البته در میانه‌های تیرماه شاخص کل بورس تهران بیش از 7درصد بالاتر از ارتفاع ثبت شده در سال 99 قرار گرفت اما یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که آن روزها نیز نقل محافل سرمایه‌گذاران و فعالان بورسی بود دروغگویی شاخص اصلی تالار شیشه‌ای بود. سرمایه‌گذارانی که معتقد بودند این نماگر با واقعیت‌ها هماهنگ نیست و آنچه در پرتفوی خود می‌بینند با بازدهی که شاخص کل نشان می‌دهد از زمین تا آسمان متفاوت است. حالا سوال این است که شاخص کل بورس تهران چه واقعیتی را منعکس می‌کند و چه واقعیتی را نشان نمی‌دهد. «جهان‌صنعت» برای پاسخ دادن به این سوال با تشریح نحوه محاسبه شاخص کل، بازدهی 483 سهم از اوج مرداد 99 تاکنون را بررسی می‌کند.
شاخص کل بورس تهران چگونه محاسبه می‌شود؟
قبل از پرداختن به چرایی ناهماهنگی آنچه شاخص کل نشان می‌دهد با آنچه یک سرمایه‌گذار در پرتفوی خود می‌بیند، لازم است ببینیم که این نماگر چگونه محاسبه می‌شود. شاخص‌ها مانند آینه‌ای هستند که تصویری از یک جامعه آماری به ما نشان می‌دهند. بله این آینه تصویری دقیقا مشابه با جمع، تک‌تک اعضای جامعه را به شما نشان نمی‌دهد.
روش محاسبه شاخص کل بورس ماهیتی ساده دارد و از تقسیم ارزش جاری بازار سهام در هر لحظه بر ارزش جاری بازار سهام در تاریخ مبدا ضرب در 100 به دست می‌آید. لازم به ذکر است که ارزش جاری هر شرکت از ضرب تعداد سهام هر شرکت در قیمت سهام آن و ارزش جاری بازار نیز از جمع ارزش جاری شرکت‌های پذیرفته شده به دست می‌آید. تعداد سهام منتشره شرکت‌ها معیار وزن‌دهی در این شاخص است که این امر منجر به تاثیر بیشتر شرکت‌های بزرگ در شاخص کل می‌شود و این دقیقا نکته‌ای است که باید به آن دقت کرد بنابراین افزایش شاخص کل همواره به معنای سودآوری یکسان و همزمان تمامی نمادهای بورسی نیست. در حالت کاهش شاخص هم همین مفهوم برقرار است. ضمن اینکه سبد سهام یک سرمایه‌گذار ممکن است هیچ ارتباطی با شاخص کل نداشته باشد و حتی در جهت عکس این نماگر حرکت کند. از این رو به نظر می‌رسد بخشی از تمامی انتقاداتی که با شاخص کل بورس تهران می‌شود به ناآگاهی از نحوه محاسبه این نماگر بازمی‌گردد. این نحوه محاسبه اما تنها مختص به ایران و بورس تهران نیست و در بورس‌های مطرح جهان نیز به دلیل وزن بالاتر برخی سهم‌ها در محاسبه شاخص‌های بورسی، شاهد جهت‌گیری آن سهام به روند حرکتی شاخص هستیم. در ایران اما به نظر می‌رسد برخی دستکاری‌ها و جهت‌دهی به سهم‌های با ارزش بازار بالاتر خود عاملی است تا بسیاری لقب دروغگو را به شاخص کل بورس تهران دهند. منظور از دستکاری در شاخص کل بورس به این صورت است که ممکن است در بعضی از مواقع که کلیت سهم‌های بازار منفی هستند، بالا رفتن قیمت سهم‌های شاخص ساز که عموما در اختیار نهادهای دولتی هستند، عدد شاخص کل مثبت شود اما وقتی که سهامداران به پرتفوی خود مراجعه می‌کنند، هیچ تناسبی میان سبد خود و بازدهی شاخص کل نمی‌بینند.
یک تجربه: شاخص سهام
اس‌ان‌پی 500 آمریکا
شاخص S&P500 بورس آمریکا در سال 2023 رشدی معادل 19درصد را تجربه کرد اما راهبری این شاخص نه در دست هر 500 شرکت این بازار بلکه در دستان هفت شرکت بزرگ تکنولوژی است که از آنها با عنوان «هفت غول شگفت‌انگیز» یاد می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد در همین بازه زمانی این هفت شرکت بزرگ که از وزن بالایی نیز برخودارند، رشدی معادل 71درصد را تجربه کرده‌اند و در نهایت شاخص S&P بدون در نظر گرفتن بازدهی این هفت سهم، تنها 6درصد رشد داشته است. حالا می‌توان به تفاوت احساس افرادی که تنها این هفت شرکت را در سبد سرمایه‌گذاری خود داشتند با سرمایه‌گذارانی که سبدی متنوع تشکیل داده بودند، پی برد. شاخص اس‌اند‌پی 500 تغییرات قیمتی سهام 500 شرکت پیشرو در ایالات‌متحده را دنبال می‌کند و فعالیت تقریبا 80درصد از ارزش بازار کل سهام ایالات‌متحده را به خود اختصاص می‌دهد. ارزش S&P500 ثابت نبوده و به طور مداوم در طول روز معاملاتی براساس حرکت اجزای اصلی آن تغییر می‌کند. تعداد سهام مورد معامله و قیمت سهام هر شرکت مقدار آن را تعیین می‌کند.
