدی خود یعنی عدم مداخله در برخی برهه‌ها و مصادره کامل در یک برهه از تاریخ قرار داشته و هم اینکه گاه سراغ تنظیم‌گری و نظارت رفته است. این کشور اما اگر توانسته به نقطه مطلوبی برسد و برای سال 2028، گزینه رسیدن به جایگاه سومین اقتصاد جهان شده، مدیون تلاش صنعتگران بزرگ و بنگاه‌های پیشران است که از همه موانع مداخلات، مصادره‌ها و بی‌توجهی‌ها گذشتند و کسب‌وکار خود را پیش بردند.
تریثانکار روی (2020) تاریخ‌پژوه هندی معتقد است در هند بخشی از فرآیند صنعتی‌شدن بدون تعرفه‌های حمایتی رخ داده است. او در کتاب خود با عنوان «تاریخ اقتصاد هند از 1857 تا 2010» تاکید می‌کند: «فشار منافع برخی بنگاه‌ها از جمله شرکت نساجی لنکاوی بر دولت هند باعث شد تا تعرفه واردات پایین نگه داشته شود. البته دولت در دهه 1890 یک حمایت کلی را اعمال کرد اما آن را با عوارض مالیات غیرمستقیم بر روی پارچه‌های هندی خنثی کرد. از آنجا که گروه متنوعی از فعالان صنعتگران نساجی و پنبه، در این بخش فعال بودند و اغلب آنها با اقتصاد جهانی ارتباط داشتند، حفاظت گزینه مطلوبی برای همه نبود.» حفاظتگرایی به شکل جدی از قرن بیستم وارد ادبیات سیاستگذاری اقتصادی هند شد و از زمان استقلال هند خصوصا از نیمه دوم قرن بیستم شکل و شمایل جدی به خود گرفت.
از آغاز قرن 20 میلادی، عموم والیان انگلیسی که در هند بر سر کار بودند، بر حمایت از صنایع داخلی این کشور اجماع نظر داشتند اما این موضوع هرگز به مداخله گسترده دولتی در اقتصاد منجر نشد. با توجه به نفوذ شدید تجار و صنعتگران ژاپنی و چینی به بازار هند، حاکمان هند بر واردات نمک، مواد شیمیایی سنگین، کلرید منیزیم، غلات، صندوق‌های تخته سه‌لا، نخ طلا، آهن و فولاد، منسوجات پنبه‌ای، شکر، کاغذ، خمیر کاغذ و کبریت تعرفه وضع کردند و صنایع هندی سازنده این محصولات خواستند در ازای ارتقا بهره‌وری و بهبود کیفیت محصولات تولیدی از حمایت برخی قوانین برخوردار شوند. البته نخستین جرقه‌ها در حوزه توجه به اهمیت حمایت از صنایع هند به سال‌های انتهایی دهه دوم قرن بیستم مربوط می‌شود؛ زمانی که جنگ جهانی دوم وضعیت متناقضی را به صنایع و اقتصاد هند تحمیل کرد. در این دوره منابع کشورهای غربی به سمت تولید تجهیزات جنگی سوق پیدا کرد و مشارکت بریتانیا در جنگ، تاثیرات خاصی بر هند داشت. از یکسو تقاضا برای منسوجات پنبه‌ای و جوت تولید هند افزایش یافت، اما واردات ماشین آلات، فلزات و مواد شیمیایی توسط صنایع هند از بریتانیا و آلمان متوقف شد. در سال سوم یا چهارم جنگ، شرایط صادرات آسان‌تر شد و کارخانه‌های صادراتی سودهای کلانی به دست آوردند. همزمان با این وضعیت، کمبود نیروی ماهر اقتصاد هند را آزار داد. از آنجا که در هند، نیروی کار ماهر هنوز کمیاب بود و غالبا این قبیل نیروها از بریتانیا، آلمان یا ایالات متحده با هزینه‌های بالا استخدام می‌شدند، مقامات دولت هند تصمیم گرفتند برای بخش صنعت برنامه‌هایی را طراحی کنند.
این رویکرد چنانکه گفته شد با جنگ جهانی اول شدت گرفت. در واقع جنگ، نگرش دولت را تغییر داد. تا آن زمان، اقتصاد و دولت هند برای خرید کالاهای صنعتی برای مصارف دفاعی، راه‌آهن یا اداری به بریتانیا وابسته بودند. این وابستگی باعث کمبود ناگهانی این کالاها در هند در طول جنگ شد. این عامل باعث شد تا بسیاری از مقامات هند در آن زمان، شروع به بحث درباره ضرورت حمایت از سیاست‌های توسعه صنعتی هند کنند. این موضوع منجر به تشکیل سه کمیسیون تحقیق در دولت شد. کمیسیون صنعتی هند (1916-1918) یک بخش حقیقت‌یاب بود، اما دو مورد دیگر یعنی کمیسیون مالی (1922) و کمیته خرید از فروشگاه‌ها (1920) سیاست را تغییر دادند. یکی از این کمیته‌ها حمایت از صنایع منتخب داخلی را توصیه کرد و دیگری توصیه کرد که دولت تا آنجا که ممکن است اقلام تولیدی را برای استفاده بهینه از منابع هندی خریداری کند. در نهایت وضع تعرفه‌ها به صنایع کمک کرد تا در زمانی که منابع درآمد قبلی در حال کاهش بودند، وضعیت به سمت شکنندگی نرود. جالب اینکه صنایعی که در طول جنگ سودآور شده بودند، در دوره صلح با تقاضای بیشتری مواجه شدند. همزمان نیز تقاضا برای وضع تعرفه‌ها با تقاضا برای تقویت بخش خصوصی همراه شد. کاهش نفوذ بریتانیا بر هند، مقاومت در برابر خواسته‌های آنها را امکان‌پذیر کرد. این مسیر و برخی اقدامات دیگر موجب شد تا نه تنها اقتصاد هند قوت بگیرد که توان تولید صنعتی در هند نیز ارتقا یابد. برای نمونه بین اولین خاستگاه کارخانه‌های پنبه در بمبئی تا سال 1925، درصد اروپایی‌های استخدام شده جهت نظارت بر کارخانه‌های نساجی هند از 100 درصد به کمتر از 30 درصد کاهش یافت. پس از این بود که سایر صنایع جدید مانند فولاد برای کاهش نیروی کار خارجی خود تلاش کردند. روند حمایت از صنایع هند در دهه 1920 تا 1940 به شکلی پیش رفت که به‌رغم برخی مبارزات برای حذف هرگونه حمایت، حمایت‌گرایی شدت گرفت و با ایده خدمت به «منافع ملی»حمایت از سرمایه هند و ابزار کارآفرینان هندی دوچندان شد در حدی که روی (2020،166) معتقد است در این دوره، حفاظت تبعیض‌آمیز از بنگاه‌های موفق جای خود را به حمایت بی‌رویه از تولید داد که البته در نتیجه آن، رشد صنعتی قابل توجهی حادث شد.
تاسیس شرکت صنعتی فولاد تاتا محصول این دوره از تحولات اقتصاد هند است. گرچه در آغاز بهره‌وری این شرکت چندان بالا نبود. میانگین تولید فولاد توسط هر نفر از کارگران تاتا 5 تن در سال بود و این در حالی بود که در آمریکا در آن زمان هر کارگر در کارخانه‌های فولاد معادل 53 تن در سال فولاد تولید می‌کرد. این روند بعدها تغییر کرد به شکلی که تاتا تبدیل به یکی از پایه‌های توسعه کسب‌وکار خانواده تاتا و تحول اقتصادی در هند شد. ادامه این روند حمایتی تا زمان وقوع جنگ جهانی دوم، به تنوع بیشتر بخش صنعت هند و افزایش تقاضا برای محصولات این کشور در طول دوره جنگ منجر شد. تبدیل تاتا از یک تولیدکننده نخ و واردکننده فولاد به تولیدکننده و صادرکننده فولاد یکی از نتایج این رویکرد بود. هرچند به دلیل عدم به روزرسانی فنی و نوآوری، یا ممانعت از ورود بنگاه‌های جدید، ورشکستگی در سطح وسیعی از صنایع نساجی هند نیز رخ داد. موضوعی که نتیجه طبیعی سیاست‌های حمایت‌گرایانه والیان انگلیسی بود.
همچون بسیاری از جوامع، در هندوستان نیز دولت و جامعه در دوره‌ای به دام اقتصاد دولتی، بسته و دستوری افتاد. تا پیش از دهه 50 میلادی در حدفاصل قرن 19 میلادی تا نیمه اول قرن بیستم، اقتصاد هند کاملا در سلطه بنگاه‌های خصوصی و کسب‌وکارهای خانوادگی بود. شرکت‌های خارجی نیز در این اقتصاد به فعالیت مشغول بودند. رجعت کانتارای (1992، 198) در کتاب تاریخ کارآفرینی در هندوستان می‌نویسد: دولت تا پیش از آغاز نیمه دوم قرن بیستم سهمی کمتر از 10درصد از اقتصاد هند داشت و کمتر مداخله‌ای در کار بنگاه‌ها اعم از اینکه چه بسازند، چقدر بسازند، با چه قیمتی بفروشند، به چه کسی بفروشند و... نداشت تا حدی که می‌توان ادعا کرد دولت هندوستان در این دوره بیشتر نقش «پاسدار شب[11]» را برعهده داشت. این یعنی دولت در عموم موارد دخالتی در نحوه تخصیص منابع در جامعه هند نداشت و چیزی را به بنگاه‌ها و خانوارها تحمیل نمی‌کرد.