ارزش شاخص S&P500 براساس ارزش بازار هر شرکت محاسبه می‌شود که برابر است با قیمت سهام شرکت ضرب در تعداد کل سهام موجود. در محاسبه این شاخص، تعداد سهام به گونه‌ای تنظیم می‌شود که سهامی در نظر گرفته شود که برای معامله در بازارهای آزاد موجود است. از آنجایی که ارزش بازار برای سهام قابل معامله تعدیل می‌شود،S&P یک شاخص وزنی شناور است. هر شرکت در شاخص S&P500 براساس ارزش بازار خود وزن متفاوتی دارد. می‌توان این وزن را با تقسیم ارزش بازار شرکت بر کل ارزش بازار این شاخص محاسبه کرد بنابراین، شرکت‌هایی با ارزش بازار بزرگ‌تر وزن بیشتری دارند. در نتیجه، حرکت‌های مثبت یا منفی قیمت سهام این شرکت‌ها بر شاخص تاثیر بیشتری دارد.
تعیین وزن هر شرکت در S&P500، با جمع کردن کل ارزش بازار برای شاخص با جمع کردن ارزش بازار هر شرکت در شاخص شروع می‌شود. ارزش بازار یک شرکت با گرفتن قیمت فعلی سهام و ضرب آن در سهام موجود شرکت محاسبه می‌شود.
کارنامه 483 سهم در 1476 روز
حالا به عملکرد سهام بورسی از 19 مرداد سال 99 تاکنون بپردازیم. این بررسی میان سهام 483شرکتی که از آن تاریخ تاکنون در بازار سرمایه حضور داشته‌اند انجام شده است. از این تعداد 342 سهم در بورس تهران دادوستد می‌شوند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد در حالی شاخص کل 26هزار واحد پایین‌تر از محدوده تجربه شده در سال 99 قرار دارد که براساس آنچه آمار و ارقام به ما نشان می‌دهند حدود 42درصد از سهم‌ها (معادل 201سهم) عملکردی بهتری از شاخص کل بورس تهران داشتند و 58درصد مابقی ضعیف‌تر از این نماگر عمل کرده‌اند و نکته جالب آنکه 201 سهمی که بازدهی بالاتری نسبت به شاخص کل ثبت کرده‌اند سهمی 67درصدی از ارزش کل بازار سهام داشتند و این موضوع خود عاملی برای نزدیک شدن شاخص کل به سطوح تجربه شده در سال 99 است اما سرمایه‌گذاران 282 سهم باقیمانده که با کاهش یک تا 89درصدی ارزش سهام موجود در پرتفوی خود طی چهار سال اخیر مواجه شده‌اند را شاید بتوان به عنوان منتقدان اصلی نحوه محاسبه شاخص کل بورس تهران دانست. به ویژه سرمایه‌گذارانی که در قعر این جدول جای می‌گیرند.
برندگان و بازندگان بحران 4 ساله بورس تهران
بررسی میانگین بازده زیرمجموعه‌های
49 صنعت بورسی از 19مرداد 99 تاکنون نشان می‌دهد 22صنعت بازده بالاتری نسبت به شاخص کل کسب کرده‌اند. در صدر این لیست زیرمجموعه‌های صنعت بنادر و کشتیرانی با میانگین بازده 183درصدی خودنمایی می‌کنند. در رتبه بعدی شرکت‌های تولیدکننده کود و ترکیبات نیتروژنی جای می‌گیرند که از بازدهی 161درصدی حکایت می‌کنند. دو نماد یوتیلیتی‌محور بورس تهران نیز در این بازه زمانی به طور میانگین بازدهی 113درصدی را تجربه کرده‌اند. در میان صنایع با ارزش بازار بالا نیز نام پتروشیمی‌ها با میانگین بازده 77درصدی، آهن و فولاد با بازده 27درصدی، پالایشگاه‌ها با بازده 27درصدی و بانک‌ها با بازده 20درصدی به چشم می‌خورد. در آن‌سوی جدول اما فراکاب‌ها میانگین افت 66درصدی را در 1476 روز اخیر نشان داده و در رتبه بعدی صنعت چوب با کاهش 65درصدی میانگین قیمت سهام زیرمجموعه خود جای گرفته است.
بورس در مقایسه با رقبایش چه کرد؟
همانطور که اشاره شد در حال حاضر شاخص کل تا رسیدن به سقف سال 99 حدود 5/1درصد فاصله دارد. در همین مدت بازارهای موازی کارنامه‌ای حسرت‌برانگیز به سهامداران نشان می‌دهند. جایی که‌دلار 170درصد، سکه، مسکن و خودرو بیش از 280درصد و تورم 282درصد افزایش را نشان می‌دهد. با وجود این کارنامه حسرت برانگیز، 11سهم بورسی توانستند در همین بازه زمانی تورم را پشت سر بگذارند و 33 سهم عملکردی به مراتب بهتر از دلار و سکه از خود به جای گذاشته‌اند.