براین مبنا اثرات دولت بر بخش خصوصی و بنگاه‌های خانوادگی هند تا سال 1950 بسیار کمرنگ بوده است. در واقع در این دوره چه تجار و بنگاه‌های خصوصی، چه شرکت‌های بومی یا خارجی و چه هر فعال اقتصادی، اساسا با بررسی و محاسبه وضعیت تقاضا عرضه منابع تولیدی، قیمت‌هایی که در آن می‌توان محصول را فروخت و هزینه تولید و عرضه، برای تولید و فروش اقدام به تصمیم‌گیری می‌کرد. در این دوره اگرچه تصمیم سرمایه‌گذاری به چارچوب سیاست‌های دولتی که از طریق نظامی به ارزش‌های مرتبط با تولید و ساختارهای اجتماعی واسط نیم‌نگاهی داشت، اما تاجران و سرمایه‌گذاران خود را با فرصت‌های سودآور و نرخ‌هایی که در بازار بود، تنظیم می‌کردند. (کانترای، 1992، 199) در واقع ابعاد جمعیت و دسترسی به دیگر بازارهای خارجی برای شرکت‌های فعال در هند موهبتی بود که جای خالی سیاستگذاری صنعتی و مداخلات دولتی برای کمک به بخش تولید را می‌گرفت. در عین حال، فراوانی نیروی کار در اغلب بنگاه‌ها و بخش‌ها باعث کاهش فشار به صنایع برای استفاده از فناوری‌های پیشرفته و ماشین‌آلات شد. در عین حال این بخش صنعتی هیچ‌گاه باعث تحریک خروج نیروی کار از روستا نشد چرا که این نیرو علاوه بر مشکلات جدی، برای عبور و مرور به شهر در معرض هزینه بالای حمل و نقل بود. ضمن اینکه نتوانست به نیازهای اقتصاد هند برای صنعتی شدن، شهرنشینی و توسعه کمک چندانی شبیه آنچه برخی بنگاه‌های غربی برای اقتصادهای آمریکا و اروپا انجام دادند، پاسخ دهد. (همان، 1992، 200) در این دوره آنچه موجب شد تا برخی از صنایع هند در وضعیت بینابینی و معمولی از نظر رشد قرار گیرند، واردات بالا و پاسخ‌دهی به نیاز مصرفکنندگان با کالاهای خارجی بود که موجب ناتوانی در پیش‌بینی میزان مصرف یک کالا در یک دوره تولید بود. توضیح کانترای درباره این وضعیت متناقض در هند در سطح صنعت، شباهت بسیار این دوره از اقتصاد هند به نگرش اقتصاد آزاد یا لسه‌فر[12] است. این مسیر و ادامه آن موجب شد تا بخش صنعت در هند تا پیش از استقلال این کشور 17 درصد از تولید ناخالص داخلی و 10 درصد از کل نیروی کار کشور را در اختیار داشته باشد. ضمن اینکه محاسبات پژوهشگران مختلف نشان داده حدفاصل سال‌های 1900 تا 1919 نرخ رشد تولید ارزش افزوده صنعتی در سال، 7/1 درصد بود در حالی که این نرخ در سال‌های 1920 تا 1947 شدت گرفت و به 7/5 درصد رسید. (کریشنامورتی، 1983؛ سیواسوبرامونیان، 1965) لوکانتان در کار کلاسیک خود با عنوان سازمان صنعتی هند این شواهد را تایید می‌کند. گرچه بسیاری از محققان ابعاد بخش صنعت و تنوع آن در این دوره را کوچک و نحیف توضیح می‌دهند.
از فردای استقلال هند، این رویکرد تغییر کرد و دولت با مداخلات گسترده، ملی کردن برخی بنگاه‌ها و ورود به سیاستگذاری اقتصادی، فضای متفاوتی را برای بخش تولید هندوستان رقم زد. روندی که از قضا به گروه تاتا نیز ضربات جبران‌ناپذیری وارد کرد و بخش عظیمی از اموال این شرکت را به مالکیت دولت درآورد. مصادره هواپیمایی تاسیس شده توسط هند و برخی دیگر از این شرکت‌ها تا دهه 80 میلادی ادامه یافت اما از آن پس با تغییر سیاست‌ها مسیر هند دوباره اصلاح، و جهش بنگاه‌های پیشران نظیر تاتا دوچندان شد.
نتیجه‌گیری
در تحلیل هرگونه پیشرفت صنعتی در جامعه هند، نباید نقش جامعه و تحرکات سیاسی در تحولات اقتصادی را نادیده گرفت. شواهد بسیاری در این‌باره وجود دارد که آفرینندگان توسعه صنعتی در هند، در ساده‌ترین سطوح از روحیه ملی‌گرایانه و علاقه به هندوستان برای غلبه بر سختی‌ها الهام گرفتند. چه اقداماتی از جنس سرمایه‌گذاری روی طرح تولید فولاد در هند توسط جمشید جی تاتا، چه ارائه ابتکاراتی نظیر برنامه بمبئی[13] توسط هشت خانواده صنعتگر بزرگ هند از جمله بیرلا، تاتا، و... در سال 1947 و چه تاسیس گروه مشهور اینفوسیس[14] می‌توان ردپای این رویکرد را دید. از آن سو در سالیان اخیر، شرکت تاتا علاوه بر یارانه دولت مرکزی، در بخش‌های مختلف از کمک دولت‌های محلی و ایالتی در گجرات، کارناتاکا و تامیل نادو، سود برده و همین عامل ورود تاتا به پروژه‌های مختلف را تسهیل می‌کند. دولت هند به تاتا تضمین داده است در صورتی که پروژه تاتا برای تزریق 90میلیارد دلار به صنعت تراشه و نیمه‌رسانا عملیاتی شود، کمک‌های بیشتری را برای این مجموعه صنعتی در نظر خواهد گرفت. این مهم در راستای صحبتی است که چندی پیش راجا مانیکام، مدیر اجرایی مجتمع تولید و آزمایش نیمه‌رسانا‌های ساخت تاتا[15] گفته بود که هند نباید به شرکت‌های چند‌ملیتی اعتماد کند؛ چرا که این شرکت‌ها برای پیگیری جاه‌طلبی‌های آمریکا در مقابل چین قصد دارند هند را تبدیل به قطب تولید نیمه‌رساناها کنند که این موضوع موجب وابستگی بالای هند به این شرکت‌ها در بخش تراشه خواهد شد. این همان کار بزرگی است که دولت بازیگران محلی را تشویق کند تا رهبری تولید نیمه‌رسانا در هند را بر عهده بگیرند.
شکل‌گیری بنگاه‌های بزرگ گاه با هدایت و حمایت دولت و گاه با شجاعت و سرسختی یک کارآفرین رقم می‌خورد. اما در هر دو حالت آنچه موجب اهمیت این قبیل بنگاه‌ها می‌شود چرخه اقتصادی عظیم و اثراتی است که این چرخه بر امروز و آینده جوامع و کشورها، مخصوصا از زاویه پیچیدگی می‌گذارد. تاتا امروز با برخورداری از سهمی قابل توجه از اقتصاد هند، یکی از تاثیرگذارترین شرکت‌های آسیایی فعال در بازار جهانی است. با اینکه تاتا در دوره‌ای گرفتار پروژه ملی‌سازی صنایع و بنگاه‌ها بود اما با اصلاح این اشتباه توسط سیاستگذار در دوره‌های بعدی، تاتا به نقش کلیدی خود در اقتصاد هند بازگشت و در زمره عوامل تحول‌ساز اقتصاد هند قرار گرفت. ایده‌های بنیانگذار این شرکت برای توسعه ملی و تحول فردی، به هند این اعتماد به‌نفس را داد که از کشوری فقیر و نه چندان مطرح، به اقتصادی بزرگ و تاثیرگذار در جهان بدل گردد. این کار از مسیر تبدیل وضعیت یک شرکت و کالای تولیدی آن صورت گرفت؛ از پنبه به تراشه .
منبع: ماهنامه کارخانه
منابع
- Kanta Ray, Rajat . 1992. Entrepreneurship and Industry in India, 1800-1947. Oxford University Press.
- Roy ,Tirthankar. 2017. The Origins of Import Substituting Industrialization in India. Economic History of Developing Regions. Routledge. https://doi.org/10.1080/20780389.2017.1292460.
- Ahmad ,Jaleel. 1968. Import substitution and structural change in Indian manufacturing industry 1950–1966. The Journal of Development Studies. Routledge. https://doi.org/10.1080/00220386808421263.
- Joachim Schwass,2005 , Wise Growth Strategies in Leading Family Businesses, First published 2005, PALGRAVE MACMILLAN, Houndmills, Basingstoke, Hampshire RG21 6XS and 175 Fifth Avenue, New York, N.Y. 10010.
[1] Conglomerate
[2] Girish Kuber
[3] The TATAS, How a Family Built a Business and a Nation
[4] Tata Iron and Steel Company
[5] New India Assurance Ltd
[6] Tata Airlines
[7] Corus Group
[8] Tetley Tea
[9] TCS
[10] R&D
[11] Night Watchman
[12] laissez faire
[13] Bombay Plan
[14] Infosys
[15] OAST